بازگشت حضرت عیسی
بازگشت حضرت عیسی از وقایع قطعی دوران ظهور امام مهدی(عج) است که مسلمانان و مسیحیان به بازگشت حضرت عیسی در آخرالزمان باور دارند. این مسئله در جاهای متعددی از انجیل آمده است و به عقیده برخی از مفسران قرآن، آیاتی از قرآن نیز به بازگشت حضرت عیسی(ع) در آخرالزمان اشاره دارد.
در روایات شیعه، هدف از بازگشت حضرت عیسی(ع)، یاری کردن امام مهدی(عج) دانسته شده است؛ چنان‌که مطابق روایات اهل تسنن حضرت عیسی(ع) پس از بازگشت، خود را وزیر امام مهدی(عج) معرفی می‌کند. در منابع شیعه و سنی، مکان‌های مختلفی به عنوان محل بازگشت حضرت عیسی(ع) بیان شده که از جمله آنها می‌توان به مکه، دمشق و بیت‌المقدس اشاره کرد.
بر اساس احادیث مستفیض از شیعه و سنی، عیسی(ع) پس از بازگشت، در اقامه نماز به امام دوازدهم اقتدا می‌کند. در برخی از روایت‌های دیگر کشته شدن دجال و قتل یأجوج و مأجوج به عیسی(ع) نسبت داده شده است؛ ولی نجم‌الدین طبسی، از محققان حوزه علمیه، معتقد است بنی‌امیه به جهت بغضی که از اهل‌بیت(ع) داشتند، تلاش کردند با نسبت دادن این امور به حضرت عیسی(ع)، وی را مهدی موعود جلوه دهند.
درباره بازگشت عیسی(ع) کتاب‌ها و مقاله‌هایی نوشته شده است؛ از جمله کتاب «نزول مسیح و ظهور موعود» به قلم میرتقی حسینی گرگانی و کتاب «نقش حضرت مسیح(ع) در دولت مهدوی» نوشته مجید یعقوب‌زاده.
اهمیت و جایگاه
بازگشت عیسی(ع) از وقایع قطعی دوران ظهور امام مهدی(عج) به شمار آمده است.[۱] اگرچه اندیشمندان مسلمان در زنده بودن یا وفات حضرت عیسی اتفاق نظر ندارند، ولی بیشتر آنها به زنده بودن وی باور دارند.[۲] به گفته علی کورانی در کتاب عصر الظهور، بازگشت حضرت عیسی(ع) در زمان ظهور امام زمان(عج) در میان مسلمانان مسئله‌ای مورد اتفاق است.[۳] برخی از محققان معتقدند علاوه بر مسلمانان، در بین مسیحیان نیز این مسئله مورد اتفاق است؛[۴] اما در مسیحیت برخلاف اسلام، عیسی(ع) را منجی موعود معرفی کرده‌اند.[۵]
در منابع روایی اهل تسنن ۲۸ روایت[۶] و در منابع روایی شیعه ۳۰ روایت در مورد نزول حضرت عیسی(ع) در دوران ظهور وارد شده است،[۷] که سید محمدحسین طباطبائی نویسنده المیزان، آنها را مستفیض می‌داند.[۸]
اشاره به بازگشت حضرت عیسی در کتاب‌های آسمانی
شماری از مفسران آیات ۴۶ سوره آل عمران و ۱۵۹ سوره نساء را بر بازگشت حضرت عیسی(ع) در زمان ظهور تطبیق داده‌اند؛ چنان‌که در بخش‌های مختلفی از انجیل این موضوع به صورت صریح بیان شده است:
آیه ۴۶ سوره آل عمران
به گفته ناصر مکارم شیرازی نویسنده تفسیر نمونه، این احتمال وجود دارد که آیه «وَ یُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِینَ» و در گهواره و میانسالی با مردم سخن خواهد گفت؛ و از شایستگان است.» یک نوع پیشگویی در مورد بازگشت عیسی(ع) باشد؛[۹] زیرا واژه «کَهْل» در عربی به معنای مرد میان‌سال به کار می‌رود،[۱۰] و از طرفی گفته شده، حضرت عیسی(ع) در سن ۳۲[۱۱] یا ۳۳ سالگی به آسمان عروج کرده است.