سیره نبوی

سیره نبوی به روش و نوع رفتار پیامبر اکرم(ص) در جنبه‌های مختلف زندگی گفته می‌شود. قرآن، پیامبر را به عنوان سرمشق نیکو معرفی می‌کند و از این رو مسلمانان، شناخت جنبه‌های گوناگون زندگی پیامبر(ص) را مورد توجه قرار داده‌اند. روش تبلیغی پیامبر(ص) با بشارت و انذار همراه بود و اعتقادی به اجبار دیگران به پذیرفتن دین اسلام نداشت. رسول خدا(ص) در مدینه نظم اجتماعی و اداری جدیدی را پدید آورد که بر اساس اصول اسلام پایه‌ریزی شده بود. در مورد جنگ‌های پیامبر(ص) نیز گفته می‌شود که مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی در شرایط جنگی توسط پیامبر(ص) رعایت شده است. کتاب‌های سیره اخلاقی پیامبر(ص) نیز به جنبه‌های گسترده‌ای از اخلاقیات رسول خدا(ص) در زمینه اخلاق معنوی، فردی، اجتماعی و خانوادگی پرداخته‌اند.

کتاب‌های بسیاری در طول تاریخ اسلام به نگارش سیره پیامبر(ص) اختصاص یافته‌اند از جمله سیره ابن هشام درگذشته قرن سوم قمری و الصحیح من سیرة النبی الاعظم تألیف جعفر مرتضی (متوفای ۱۴۴۱ق) است. همچنین همایش‌هایی نیز در ارتباط با سیره نبوی در ایران و کشورهای دیگر برگزار شده است.

تعریف و جایگاه تاریخچه

سیره نبوی اصطلاحی است که به روش و نوع رفتار پیامبر اکرم(ص) در جنبه‌های مختلف زندگی اطلاق می‌شود. علامه طباطبایی در مقدمه سنن النبی سیره پیامبر(ص) را همان آداب الهی دانسته و التزام و پای بندی به آنها و آراسته شدن به ظاهر وباطن سنت نبوی را والاترین کمال و نهایی ترین هدف ومقصد و تأمین کننده خیر دنیا و آخرت برشمرده است. مرتضی مطهری در کتاب سیری در سیره نبوی، سیره پیامبر را الگوهای رفتاری پیامبر در جایگاه یک رهبر سیاسی، مبلغ دین اسلام، قاضی، و نیز به عنوان فردی از اعضای خانواده در نوع رفتار با دیگر اعضای خانواده، و در معاشرت با اصحاب خود و... می‌داند. قرآن در آیه ۲۱ سوره احزاب پیامبر اکرم(ص) را به عنوان اُسوه حسنه به معنی سرمشق نیکو معرفی می‌کند. به گفته سید جعفر مرتضی عاملی مولف کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم پیامبر(ص) شخصیتی است که می‌تواند الگوی همه انسان‌ها در تمام طول تاریخ باشد زیرا او مانند دیگر پیامبران، مرد فضیلت، عقل، کمال، حکمت، وقار، علم و... و تمام کمالات انسانی است. از این جهت است که مسلمانان در طول تاریخ اسلام به نگارش سیره نبوی پرداخته‌اند.

کتاب‌های سیره به لحاظ محتوا اخبار مربوط به ظهور اسلام و شرح زندگانی رسول خدا(ص) از ولادت تا وفات را دربرمی‌گیرند و اخبار مربوط به آغاز اسلام، تاریخ جنگ‌های پیامبر(ص) و موضع‌گیری‌های آن حضرت در برابر وقایع را بحث و بررسی می‌کنند. برخی محققان منزلت والای پیامبر در قرآن، وابسته بودن فهم دقیق قرآن به شناخت سیره نبوی، گسترش اسلام در سرزمین‌های تازه فتح شده و نیاز نو مسلمانان به شناخت پیامبر را از عوامل رشد و شکوفایی دانش سیره دانسته‌اند.

