اسلام

اسلام، آخرین دین از ادیان توحیدی و ابراهیمی است. پیام‌آور این دین حضرت محمد(ص) است که از طریق وحی از جانب خدا قرآن را برای بشریت آورده است. شروع دعوت به اسلام در سال ۶۱۰ میلادی در مکه، واقع در شبه جزیره عربستان بود. توسعه روزافزون اسلام پس از هجرت پیامبر اسلام به شهر مدینه آغاز شد. از نظر مسلمانان، حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر الهی و اسلام آخرین دین است.

قرآن و سنت پیامبر اسلام(ص) و ائمه، اصلی‌ترین منبع برای شناخت باورها و اعمال دینی اسلام هستند. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ‌گونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تاکنون بدون تحریف باقی مانده است. سنت نیز شامل گفتار و رفتار پیامبر و ائمه(ع) است که به‌صورت مکتوب نسل‌به‌نسل منتقل شده است.

مهم‌ترین ارکان اعتقادی اسلام توحید، نبوت پیامبر اسلام (ص) و معاد هستند. دستورات عملی اسلام به سه دسته عبادات، اخلاق و احکام مدنی و اجتماعی تقسیم می‌شوند. مهم‌ترین اعمال عبادی در اسلام نماز، روزه، خمس، زکات، حج و جهاد هستند. بخش زیاد از منابع اسلامی به معرفی اخلاق پسندیده و ناپسند و راه‌های عملی رسیدن به کمالات اخلاقی اختصاص دارد. توصیه به رعایت حقوق دیگران و دستوراتی برای تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی از جمله تعالیم اخلاقی اسلام است. اسلام برای بسیاری از امور زندگی روزمره نیز دستوراتی دارد؛ اموری مثل ازدواج، طلاق، خرید و فروش، اجاره و قضاوت که احکامشان در کتب فقهی ذیل عنوان معاملات مورد بحث قرار می‌گیرد.

در دین اسلام دو مذهب عمده و اصلی شیعه و اهل سنت وجود دارد که هریک به فرقه‌های متعدد تقسیم‌ شده‌اند. مهم‌ترین اختلاف بین این دو مذهب مسئله امامت یا جانشینی پیامبر اسلام(ص) است؛ افزون‌بر این، در بعض مسائل اعتقادی و احکام نیز با یکدیگر تفاوت دارند.

امروزه مسلمانان در بیشتر کشورهای جهان حضور دارند که بیشتر آنان در قاره آسیا و به‌ویژه خاورمیانه زندگی می‌کنند. جمعیت مسلمانان جهان حدود یک و نیم میلیارد نفر است.

واژه‌شناسی

واژه اسلام از ماده «س- ل- م» به‌معنای صحت و عافیت و دوری از هرگونه عیب و نقص و فساد است و به معانی «انقیاد»، «اطاعت کلی و بی‌قید و شرط و تسلیم محض بودن»، «اذعان به حکم الهی» و «اخلاص در عبادت» به‌کار رفته است.

اصطلاح اسلام میان عرب‌های ساکن عربستان و قبل از دوران اسلام، به‌طور کلی به‌معنای ترک کردن و دست کشیدن بوده است و عرب‌ها هنگامی فعل «اَسْلَمَ» را به‌کار می‌بردند که شخص از چیزی که برای او بسیار عزیز و گران‌بها بود دست می‌کشید و آن را به دیگری که خواستار آن بود وا می‌گذاشت و در صورتی که آن چیز، خودِ شخص و وجودش باشد- که گران‌بهاترین موجودی انسان است- در این حالت اسلام به‌معنای اطاعت کلی و بی‌­قید و شرط و تسلیم محض بودن است.

به گفته علامه طباطبایی علت نام‌گذاری این دین به اسلام این است که در این دین بنده تسلیم اراده خدای سبحان است. به گفته سید حسین نصر مسلمان کسی است که با انتخاب خود پذیرفته است که اراده‌اش را مطیع اراده الهی سازد.

کلمه اسلام در قرآن به‌کار رفته است و بنا بر آیه ۸۵ سوره آل عمران قرآن هر دینی به جز اسلام غیرمقبول است. و بعد از آمدن اسلام، تنها دینِ معتبر نزد خداوند اسلام است. سخنان بسیاری نیز از پیامبر اسلام(ص) نقل شده که از دینِ خود به نام اسلام و از پیروان خود با عنوان مسلمان(مسلم) یاد کرده است.