[۱۲] در حدیثی از امام صادق(ع) عروج او در ۳۳ سالگی دانسته شده است.[۱۳] ازاین‌رو، عیسی(ع) تا قبل از عروج به آسمان به میانسالی نرسیده بود؛ به همین دلیل میانسالی وی در آینده و طبق روایات، در زمان ظهور امام عصر(ع) محقق خواهد شد.[۱۴] به گفته برخی از محققان سخن گفتن حضرت عیسی در دو مقطع بسیار اهمیت دارد: ۱. هنگامی که آبروی مادرش مریم در خطر بود و او می‌خواست مادر خود را از تهمت ناروا مبرّا سازد ۲. آنگاه که حضرت مهدی(عج) ظهور می‌کند و عیسی اهل کتاب را به پیروی از ایشان فرا می‌خواند.[۱۵]
آیه ۱۵۹ سوره نساء
محمدحسین طباطبایی و محمد صادقی تهرانی، از مفسران شیعه، معتقدند از آیه «وَ إِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ ۖ وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا؛ و هیچ یک از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به او ایمان آورد و عیسی در روز قیامت به ایمانشان گواهی خواهد داد»[۱۶] چنین استفاده می‌شود که قبل از مرگ حضرت عیسی تمامی اهل کتاب به او ایمان آورده، یهودیان نبوتش را می‌پذیرند و مسیحیان از اعتقاد به الوهیت او دست بر می‌دارند؛ چراکه مسیح(ع) هنگام ظهور امام زمان(ع) از آسمان فرود آمده، در نماز به ایشان اقتدا می‌کند و همین امر موجب هدایت اهل کتاب می‌شود.[۱۷] در حدیثی از امام باقر(ع) نیز این آیه بر نزول حضرت عیسی(ع) در دوران ظهور تطبیق شده است.[۱۸]
در انجیل
بازگشت حضرت عیسی در میان مسیحیان با عنوان «second coming» (به معنای آمدن/ظهور دوم) مشهور است[۱۹] و در مواضعی از انجیل به بازگشت او اشاره شده است.[۲۰] به گفته برخی از محققان، موضوع بازگشت حضرت عیسی در انجیل بیش از سیصد بار و در چندین باب کامل (مانند انجیل متی باب ۲۴ و ۲۵ و انجیل مرقس باب ۱۳) بیان شده است.[۲۱] بر اساس بررسی‌های انجام گرفته از انجیل، مسیحیان بر این باورند که مسیح در آخرالزمان بازگشته، برنامه نجات را تکمیل می‌کند و در آن هنگام صلح کامل در جهان برقرار شده، هیچ جنگ و کشتاری انجام نمی‌گیرد.[۲۲] فراگیری ظلم در دنیا، بروز قحطی و زمین‌لرزه در نقاط مختلف، تیره و تار شدن خورشید و ماه و خروج دجال از نشانه‌های بازگشت عیسی(ع) در انجیل، معرفی شده است.[۲۳]
مکان و زمان بازگشت
در حدیثی از امام صادق(ع)، دمشق به عنوان محل نزول عیسی(ع) معیّن شده است.[۲۴] اما محمدتقی مجلسی در کتاب لوامع صاحبقرانی محل نزول او را مکه معرفی کرده است.[۲۵] در روایات اهل تسنن نیز محل‌های مختلفی به‌عنوان محل نزول معرفی گردیده است که از آنها می‌توان به بیت‌المقدس[۲۶] و پل سفید در باب شرقی دمشق اشاره کرد.[۲۷]