عروه بن زبیر (م۹۲ق) اولین کسی است که مطالبی در سیره نبوی تصنیف کرد. ابان بن عثمان (م۱۰۵ق)، وهب بن منبه (م۱۱۰ق) و... نیز آن را پی‌گیری کردند. از آن زمان تا کنون مسلمانان و غیر مسلمانان کتاب‌های بسیاری در رابطه با سیره پیامبر نوشته‌اند.بر اساس برخی گزارش‌ها عبدالمک بن مروان درباره برخی حوادث تاریخ اسلام با عروة بن زبیر نامه‌نگاری می‌کرده و عروه هم به او پاسخ می‌داده است. به عنوان نمونه عبدالمک از او درباره تاریخ وفات خدیجه همسر پیامبر پرسیده و او پاسخ داده که سه سال قبل از هجرت در مکه از دنیا رفته است.

سیره تبلیغی

تبلیغ دین اسلام به صورت مخفیانه توسط پیامبر آغاز شد و در مرحله بعد با دعوت از خویشاوندان نزدیک ادامه یافت که با تمسخر ابولهب و دیگران مواجه شد. پس از سه سال از آغاز بعثت و با نزول آیه ۹۴ و ۹۵ سوره حجر، خدا به پیامبر دستور داد «آن‌چه را مأموریت داری آشکارا ابلاغ کن و از مشرکان روی بگردان. ما شر مسخره‌کنندگان را از تو دفع خواهیم کرد.»

پیامبر روزها در مجاورت کعبه قرآن می‌خواند و به این ترتیب توجه دیگران را به کلام خدا جلب می‌کرد. او از فرصت موسم حج یا عمره که طوایف و گروه‌های مختلف عرب به مکه می‌آمدند، برای تبلیغ دین اسلام استفاده می‌کرد. در سال دهم بعثت پیامبر اولین سفر تبلیغی خود را انجام داد و به این منظور به شهر طائف رفت و قبیله ثقیف را به اسلام دعوت کرد ولی آن‌ها ایمان نیاوردند. در سال دوازدهم بعثت گروهی از مردم یثرب، که بعدها انصار لقب گرفتند، با پیامبر دیدار کرده و اسلام آوردند و با آن حضرت بیعت کردند که به بیعت عقبه اول معروف است. پس از این بیعت بود که پیامبر مُصعب بن عُمیر را برای تعلیم قرآن به مدینه فرستاد.

پس از هجرت به مدینه، پیامبر مبلغانی را به نقاط مختلف ارسال می‌کرد که کار دعوت و تعلیم قرآن و معارف را بر عهده داشتند. اعزام علی بن ابی‌طالب به یمن، معاذ بن جبل به سوی قبیله حمیر و عمرو بن حزم به سوی خاندان بنی الحارث نمونه‌هایی از آن است. بلال حبشی و ابن‌ام مکتوم مؤذن آن حضرت بودند و حسّان بن ثابت نیز شاعر او بود. به این ترتیب سازمان تبلیغی پیامبر از مُبَلِّغ، قاری، مؤذن و شاعر شکل می‌یافت. هم‌چنین، پیامبر سران و حاکمان جهان را نیز به دین اسلام دعوت کرد. در سال ششم هجری پیامبر در یک روز به نجاشی، قیصر روم، خسرو پرویز، مقوقس، حارث بن غسانی و هوذة بن علی نامه‌هایی ارسال کرد.