در تقسیم‌بندی ادیان، اسلام یکی از ادیان الهی، توحیدی و ابراهیمی است. مسلمانان معتقد به خدای یگانه‌اند. پیامبرِ دینِ اسلام، حضرت محمد بن عبدالله(ص) است که از سوی خداوند به ابلاغ پیام الهی یا وحی به مردم مأمور شده است. کتاب قرآن، دربردارندۀ وحی الهی به حضرت محمد(ص) است.

نقطه آغاز اسلام از شهر مکه در شبه جزیزه عربستان است. نماز مهم‌ترین عمل عبادی مسلمانان است. خانه کعبه در شهر مکه قبله مسمانان است و مسلمانان به‌سوی آن نماز می‌گزارند.

امام علی(ع):
این اسلام، همان دینى است که خدا براى خود برگزید و آن را زیر نظر خویش پرورد و بهترین آفريدگانش را مأمور تبلیغ آن کرد و ستونهایش را بر پایه محبت خویش قرار داد و با عزّت آن ، ادیان دیگر را خوار كرد و با بلند کردن آن ، آیین‌هاى دیگر را فرود آورد.

نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۸۹

تفاوت اسلام با ایمان

همچنین ببینید: ایمان

هر فرد با گفتن دو جمله «اشهد ان لااله الا الله» و «اشهد ان محمدا رسول الله» وارد دین اسلام می‌شود. ذکر این جملات در واقع شهادت دادن به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر اسلام(ص) است. بدون این کار فرد از دایره اسلام خارج است و کافر محسوب می‌شود.

آمار مسلمانان جهان براساس گزارش مؤسسه پیو در سال ۲۰۰۹م. عددها به میلیون.

این تعریف از مسلمان بیان نخستین مرتبه از پذیرش اسلام است. در این مرحله حتی ممکن است بین باور قلبی فرد با آنچه در زبان می‌گوید تفاوت وجود داشته باشد؛ به این معنا که اسلام آوردن مرحله ابتدایی و ظاهری در پذیرش شریعت خاتم به‌وسیله اظهار شهادتین است، اما ایمان افزون‌بر این، مستلزم اعتقاد قلبی و باطنی است. اسلام آوردن، پذیرش و اطاعت زبانی و جوارحی است، خواه همراه با اعتقاد قلبی باشد و خواه نه، اما ایمان، خضوع و اطاعت توأم با اعتقاد قلبی است.

در قرآن نیز به تفاوت دو مفهوم اسلام و ایمان اشاره شده است. باقِلانی(متکلم اشعری، متوفی ۴۰۳ق) از آیه ۱۴ سوره حجرات چنین نتیجه می‌گیرد که اسلام نسبت به ایمان عام‌­تر است و جایگاه ایمان قلب است؛ چنان‌که جایگاه اسلام جوارح است. به بیان دیگر، اسلام امری ظاهری ولی ایمان امری قلبی و باطنی است. علامه طباطبایی افزون‌بر آیه ۱۴ سوره حجرات، آیه ۳۵ احزاب را که وصف «مؤمنین و مؤمنات» را از عنوان «مسلمین و مسلمات» تفکیک کرده، دلیل محکمی بر تغایر این دو وصف قلمداد می‌کند. خوارج و بعدها معتزله چنین باور داشتند که اسلام و ایمان وحدت مفهومی دارند و بریک معنا دلالت دارند. در برخی آیاتِ قرآن، اسلام و ایمان به‌گونه‌ای آمده که بیانگر نوعی یگانگی میان آن دو است، اما چنان‌که برخی متکلمان اشعری گفته‌اند مضمون این آیات می‌تواند تنها ناظر به وحدت مصداقی اسلام و ایمان باشد( یعنی هر مسلمانی مؤمن است و نیز هر مؤمنی مسلمان) و لزوماً تساوی مفهومی این دو را نمی‌رساند.

پیامبر

مقالهٔ اصلی: حضرت محمد صلی الله علیه و آله

بنیان‌گذار دین اسلام حضرت محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است. بر اساس متون اسلامی او آخرین فرستاده خداوند به‌سوی انسان‌هاست. مسلمانان او را برترین انسان و بهترین الگو برای زندگی می‌دانند. به اعتقاد مسلمانان حضرت محمد(ص) دارای مقام عصمت و علم غیب بوده است. او که از نژاد عرب و از قبیله قریش ساکن در شهر مکه در شبه جزیره عربستان بود در سال ۵۷۰م در مکه به دنیا آمد. در اوان کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و از آن پس، پدربزرگش عبدالمطلب و پس از چندی عمویش ابوطالب سرپرستی او را برعهده داشتند. حضرت محمد(ص) در طول زندگی خود هیچ‌گاه پیرو آیین بت‌پرستی رایج در مکه نبود. مردم مکه او را به امانت‌داری می‌شناختند. خداوند در چهل سالگی او را به پیامبری مبعوث کرد. اولین پیغام خداوند توسط جبرئیل در غار حرا در مکه وقتی که او چهل ساله بود بر وی نازل گشت.

