قاعده نفی عُسْر و حَرَج قاعده‌ای فقهی است به‌معنای عدم تشریع احکام سخت، دشوار و غیر قابل تحمل در شریعت اسلام. فقیهان این قاعده مشهور را در تمامی ابواب فقه، اعم از عبادات و معاملات، جاری می‌دانند. قاعده نفی عسر و حرج را مستند به کتاب، سنت، اجماع و بنای عقلا کرده‌اند. این قاعده را امتنان و ارفاق (منت‌نهادن و آسان‌گیری) بر امت پیامبر(ص) دانسته‌اند. از این قاعده برداشت کرده‌اند که شریعت اسلام سخت‌گیرانه نیست.
قاعده نفی عسر و حرج در بسیاری از ابواب فقهی اثرگذار بوده و برخی از احکام را تغییر داده است. عدم وجوب غسل یا وضو در سرمای شدید، جواز افطار در ماه رمضان برای مریض و مسافر و حق طلاق برای زوجه در صورت وجود عسر و حرج از این موارد است. مرتضی مطهری وجود چنین قواعدی را سبب تغییر احکام و نشانه انعطاف در قوانین اسلام می‌داند.
معرفی
قاعده نفی عسر و حرج از قواعد معروف و مهم فقهی است که در تمامی ابواب فقه، اعم از عبادات و معاملات، جاری می‌شود.[۱] مراد از این قاعده را این دانسته‌اند که در شریعت اسلام هیچ حکم سخت و دشواری بر مکلفان تشریع نشده است.[۲] مطابق این قاعده در صورتی که اجرای یک حکم شرعی باعث ایجاد سختی غیر قابل تحمل بر یک فرد شود، یا تحقق برخی احکام شرعی در شرایط خاص حرج‌آور باشد، انجام آن از عهده مکلف برداشته می‌شود.[۳]
برخی گفته‌اند این قاعده به این معنا نیست که به صرف وجود مشقت و سختی تعطیلی احکام شرع جایز باشد؛[۴] بلکه مراد از حرج سختی شدید است.[۵] مکارم شیرازی گفته است مقصود از عسر و حرج هر نوع سختی و دشواری نیست؛ زیرا انجام بسیاری از تکالیف توأم با مشقت است. از نظر او مقصود مشقت شدیدی است که بر حسب عادت غیرقابل تحمل است.[۶] گفته شده قاعده لاحرج، مشقت اضافه‌ای که بر تکالیف (افزون بر حرج متعارف موجود در آنها) عارض می‌شود، را برمی‌دارد.[۷] برخی گفته‌اند صدق قاعده لاحرج، به صدق عُرفی آن بستگی دارد و هرجا که عرف حکمی را مصداق حرج تلقی کرد می‌توان این قاعده را جاری دانست.[۸]
حَرَجی که تحمل آن فوق طاقت انسان باشد یا حرجی که تحمل آن سبب اختلال نظام یا مستلزم زیان بر مال یا جان یا آبرو شود را از موضوع قاعده لاحرج خارج می‌دانند؛ زیرا بحث از حرج فوق طاقت در علم کلام و نیز علم اصول آمده و تکلیف به آن را امری محال و نامعقول دانسته‌اند.[۹] قاعده لاحرج همه احکام اعم از واجبات و محرمات،[۱۰] و حکم تکلیفی و وضعی را شامل می‌شود.[۱۱] برخی نیز گفته‌اند قاعده لاحرج در حد یکی از اصول عملیه دانسته شده است نه به‌عنوان یک اَماره و دلیل.[۱۲]
قاعده نفی عسر و حرج را امتنان و ارفاق بر امت پیامبر(ص) دانسته‌اند.[۱۳] از این قاعده برداشت کرده‌اند که شریعت اسلام سخت‌گیرانه نیست[۱۴] و در آن احکامی وجود ندارد که از جانب آن حرج و مشقتی متوجه انسان شود.[۱۵] مرتضی مطهری این قاعده و امثال آن را سبب کنترل و تغییر احکام می‌داند که نشانه انعطاف در قوانین اسلام است.[۱۶]
ادله