مرتضی مطهری روش تبلیغ پیامبر را همان‌گونه که خداوند در قرآن توصیف کرده همراه با بشارت و انذار دانسته است. وی می‌گوید بشارت به معنی مژده دادن است که با هدف تشویق به انجام کاری صورت می‌گیرد. انذار نیز به معنی بیم دادن و اعلام خطر کردن است. او معتقد است در دعوت به دین، تبشیر و انذار دو رکنی هستند که باید در کنار هم وجود داشته باشند. پیامبر، هم خود به این روش پای‌بند بود و هم دعوت کنندگان را توصیه می‌کرد به این روش عمل کنند. به عنوان مثال وقتی پیامبر معاذ بن جبل را برای تبلیغ به یمن فرستاد به او فرمود: «ای معاذ! بشارت بده و تنفر ایجاد نکن، امور را سهل و آسان گیر و از سخت‌گیری بپرهیز.»

پیامبر به اجبار دیگران به پذیرفتن دین اسلام اعتقاد نداشت. او در دستورالعملی به مردم یمن فرمود هرکس یهودی یا نصرانی باشد از دین خود برگردانده نمی‌شود. هم‌چنین در مدینه بر رعایت حقوق یهودیان تأکید داشت و می‌فرمود یهودیان و مسلمانان هر کدام دین خود را دارند (و به آن‌ها اعتراضی نخواهد شد) مگر این که ظلمی مرتکب شده و جرمی انجام دهند.»

سیره سیاسی و نظام اداری

رسول خدا(ص) هنگامی که به مدینه هجرت کرد نظم اجتماعی و اداری جدیدی را پدید آورد که بر اساس اصول اسلام پایه ریزی شده بود. محققان معتقدند با اقدامات پیامبر(ص) امتی پدید آمد که روابط آنان بر پایه عقائد دینی استوار بود، نه بر اساس خویشاوندی و روابط اقلیمی. در جامعه نوین، مسلمانان به پروردگاری یگانه ایمان داشتند و از دستورات دین واحدی پیروی می‌کردند.

گذشته از آن پیامبر نظام اداری به وجود آورد و به حسب نیاز مسئولیت‌هایی را به کسانی واگذار می‌کرد. احمدی میانجی فهرست کسانی که از جانب رسول خدا(ص) به مأموریتی فرستاده شده‌ یا به منصبی گماشته شده‌اند ارائه داده که ۲۳۶ نفر هستند. در برخی موارد نامه‌هایی از پیامبر(ص) باقی مانده که شرح وظایف اشخاص مشخص شده است. مقریزی (م۸۴۵ق) می‌گوید پیامبر(ص) امام علی(ع) و معاذ بن جبل را به عنوان قاضی به یمن فرستاد. اما در مدینه خود پیامبر(ص) قضاوت را برعهده داشت. هم‌چنین، رسول خدا(ص) اشخاصی را به عنوان مأمور جمع‌آوری صدقات و زکات‌ها معین کرد. ابن عبد ربه (م۳۲۸ق) از ۲۵ نفر نام می‌برد که هر یک از آن‌ها مسئول نوشتن گونه‌ای از نامه‌ها بودند. اما احمدی میانجی غیر از کاتبان وحی و کاتبان صدقات، از ۳۷ نفر به عنوان نویسندگان نامه‌ها و پیمان‌های رسول خدا(ص) نام می‌برد.

سیره نظامی

پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه در چهار جبهه نبرد با مشرکان قریش (مانند غزوه بدر)، پیمان شکنان یهود (هم‌چون غزوه بنی‌قُرَیظه)، قبایل عرب (مانند غزوه بنی مصطلق) و جبهه روم (مانند غزوه تبوک) به رویارویی با دشمن پرداخت و در مجموع در ۲۷ غزوه شرکت داشت اما تنها ۹ مورد از آن‌ها به جنگ انجامید. مجموع سریه‌هایی که به فرماندهی یکی از یاران پیامبر(ص) انجام شد نیز بر اساس آمار ابن اسحاق ۳۸ مورد و بنابر اقوال دیگر ۴۷ مورد بود. هم‌چنین مجموع تلفات انسانی دو طرف نزاع در درگیری‌های عصر رسول خدا(ص) به هزار نفر نمی‌رسد.