کتاب آسمانی

مقالهٔ اصلی: قرآن

کتاب مقدس و آسمانی مسلمانان قرآن است و منبع اصلی باورها و اعمال دینی ایشان به‌شمار می‌رود. بر اساس باورهای اسلامی، متن قرآن وحی الهی است و از سوی خداوند توسط فرشته وحی (جبرئیل) بر پیامبر نازل شده است. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ‌گونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تاکنون بدون تحریف باقی مانده است.(نک: عدم تحریف قرآن)

قرآن کتابی است که در ۱۱۴ سوره دسته‌بندی شده و هر سوره شامل تعدادی آیه است.

منابع شناخت

قرآن، سُنَّت پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه و نیز گفتار و رفتار اصحاب پیامبر از منابعی است که مسلمانان برای شناخت باورها، وظایف عملی، تاریخ اسلام و آشنایی با سرگذشت بزرگان دین به آن مراجعه می‌کنند. این سنت در قالب کتاب‌های حدیث و سیره از نسل‌های گذشته به آینده رسیده است.

از نظر شیعیان فقط سنت پیامبر و امامان شیعه معیار شناخت و عمل است. تکیه بر سیره صحابه نیز از مختصات اهل سنت بوده که شیعیان رفتار صحابه را قابل نقد می‌دانند.

مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی برای شیعیان چهار کتاب است که عبارت‌اند از: الکافی نوشته کلینی؛ من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق؛ تهذیب الاحکام و الاستبصار نوشته شیخ طوسی.

مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی برای اهل سنت که به صحاح سته (کتاب‌های صحیح ششگانه) معروف است عبارت‌اند از: صحیح بخاری؛ صحیح مسلم؛ سنن نسائی؛ سنن ابن ماجه؛ سنن ابی داود؛ صحیح ترمذی.

اصول اعتقادی

مقالهٔ اصلی: اصول دین

«اعتقادات» به مجموعه باورهایی گفته می‌شود که شامل نگاه اسلام به جهان، انسان، طبیعت و رابطه آن‌ها با خداوند است. مجموعه اعتقادات اسلامی در سه اصل کلی توحید، نبوت و معاد دسته‌بندی می‌شوند که به آن‌ها اصول عقاید گفته می‌شود؛ یعنی چیزهایی که هر مسلمان باید به آن‌ها معتقد باشد. سایر باورهای اسلامی ریشه در این سه اعتقاد اصلی دارند. هریک از این اعتقادات موجب تمایز مسلمانان از سایر ادیان می‌شوند. در مذهب شیعه، امامت نیز از اصول اعتقادی محسوب می‌شود. باورهای اسلامی در واقع معرفی جهان‌بینی اسلام است.

توحید

مقالهٔ اصلی: توحید

در جهان‌بینی اسلامی مهم‌ترین اعتقاد، توحید به‌معنای باور به خدای واحد و متشخص است. در اعتقادات اسلامی خدا خالق همه هستی و پروردگار آن است. باور به یگانگی خدا در سه شاخه توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی قابل تقسیم‌بندی است. این سه قسم در واقع توحید نظری‌اند و فقط در عرصه باور و اعتقاد هر فرد مسلمان حضور دارند. توحید عملی نتیجه توحید نظری است و در شاخه‌هایی مثل توحید در عبادت، توحید در اطاعت، توحید در تشریع(قانون‌گذاری) و توحید در حاکمیت بروز می‌کند.

نبوت

مقالهٔ اصلی: نبوت

مسلمانان معتقدند خدا برای هدایت نوع بشر، افرادی را برگزیده و به‌عنوان پیامبر به‌سوی انسان‌ها فرستاده است. این افراد در ادبیات اسلامی نبی و رسول نامیده می‌شوند. تعداد پیامبران الهی ۱۲۴ هزار نفر است که پنج نفر از آنان اولوالعزم بوده و وظایفی خاص برعهده داشته‌اند. این پیامبران آیین‌ها و کتاب‌هایی را آورده‌اند. در قرآن که آخرین کتاب آسمانی است، به نام ۲۶ نفر از این پیامبران و کتاب‌های برخی از آنان اشاره شده است.