قاعده نفی عسر و حرج مستند به کتاب،[۱۷] سنت،[۱۸] اجماع،[۱۹] و بنای عقلا[۲۰] دانسته‌اند. از مهم‌ترین آیاتی که به عنوان دلیل قاعده عسر و حرج مورد استناد قرار می‌گیرد، آیه ۷۸ سوره حج است.[۲۱] این آیه را ناظر به کلیه قوانین اسلام دانسته‌اند.[۲۲] گفته شده منظور از آیه این است که هرگاه در اثر عمل به احکام، مکلف در عسر و حرج واقع شود، این احکام از عهده او برداشته می‌شود.[۲۳] از دیگر آیات مستند قاعده عسر و حرج، به آیه ۶ سوره مائده،[۲۴] آیه ۱۸۵ سوره بقره،[۲۵] آیه ۲۸۶ سوره بقره،[۲۶] و آیه ۴۷ سوره حج[۲۷] اشاره شده است. گفته شده این آیات به علت اطلاقی که دارد همه احکام شرع را در برمی‌گیرد و شامل کلیه مقررات اسلامی می‌شود.[۲۸] سید محمد موسوی بجنوردی (درگذشت: ۱۴۰۲ش) معتقد است این آیات دلالت روشنی بر این امر دارند که در دین اسلام حکم حرجی تشریع نشده است و اگر یک حکم سبب استیصال و مشقت شود به دستور این آیات آن حکم منتفی می‌شود.[۲۹]
روایت‌های متعددی نقل شده که مبنای قاعده نفی عسر و حرج قرار گرفته است.[۳۰] فاضل نراقی روایات زیادی دربارهٔ نفی عسر و حرج در کتاب عوائد الایام آورده[۳۱] که بر عدم تشریع حکم حرجی دلالت شده است.[۳۲] حدیث مشهور نبوی «بُعِثْتُ بِالْحَنِیفِیةِ اَلسَّمْحَةِ اَلسَّهْلَةِ؛[۳۳] مبعوث شدم به دین حنیف سهل و آسان» از روایاتی است که مبنای قاعده نفی عسر و حرج قرار گرفته است.[۳۴] در تفسیر این روایت گفته شده اگر احکام حرجی در دین وجود می‌داشت، پیامبر(ص) دین را به مجموعه‌ای سهل و آسان توصیف نمی‌کرد.[۳۵]
کاربرد
قاعده نفی عسر و حرج در بسیاری از ابواب فقهی اثرگذار بوده و برخی از احکام را تغییر داده است؛[۳۶] ازجمله:
- عدم وجوب غسل یا وضو در سرمای شدید.[۳۷]
- عدم وجوب حج در شرایط عسر و حرج با وجود استطاعت.[۳۸]
- عدم وجوب جهاد برای افراد عاجز و کسی که انجام جهاد بر او مشقت دارد.[۳۹]
- عدم وجوب تشخیص و تقلید از اعلم برای کسی که حرج و مشقت برای او باشد.[۴۰]
- مشروعیت تیمم به خاطر ضرر کردن در به‌دست‌آوردن آب؛ مانند خریدن آب برای وضو به چند برابر قیمت.[۴۱]
- جواز افطار در ماه رمضان برای مریض،[۴۲] مسافر،[۴۳] پیر[۴۴] و برای کسی که تشنگی شدید پیدا می‌کند.[۴۵]
- جواز طلاق برای زوجه توسط حاکم شرع. اگر بقای زوجیت موجب عسر و حرج بر زوجه باشد، با تمسک به قاعده نفی عسر و حرج، جواز طلاق برای حاکم شرع ثابت دانسته شده است.[۴۶] این موضوع در ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی نیز آمده است.[۴۷] و نیز جنون قبل از عقد در زوج، به سبب عسر و حرج شدید، موجب خیار فسخ برای زوجه می‌شود.[۴۸]
پانویس
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، تهران، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۶۵؛ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۲۱.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش. ج۶، ص۴۳۷؛ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۱۹۵؛ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۶۸؛ ولائی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۹۳ش، ص۲۶۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۲۱.