محققان بر این باورند که مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی در شرایط جنگی توسط پیامبر(ص) رعایت شده است، مانند چگونگی برخورد با غیر نظامیان، مجروحان، اسیران جنگی، محیط زیست، اجساد دشمنان و... طبق سیره پیامبر(ص) پیش از شروع جنگ، نصیحت و ارشاد طرف مقابل به منظور اتمام حجت با آن‌ها لازم است. به عنوان مثال آن حضرت به امام علی(ع) هنگامی که برای جنگ به یمن می‌رفت توصیه کرد با آن‌ها نرمش نشان دهد و آن‌ها را به دین اسلام دعوت کند و از آن‌چه بر ایشان واجب گردیده آگاه‌شان گرداند. با توجه به مستندات تاریخی در هیچ نبردی پیامبر آغازگر جنگ نبوده و به یاران خود دستور می‌داد تا لشگریان دشمن جنگ را آغاز نکرده‌اند، کسی شروع نکند. از توصیه‌های رسول خدا(ص) به سربازان خود این بود که از روش‌های بی‌رحمانه در کشتن دشمنان پرهیز کنند. خیانت و عهدشکنی نکرده و از مُثله (تکه تکه) کردن کشته‌شدگان بپرهیزند. از هرگونه بی‌عفتی نسبت به زنانی که اسیر می‌شدند برحذر باشند. کسی اجازه ندارد زنان، کودکان و پیرمردانی که قدرت جنگیدن ندارند را بکشد. پیامبر همچنین از خراب کردن خانه‌های مسکونی دشمنان منع می‌کرد.

با این اوصاف، رسول خدا(ص) از تاکتیک‌های نظامی در جنگ‌ها بهره می‌برد. با یاران خویش مشورت می‌کرد تا بهترین روش برای جنگ را انتخاب کند. برای کسب خبر از تجهیزات دشمن، جاسوس می‌فرستاد و نقشه‌ها و تدابیر جنگی خویش را پنهان می‌داشت و وقتی گروهی برای جنگ آماده می‌شد طوری وانمود می‌کرد که قصد گروه دیگری را دارد و از جنگ روانی بر ضد دشمن به منظور ایجاد وحشت در آن‌ها استفاده می‌کرد.

سیره اخلاقی

قرآن کریم پیامبر را با عبارت إنک لعلی خلق عظیم (ترجمه:ای پیامبر تو دارای اخلاق بزرگی هستی)^{[قلم–۴]} می‌ستاید. از طرفی نیز پیامبر(ص) هدف بعثت خود را به کمال رساندن مکارم اخلاق می‌دانست. بر این اساس شناخت سیره اخلاقی پیامبر(ص) در طول تاریخ اهمیت بسیاری داشته و کتاب‌ها و پژوهش‌های بسیاری به آن پرداخته‌اند. به عنوان مثال می‌توان از قدیمی‌ترین منابعی که به سیره اخلاقی پیامبر(ص) اختصاص داشته یاد کرد. کتاب الشمائل النبویه و الخصائص المصطفویه تألیف محمد بن عیسی ترمذی (م۲۷۹ق)، اخلاق النبی و آدابه تألیف ابوالشیخ اصفهانی (م۳۶۹ق)، خَلق النبی و خُلقه از محمد بن عبدالله بن عبدالعزیز سجستانی (م۴۵۰ق) نمونه‌هایی از این دست هستند.