آخرین پیامبر الهی حضرت محمد(ص) است که دین اسلام را آورده و بعد از او پیامبری نخواهد آمد.(نک: خاتمیت)

امامت

مقالهٔ اصلی: امامت

امامت به‌معنای ریاست و سرپرستی امور دینی و دنیایی مردم به جانشینی از پیامبر اسلام(ص) است. در این باره دو نگاه اصلی در بین مسلمانان وجود دارد:

۱. شیعه معتقد است پیامبر اسلام(ص) به دستور خداوند جانشینان خود را مشخص کرده و مردم باید از آنها اطاعت کنند. این جانشینان عبارتند از امام علی(ع) و بعد از او نیز امام حسن(ع) و امام حسین(ع) که عهده‌دار منصب امامت بوده‌اند. شیعیان اثناعشری معتقدند که بعد از امام حسین(ع) نُه تن از نسل او از جانب خداوند به مقام امامت رسیده‌اند. امام دوازدهم امام مهدی(عج) است که از نظرها غایب است و برای اقامه عدل در جهان ظهور خواهد کرد. برخی از فرقه‌های دیگر شیعه مانند زیدیه و اسماعیلیه و چند فرقه دیگر، درباره امامان بعد از امام حسین(ع)، نظر دیگری دارند. ۲. اهل سنت معتقدند پیامبر اسلام(ص) برای بعد از خود جانشینی مشخص نکرده است و مردم پس از رحلت ایشان ابوبکر فرزند ابی‌قحافه را انتخاب و با او بیعت کردند و پس از او نیز عمر بن خطاب و عثمان بن عفان را خلیفه دوم و سوم و علی بن ابی طالب(ع) را چهارمین خلیفه می‌دانند.اهل سنت این افراد را خلفای راشدین نامیده‌اند.

معاد

مقاله‌های اصلی: معاد، قیامت، و آخرت

اعتقاد به زنده‌شدن مردگان و زندگی پس از مرگ از اصول باورهای ادیان و به‌ویژه اسلام است. باور به معاد شامل باور به وقوع حوادثی در هنگام مرگ و بعد از آن در دوران برزخ و نیز حوادث و موقعیت‌های بعد از زنده شدن مردگان در روز قیامت است. مفاهیمی مثل حشر، میزان، تطایر کتب، صراط از اموری‌اند که مسلمانان به آن اعتقاد دارند.

سایر باورها

اعتقاد به وجود فرشتگان، قضا و قدر، عالم برزخ، عالم ذر، خلقت حضرت آدم از خاک و ادامه نسل انسان از حضرت آدم و حوا، نیز از اعتقادات همه یا اکثر مسلمانان به‌شمار می‌رود.

وظایف عملی

مقالهٔ اصلی: فروع دین

بخش مهمی از تعالیم دین اسلام ناظر به اعمال هر فرد مسلمان است. این وظایف که احکام عملی نیز نامیده می‌شوند در دانشی به نام فقه تدوین شده‌اند. منبع اصلی شناخت این وظایف قرآن و سنت (گفتار و رفتار معصومان) است.

به‌طور کلی می‌توان وظایف عملی هر فرد مسلمان را در سه حوزه عبادات، اخلاق و احکام مدنی و اجتماعی (معاملات) دسته‌بندی کرد.

عبادات

مقالهٔ اصلی: عبادت

عبادت عملی است که فقط باید به انگیزه اطاعت از دستور خداوند انجام شود. اعمال عبادی یا واجب‌اند یا مستحب. مهم‌ترین عمل عبادی واجب در اسلام نمازهای (صَلات) روزانه است. برخی از مهم‌ترین عبادت‌های واجب عبارت‌اند از: روزه (صَوم) در ماه رمضان، زَکات، خُمس، زیارت خانه کعبه (حج)، جهاد.

اخلاق

مقالهٔ اصلی: اخلاق

در متون اصلی اسلام (قرآن و سنت معصومان) آموزه‌های فراوانی برای رفتارهای اخلاقی وجود دارد. معرفی اخلاق پسندیده و ناپسند و راه‌های عملی رسیدن به کمالات اخلاقی، توصیه به رعایت حقوق دیگران و دستوراتی برای تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی از تعالیم اخلاقی اسلام است.