- ↑ علیمرادی، «قاعده نفی عسر و حرج»، ص۱۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱. ص۱۸۱ تا ۱۸۳.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۷ و ۱۲۸.
- ↑ حقگویان، «ماهیت و قلمرو قاعده نفی عُسر و حَرَج در فقه امامیه»، ص۵۴.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱. ص۱۶۰ و ۱۶۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۱؛ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۷ش. ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۷ش. ج۱، ص۲۵۵؛ علیمرادی، «قاعده نفی عسر و حرج»، ص۱۵۰.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۲۴.
- ↑ حقگویان، «ماهیت و قلمرو قاعده نفی عُسر و حَرَج در فقه امامیه»، ص۴۴.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۲۱.
- ↑ علیمرادی، «قاعده نفی عسر و حرج»، ص۱۵۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۳۳۵.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۳۲.
- ↑ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۶۸.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۹.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۲؛ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۷ش. ج۱، ص۲۴۹؛ حسینی شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۴ق، ص۸۳.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۲.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۲.
- ↑ حسینی شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۴ق، ص۸۳.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۷۷.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۸۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، قاعده لاحرج، ۱۳۸۵ش، ص۳۲.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۴؛ حسینی شیرازی، الفقه، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۴ق، ص۸۴.
- ↑ نراقی، عوائد الأیام، ۱۳۷۵ش. ص۱۷۴ تا ۱۸۱.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۶۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۸ش، ج۶۹، ص۲۳۴.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ سجادی امین، «تبیین مبانی فقهی مؤثر در تطبیق قاعدهٔ نفی عسر و حرج بر مسائل فقهی خانواده»، ص۳۳.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷۶؛ بجنوردی، القواعد الفقهیة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷۷.
- ↑ شاهین‌فرد، «گستره مفهومی قاعده نفی عسر و حرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، ص۵۴.
- ↑ جناتی، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، ۱۳۷۴ش، ص۳۶۱.
- ↑ شاهین‌فرد، «گستره مفهومی قاعده نفی عسر و حرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، ص۵۰.
- ↑ طباطبایی حائری، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۴۸۵.
- ↑ محقق داماد، قواعد فقه، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ مشکینی، اصطلاحات الأصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۱۳.
- ↑ شاهین‌فرد، «گستره مفهومی قاعده نفی عسر و حرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، ص۵۲.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقهیه، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۳۷۴؛ حقگویان، «ماهیت و قلمرو قاعده نفی عُسر و حَرَج در فقه امامیه»، ص۵۱.
- ↑ علیمرادی، «قاعده نفی عسر و حرج»، ص۱۵۱.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۹۴.
منابع
- بجنوردی، سید محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه عروج، ۱۴۰۱ق.
- بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسین درایتی، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۷ش.
- جناتی، محمد ابراهیم، ادوار فقه و کیفیت بیان آن، تهران، کیهان، ۱۳۷۴ش.
- حسینی شیرازی، سید محمد، الفقه القواعد الفقهیة، بیروت، المرکز الثقافی الحسینی، ۱۴۱۴ق.
- حقگویان، علیرضا، «ماهیت و قلمرو قاعده نفی عُسر و حَرَج در فقه امامیه»، مطالعات و تحقیقات در علوم رفتاری، شماره ۶، سال سوم، بهار ۱۴۰۰ش.
- سجادی امین، مهدی، «تبیین مبانی فقهی مؤثر در تطبیق قاعدهٔ نفی عسر و حرج بر مسائل فقهی خانواده»، مطالعات جنسیت و خانواده، شماره ۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- شاهین‌فرد، خاطره، و دیگران، «گستره مفهومی قاعده نفی عسر و حرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۲، سال دهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
- طباطبایی حائری، سید علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۸ش.
- علیمرادی، امان‌الله، «قاعده نفی عسر و حرج»، فقه و مبانی حقوق، شماره ۳، ۱۳۸۴ش.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، قاعده لاحرج، تقریر و تنظیم جواد حسینی‌خواه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۵ش.
- محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- مشکینی، علی، اصطلاحات الأصول، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۴۲۴ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۵ش.
- ولائی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نی، ۱۳۹۳ش.