کتاب‌های سیره اخلاقی پیامبر(ص) به جنبه‌های بسیار گسترده‌ای از اخلاقیات رسول خدا(ص) پرداخته‌اند. در اخلاق معنوی پیامبر(ص) از اموری مانند عبادت، دعا، تهجد، توکل و... سخن به میان آمده است. اخلاق فردی پیامبر(ص) مباحثی هم‌چون مهربانی و محبت، تواضع، ساده‌زیستی، معاشرت عمومی پیامبر(ص)،‌ رفتار او با کودکان و جوانان، آراستگی ظاهری، نحوه سخن گفتن، خنده‌رویی، آداب غذا خوردن، انفاق،‌ سخاوت، حلم، عفو، انجام کارهای شخصی، امانت‌داری، بهداشت فردی، یاری رساندن در انجام کارهای خانه و... را شامل می‌شود. اخلاق اجتماعی پیامبر(ص) نیز به مباحثی مانند احسان و کمک به نیازمندان، کارگشایی،‌ مودت و الفت‌آفرینی و... می‌پردازد.

موضوعاتی که در سیره خانوادگی پیامبر(ص) مورد توجه قرار می‌گیرد اموری مانند رعایت عدالت میان همسران، توجه به نیازهای آنها، یاری رساندن در انجام کارهای خانه و... است. یکی از این موضوعات بحث از تعداد همسران پیامبر(ص) است. منابع تعداد همسران پیامبر را ۱۳، ۱۴ و برخی نیز ۱۵ نفر دانسته‌اند. در مورد همسرگزینی‌های پیامبر(ص) گفته می‌شود آن حضرت در سن ۲۵ سالگی با حضرت خدیجه ازدواج کرد و ۲۵ سال زندگی مشترک با او داشت و در این مدت همسری غیر از او نداشت. ازدواج‌های متعدد پیامبر(ص) در دهه آخر عمر ایشان که سنشان از ۵۰ سال گذشته بود و به منظور رفع مشکلاتی مانند اختلافات میان قبایل و... انجام می‌پذیرفت.گستردگی اخلاق نبوی بدان حد بود که همگان را فرا می گرفت وهر کس از آن بهره ای داشت حتی کودکان نیز از مهر ورزی جضرت بهره داشتند وی آنان را با کنیه خطاب می کرد(برایشان کنیه انتخاب می کرد) و با این کار دل هایشان را جذب می کرد. وهم چنان کودکان را به پیامبر می دادند و حضرت آنها را در آغوش می گرفت و در دامانش می نشاند و برایشان دعا و یا اسمی انتخاب می‌کرد وگاه برخی از این کودکان ادرار می کردند و اطرافیان داد و فریاد می کردند اما پیامبر می‌فرمود سروصدا نکنید وبگذارید کودک راحت کارش را بکند وخانواده کودک ازاین رفتار پیامبر مسرور و شادمان می شدند و پیامبر پس از فراغت جامه هایش را می شست. در یکی از گزارش‌های قابل توجه در مورد سیره اخلاقی پیامبر(ص) نقل شده است که امام حسین(ع) از پدرش امام علی(ع) در مورد اخلاق پیامبر(ص) سوال می‌کند و امام علی(ع) توضیحات مفصلی در این باره می‌دهد که در بخشی از آن این‌چنین آمده است:

وقت خود را به سه قسمت تقسیم می‌کرد: بخشی برای عبادت خدا، قسمتی برای انجام کارهای خانواده‌اش و قسمتی برای خودش و از بخش مربوط به خود، قسمتی را به مردم اختصاص می‌داد و عام و خاص را می‌پذیرفت. برترین اصحاب در نظرش خیرخواه‌ترین ایشان بود. کسانی که یاری دادن به مردم را بیشتر رعایت می‌کردند از نظر پیامبر(ص) گرامی‌تر بودند. در نشستن جایگاه معینی برای خود تعیین نکرده بود. هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بدزبان و عیب‌جو و مدیحه‌گر نبود، هیچ‌کس از او مأیوس نمی‌شد، و هر کس به در خانه او می‌آمد ناامید بازنمی‌گشت. سه چیز را از خود رها کرده بود: مجادله در سخن، پرگویی، و دخالت در کاری که به او مربوط نبود. و سه چیز را در مورد مردم رها کرده بود: کسی را مذمت نمی‌کرد، و سرزنش نمی‌فرمود، و از لغزش‌ها و عیوب پنهانی مردم جستجو نمی‌کرد.