وظایف مدنی و اجتماعی

در اسلام برای بسیاری از امور زندگی روزمره دستورات شرعی وجود دارد؛ اموری مثل ازدواج، طلاق، خرید و فروش، اجاره، رهن، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، شکار، امور جنائی و قضاوت که هریک احکامی دارند. این احکام در علم فقه با عنوان احکام معاملات مورد بحث قرار می‌گیرند.

انشعاب‌ها

امروزه مسلمانان در قالب دو مذهب بزرگ شیعه و اهل سنت دسته‌بندی می‌شوند. هریک از این دو مذهب نیز فرقه‌های متعددی دارند. مهم‌ترین اختلاف بین شیعه و اهل سنت، مسئله امامت یا جانشینی پیامبر است؛ این اختلاف از روزهای نخستین بعد از رحلت پیامبر(ص) در بین برخی از اصحاب نمایان شد.

تمایزات این دو مذهب در امامت خلاصه نمی‌شود و این دو مذهب از نظر اعتقادی و احکام عملی نیز با هم تفاوت‌هایی دارند. تفاوت نگاه درباره عدل الهی و عدالت اصحاب پیامبر، عصمت انبیا، جبر و اختیار، برخی از احکام وضو و نماز و حج، تفاوت عقیده درباره ازدواج موقت نیز از موارد اختلافی میان این دو مذهب است.

شیعه

مقالهٔ اصلی: شیعه

شیعه به‌عنوان یکی از دو مذهب اصلی اسلام خود به فرقه‌های متعددی منشعب شده است. وجه مشترک همه این فرقه‌ها اعتقاد به امامت و خلافت امام علی(ع) و دو فرزندش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بعد از پیامبر است.

شیعیان در اکثر کشورهای اسلامی حضور دارند. مرکز تحقیقات پیو‌ (Pew) در سال ۲۰۰۹م، ۱۰ تا ۱۳ درصد از جمعیت مسلمانان جهان را شیعه تخمین زده است (در حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون نفر). براساس این گزارش، ۶۷ تا ۸۰ درصد جمعیت شیعیان در چهار کشور ایران، پاکستان، هند و عراق ساکن هستند. طبق آمار مؤسسه پیو در ۲۰۰۹م،‌ ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه (۳۷ تا ۴۰ درصد شیعیان جهان) در ایران، ۱۷ تا ۲۶ میلیون (۱۰-۱۵ درصد) در پاکستان، ۱۶ تا ۲۴ میلیون (۹-۱۴ درصد) در هند، ۱۹ تا ۲۲ میلیون (۱۱-۱۲ درصد) در عراق و ۷ تا ۱۱ میلیون (۲-۶ درصد) شیعه در ترکیه زندگی می‌کنند.

اهل سنت

مقالهٔ اصلی: اهل سنت و جماعت

بیشتر جمعیت مسلمانان، از اهل‌سنت هستند. طبق گزارش مؤسسه پیو در سال ۲۰۰۹م، اهل‌سنت ۸۷ - ۹۰ درصد جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دهند. پیروان این مذهب نیز به فرقه‌های متعددی منشعب شده‌اند. این انشعاب‌ها دو محور اعتقادی و فقهی دارد. تفاوت نگرش در اعتقادات باعث ایجاد سه گرایش معتزله، اشعری و ماتریدی شده است؛ تفاوت در فهم احکام فقهی و فروع دین نیز منتهی به ایجاد چهار مذهب فقهیِ حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی شده است.

خوارج

مقالهٔ اصلی: خوارج

نخستین انشعاب در بین مسلمانان که به شکل‌گیری یک فرقه انجامید، انشعاب خوارج در جنگ صفین از سپاهیان امام علی(ع) است. خوارج درباره حکومت و نیز کسانی که مرتکب گناه کبیره شده‌اند باورهای خاصی داشتند. خوارج بعدها به گروه‌های متعددی منشعب شدند و امروزه در کشورهایی چون عمان ساکن‌اند.

تاریخ

دوران مکه

نقطه آغاز اسلام در سال ۶۱۰ میلادی، در شهر مکه، واقع در شبه جزیره عربستان است که مصادف با چهلمین سال عام الفیل و نخستین سال بعثت حضرت محمد بن عبدالله(ص) پیامبر اسلام است.

نخستین دوره اسلام دوره سیزده‌سالۀ سکونت و تبلیغ پیامبر اسلام در مکه است. در این دوره پیامبر سه سال به‌صورت مخفی به دعوت مشغول بود. بعد از سه سال خداوند او را مأمور کرد بستگان نزدیکش را به اسلام دعوت کند.(نک: یوم الدار) در این دوره تعداد محدودی از افراد مسلمان شدند. در سال‌های دوازده و سیزده بعثت، پیامبر در طی دو پیمان به نام بیعت عقبه زمینه مهاجرت به یثرب را آماده کرد.

دوران مدینه

در ربیع‌الاول سال سیزدهم بعثت، پیامبر به مدینه هجرت کرد و با همراهی ساکنان مدینه نخستین حکومت اسلامی را بنیان نهاد. اصحاب پیامبر در مدینه دو گروه بزرگ بودند که با نام مهاجران و انصار شناخته می‌شدند. اکثر جمعیت انصار از دو قبیله بزرگ اوس و خزرج بودند.

در این دوره پیامبر گرفتار جنگ‌های متعددی شدند که با عناوین غزوات و سرایا در تاریخ ثبت شده‌اند. مهم‌ترین غزوه‌های پیامبر جنگ بدر و احد و خندق و فتح مکه هستند. بعد از فتح مکه تقریباً همه شبه جزیره عربستان مسلمان شدند.

در این دوره همچنین پیامبر به سران کشورهای مختلف نامه نوشت و آن‌ها را به اسلام دعوت کرد. این دوره ده سال طول کشید و با درگذشت رسول خدا(ص)، اسلام وارد دوران جدیدی شد.

دوران خلفای سه‌گانه

پس از درگذشت پیامبر اسلام در سال ۱۱ هجری قمری در مدینه، با وجود وصیت او مبنی بر جانشینی علی بن ابیطالب، برخی از اصحاب، ابوبکر بن ابی قحافه را به خلافت انتخاب کردند. پس از ابوبکر عمر بن خطاب و بعد از او عثمان بن عفان به خلافت رسیدند.

در دوره خلیفه اول چند درگیری با مرتدان و چند جنگ با پیامبران دروغین گزارش شده است. در دوران خلیفه دوم که حدود ده سال طول کشید فتوحات اسلامی گسترش یافت و مسلمانان ایران و شام و مصر و... را فتح کردند. در دوران خلیفه سوم نیز گسترش قلمرو اسلام ادامه داشت. مهم‌ترین اتفاق این دوران شورش‌های داخلی بود که به قتل خلیفه سوم و انتخاب علی بن ابی‌طالب(ع) به‌عنوان خلیفه چهارم منجر شد. اهل سنت به نخستین حاکمان پس از پیامبر اکرم(ص) خلفای راشدین می‌گویند که به ترتیب عبارتند از: ابوبکر، عمر، عثمان و علی(ع).

دوران امام علی(ع) و امام حسن(ع)

دوران خلافت امام علی(ع) (۳۷-۴۰ ه‍.ق) کمتر از پنج سال طول کشید. سه جنگ داخلی جمل، صفین و نهروان از اتفاقات مهم این دوره است. امام علی(ع) در مسجد کوفه توسط یکی از خوارج، ترور شد و مردم با امام حسن مجتبی(ع) فرزند ارشد ایشان بیعت کردند.

دوران خلافت امام حسن مجتبی(ع) کمتر از شش ماه به طول انجامید که بیشتر آن نیز به جنگ داخلی سپاه امام با سپاه شام به فرماندهی معاویه پسر ابوسفیان گذشت. جنگ، با امضای صلح نامه و انتقال خلافت به معاویه به پایان رسید.

دوران بنی امیه

مقالهٔ اصلی: بنی امیه

خلافتِ سلسله بنی‌امیه با آغاز خلافت معاویه در ۴۱ق آغاز شد و در ۱۳۲ق با شکست مروان بن محمد به پایان رسید. در این سال‌ها ۱۴ پادشاه بر ممالک اسلامی حکومت کردند. پس از معاویة بن یزید، خلافت امویان به شاخه مروانی انتقال یافت. امویان با نبرد در مرزهای شرقی و مرزهای روم، گستره حکومت اسلامی را هر روز وسیع‌تر می‌کردند. سرکوب خوارج و شیعیان از سیاست‌های مستمر امویان بود. بنی امیه بارها حرمت مقدسات اسلامی را شکستند.