کتاب سیره ابن هشام از منابع قرن سوم هجری در زمینه سیره پیامبر(ص)

کتاب‌ها و همایش‌ها

کتاب‌های بسیاری در طول تاریخ اسلام به نگارش سیره پیامبر(ص) اختصاص یافته است. همایش‌های متنوعی نیز در عصر حاضر در ارتباط با سیره نبوی در شهرهای مختلف ایران و کشورهای دیگر برگزار شده است.

کتاب‌ها

یوسفی غروی اولین نویسندگان سیره پیامبر را عروة بن زبیر (م۹۲ق)، ابان بن عثمان بن عفان (م۱۰۵ق)، وهب بن منبّه (م۱۱۰ق)، عاصم بن عمر (م۱۲۰ق) و... می‌داند و قدیمی‌ترین کتاب‌های باقی‌مانده از سیره نبوی را سیره ابن اسحاق به روایت ابن هشام کلبی، مغازی واقدی و طبقات ابن سعد عنوان می‌دارد. از شکل‌گیری اولین کتاب‌های سیره تا عصر حاضر کتاب‌های متعددی در این زمینه به نگارش درآمده که معرفی این آثار و سیر تدوین آن‌ها، موضوع تحقیق‌های مستقلی قرار گرفته است. رسول جعفریان در کتاب منابع تاریخ اسلام بخشی از کتاب‌های سیره را معرفی کرده است. کتاب مجموعه مقالات همایش سیره‌پژوهی و سیره‌پژوهان که در سال ۱۳۹۶ش منتشر گردیده نیز حاوی مقالاتی است که برخی از آن‌ها به معرفی جنبه‌های مختلفی از سیره‌نگاری پرداخته است. مقاله‌ای در دانشنامه سیره نبوی نیز به معرفی آثار خاورشناسان در مطالعات سیره پرداخته است که بر اساس آن، خاورشناسان از قرن ششم هجری به مطالعه در سیره نبوی(ص) پرداخته‌اند و دوره‌های مختلفی را در مطالعات سیره پشت سر گذاشته‌اند.

در عصر حاضر نیز پژوهش‌ها در سیره نبوی(ص) ادامه دارد. کتاب حیاة محمد از محمد حسین هیکل، حیات النبی(ص) و سیرته اثر محمد قوام وشنوی، سیرة المصطفی(ص) هاشم معروف الحسنی، موسوعة التاریخ الاسلامی تألیف محمدهادی یوسفی غروی، سیره نبوی اثر مصطفی دلشاد، الصحیح من سیرة النبی الاعظم تألیف سید جعفر مرتضی عاملی و تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا(ص) از رسول جعفریان از جمله این آثار هستند.

همایش‌ها

درباره سیره نبوی همایش‌های متعددی در کشورهای مختلف برگزار شده است. همایش‌هایی نیز در ایران برگزار شده که ازجمله آنها این موارد است: همایش بین‌المللی سیره پیامبر رحمت با مخالفانش در قم، همایش سیره سیاسی پیامبر در دانشگاه امام صادق(ع) در تهران، همایش سبک زندگی پیامبر اکرم در زاهدان، همایش سیره و سنت شناسی پیامبر در تهران، همایش جایگاه سیره پیامبر(ص) در فقه در قم و جشنواره جایزه بزرگ پیامبر اعظم(ص) در تهران.

در کشورهای دیگر نیز همایش‌هایی در این زمینه برگزار شده است؛ از جمله همایش بین‌المللی سیره پیامبر تجسم تعالیم اسلامی در تونس و همایش سیره پیامبر اکرم(ص) و نقش زمان و مکان در مرکز اسلامی هامبورگ در آلمان.

جستارهای وابسته

• سیره علوی
• آیه تأسی