دوران بنی عباس

مقالهٔ اصلی: بنی عباس

حکومت عباسیان پس از بیعت با ابوالعباس سفاح در سال ۱۳۲ق آغاز شد و در سال ۶۵۶ق در دوره حکومت المستعصم بالله به پایان رسید. در این سال‌ها ۳۷ پادشاه عباسی بر سرزمین‌های اسلامی حکومت کردند.

دوران فاطمیان

مقالهٔ اصلی: فاطمیان

فاطمیان از شیعیان اسماعیلی، هستند خاندانی که در سال‌های ۲۹۷ تا ۵۶۷ قمری بر مناطق وسیعی از سرزمین‌های غرب جهان اسلام فرمان می‌راندند و با عنوان عبیدیان نیز شناخته می‌شدند. فاطمیان در رقابت با خلفای عباسی، خود را خلفای بر حق می‌دانستند. حکومت فاطمیان ابتدا در مراکش کنونی تأسیس شد و پس از مدتی بر سراسر شمال آفریقا، مصر، شام و یمن غلبه یافته و نفوذ خود را تا حجاز نیز گستراندند و بر بخش‌هایی از دریای مدیترانه حاکم شده و سیسیل را تصرف کردند.

دوران عثمانی

مقالهٔ اصلی: عثمانی

بر اساس یکی از نقل‌ها، عثمانی‌ها منتسب به قبیله‌ ترک، به نام قاپی هستند. این قبیله از آسیا میانه با رهبری اَرطُغرل، به‌سمت غرب حرکت کرد و بعدها به سپاه علاءالدین سلجوقی از پادشاهان سلجوقی پیوستند. علاءالدین سلجوقی با حمایت این گروه، در سال ۱۲۳۳م، در جنگی به پیروزی رسید و علاءالدین به‌عنوان پاداش، این قبیله را در یکی از مناطق تحت خود در شمال غرب آناتولی و در مرزهای دولت سلجوقی، اسکان داد.

ارطغرل، به حافظت از مرزها بسنده نکرد و به سرزمین‌های بیزانس حمله برد و مناطقی را تصرف کرد. پس از مرگ ارطغرل، در سال ۱۲۸۸م، فرزندش عثمان -کسی که بعدها دولت عثمانی به نام وی نامیده شد- برجای پدر نشست.این امیرنشین به‌سرعت ترقی کرد و به مرور به امپراتوری بزرگی تبدیل شد. این دولت نقش قابل توجهی در نشر اسلام در اروپا و دفاع از مسلمانان در مقابل حملات صلیبی‌ها برعهده داشت.

دولت عثمانی مناطق مختلفی مانند بالکان در اروپا و آناتولی، مصر، شام، حجاز در آسیا را به تصرف خود درآورد. از جمله اقدامات دولت عثمانی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حمایت از حرمین شریفین در برابر حملات صلیبی‌ها؛
• ممانعت از سکونت یهودیان در سینا؛
• ممانعت از مهاجرت یهودیان به فلسطین؛
• گسترش اسلام به اروپا.

اسلام و دیگر ادیان

بر اساس آیات قرآن و سنت اسلامی، مسلمانان حضور برخی از دیگر ادیان را در حکومت اسلامی به رسمیت می‌شناسند هر چند باورهای آنان را نادرست می‌شمرند.

مقالهٔ اصلی: حقوق اقلیت‌های دینی

آیین‌های صابئی، یهودی، مسیحی و زرتشتی در قرآن ذکر شده‌اند. از آنجا که به باور مسلمانان این ادیان مبتنی بر کتاب آسمانی‌اند به آن‌ها اهل کتاب گفته می‌شود. بر اساس احکام اسلامی این اقلیت‌های دینی اگر در جامعه اسلامی زندگی کنند باید مالیاتی به نام جزیه بدهند. در متون دینی از این اقلیت‌ها با نام کافر ذمی یا اهل ذمه نیز یاد شده است.

خاتمیت اسلام

خاتَمِیّت، به‌معنای این است که حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر و اسلام آخرین دین آسمانی است و پس از او پیامبر و دین الهیِ دیگری نخواهد آمد. مسئله خاتمیت در قرآن و احادیث اسلامی آمده است و علمای مسلمان آن را از ضروریات دین اسلام می‌دانند.

در آیه چهلم سوره احزاب، پیامبر اکرم «خاتَم النبیین» معرفی شده است که علمای مسلمان آن را به این معنا تفسیر کرده‌اند که او آخرین پیامبر خدا است. جامع‌بودن دین اسلام و تحریف‌ناپذیری قرآن را از علت‌های خاتمیت و عدم نیاز به دین جدید دانسته‌اند.

جغرافیا و جمعیت مسلمانان

مقالهٔ اصلی: جهان اسلام

نقشه پراکندگی مذاهب اسلامی جهان

مسلمانان امروزه در بیشتر کشورهای جهان حضور دارند. براساس گزارش مؤسسه پیو (Pew Research Center) جمعیت مسلمانان جهان در سال ۲۰۲۰م، یک میلیارد و ۹۰۷ میلیون نفر معادل ۲۴.۹ درصد جمعیت جهان بود که طبق پیش‌بینی این مؤسسه تا سال ۲۰۵۰م به دو میلیارد و ۷۶۱ میلیون نفر برابر با ۲۹.۷ درصد می‌رسد. طبق تحلیل مرکز پیو، نزدیک به دو سوم (۶۲ درصد) مسلمانان جهان در منطقه آسیا و اقیانوسیه زندگی می‌کنند.

پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان، اندونزی با ۲۳۱ میلیون مسلمان است و پاکستان با ۲۱۲ میلیون، هند با ۲۰۰ میلیون و بنگلادش با ۱۵۳ میلیون مسلمان در رده‌های بعدی قرار دارند. براساس گزارش سایت «World Population Review» در سال ۲۰۲۱م، بالاترین درصد مسلمانان جهان مربوط به کشور موریتانی و مالدیو با ۱۰۰٪، سومالی و تونس با ۹۹.۸٪ و افغانستان با ۹۹.۶٪ جمعیت مسلمان است. جمعیت مسلمان کشورهایی مانند الجزایر، ایران، یمن، مراکش، نیجر، ترکیه و عراق نیز بیش از ۹۹٪ درصد اعلام شده است.

ده کشور با بیشترین تعداد مسلمان

ردیف و نام کشور	جمعیت کل (۲۰۲۳م)	جمیعت مسلمان (۲۰۲۱م)	درصد از جمعیت کل	درصد از جمعیت مسلمانان جهان
۱. اندونزی	۲۷۷,۵۳۴,۱۲۲	۲۳۱,۰۰۰,۰۰۰	۸۷.۲	۱۲.۷
۲. پاکستان	۲۴۰,۴۸۵,۶۵۸	۲۱۲,۳۰۰,۰۰۰	۹۶.۵	۱۱.۱
۳. هند	۱.۴۲۸,۶۲۷,۶۶۳	۲۰۰,۰۰۰,۰۰۰	۱۴.۲	۱۰.۹
۴. بنگلادش	۱۷۲,۹۵۴,۳۱۹	۱۵۳,۷۰۰,۰۰۰	۹۰.۴	۹.۲
۵. نیجریه	۲۲۳,۸۰۴,۶۳۲	۹۹,۰۰۰,۰۰۰	۴۹.۶	۵.۳
۶. مصر	۱۱۲,۷۱۶,۵۹۸	۸۷,۵۰۰,۰۰۰	۹۲.۳۵	۴.۹
۷. ایران	۸۹,۱۷۲,۷۶۷	۸۲,۵۰۰,۰۰۰	۹۹.۴	۴.۶
۸. ترکیه	۸۵,۸۱۶,۱۹۹	۷۹,۸۵۰,۰۰۰	۹۹.۲	۴.۶
۹. الجزایر	۴۴,۱۷۰,۰۰۰	۴۱,۲۴۰,۹۱۳	۹۹	۲.۷
۱۰. سودان	۴۸,۱۰۹,۰۰۰	۳۹,۵۸۵,۷۷۷	۹۷	۱.۹

عربستان به‌علت وجود دو شهر مکه و مدینه و برگزاری مراسم سالیانه حج در آن، از کشورهای مهم مسلمان محسوب می‌شود. عراق نیز از کشورهای مهم اسلامی است که مقبره شش امام شیعه در آن است و مدت‌ها پایتخت خلافت اسلامی بوده است؛ هم‌چنین یکی از بزرگ‌ترین و باسابقه‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در شهر نجف عراق قرار دارد. ایران نیز به‌واسطه نظام جمهوری اسلامی و وجود مراکز مذهبی معروف، مانند شهر مشهد و حرم امام رضا(ع) و حوزه‌های علمیه کهن و دستیابی به پیشرفت‌های علمی و فناوری، جایگاهی ویژه در جهان اسلام دارد.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: پژوهشکده باقرالعلوم(ع)
• دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• اوضاع سیاسی، مذهبی ایران در آستانه ظهور اسلام