زمان دقیق نزول حضرت عیسی(ع) در احادیث بیان نشده، اما برخی از محققان احتمال داده‌اند که این امر در ابتدای ظهور امام زمان رخ خواهد داد.[۲۸] ابوالفتوح رازی و طبرسی از مفسران قرن ششم هجری، آیه ۶۱ سوره زخرف[یادداشت ۱] را بر حضرت عیسی(ع) تطبیق داده، بر این باورند که نزول مسیح(ع) از شرایط و علائم برپایی روز قیامت است؛ از این رو نزول حضرت عیسی(ع) پیش از برپایی روز قیامت محقق می‌شود.[۲۹] این تفسیر که در برخی از روایات اهل تسنن نیز دیده می‌شود،[۳۰] بر بازگشت عیسی(ع) در دوران ظهور امام مهدی(عج) تطبیق داده شده است؛[۳۱] چراکه ظهور حضرت مهدی(عج) نیز در آخرالزمان اتفاق می‌افتد.[۳۲]
اقدامات حضرت عیسی پس از بازگشت
بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، هدف از نزول حضرت عیسی، یاری کردن امام مهدی(ع) است.[۳۳] در بعضی از روایت‌ها عیسی(ع) خزانه‌دار حضرت مهدی معرفی شده است.[۳۴] در روایاتی از اهل تسنن حضرت مسیح خود را وزیر امام عصر(ع) معرفی می‌کند[۳۵] که منصب قضاوت را بر عهده خواهد گرفت.[۳۶] مطابق روایتی در صحیح بخاری، عیسی(ع) پس از نازل شدن، صلیب مسیحیان را شکسته، خوک را می‌کشد (کنایه از حرام کردن خوردن گوشت خوک[۳۷]) و بر مسیحیان جزیه تعیین می‌کند و با آمدن وی مردم چنان بی‌نیاز می‌شوند که هیچ‌کس مالی را نمی‌پذیرد.[۳۸] همچنین بر اساس روایاتی از شیعه و سنی، حضرت عیسی اقدامات ذیل را در دوران ظهور انجام خواهد داد:
اقتدا کردن در نماز به امام زمان
بر اساس روایت‌های متعددی از شیعه و سنی، عیسی(ع) در خواندن نماز به امام زمان(ع) اقتدا خواهد کرد.[۳۹] به گفته برخی از محققان در منابع روایی شیعیان اقتدا کردن حضرت مسیح به امام مهدی(ع) در چهارده روایت بیان شده است.[۴۰] اگرچه در روایاتِ مربوط به اقتدا کردن عیسی به امام زمان، نقش معرفتی دیگری به صورت صریح بیان نشده است؛[۴۱] اما پژوهشگران با استفاده از مضمون روایت‌ها نکاتی را در این‌باره ذکر کرده‌اند:
- تصریح به مرجعیت سیاسی و دینی امام مهدی(ع).[۴۲]
- تسلیم شدن مسیحیان در برابر امام زمان(عج) و اسلام آوردن آنها؛[۴۳]
- به نظر علی کورانی اقتدای مسیح به امام عصر، زمانی اتفاق می‌افتد که رومیان پیمان خود با امام(ع) را نقض می‌کنند و عیسی(ع) با این کار خود در برابر آنان موضع‌گیری می‌کند.[۴۴]
قتل دجال
مطابق حدیثی از امام صادق(ع)، دجال به دست حضرت عیسی(ع) کشته خواهد شد.[۴۵] بر اساس روایتی که در الزام الناصب نقل گردیده، امام زمان(عج) فرماندهی سپاهش را به مسیح(ع) خواهد سپرد و او دجال را در سرزمین حجاز به قتل خواهد رساند.[۴۶] کشته شدن دجال به دست مسیح(ع) در منابع روایی اهل تسنن نیز گزارش شده است.[۴۷] همچنین در برخی از منابع روایی شیعه، کشته شدن دجال به امام مهدی نسبت داده شده است.[۴۸] پژوهشگران بر این باورند که کشته شدن دجال به دست مسیح(ع) با کشته شدن او به دست امام مهدی(عج) تنافی ندارد؛ زیرا عیسی(ع) دجال را به دستور مهدی(عج) به قتل می‌رساند. به همین دلیل می‌توان کشته شدنش را به هر دو نسبت داد.[۴۹] براساس روایتی از اهل تسنن، عیسی(ع) در فلسطین امام زمان(عج) را در کشتن دجال یاری خواهد کرد.[۵۰]
کشتن یأجوج و مأجوج
به گفته علی بن ابراهیم قمی و طبرسی، از مفسران شیعه، خداوند در آیه ٩٦ سوره انبیاء، از خروج یأجوج و مأجوج و طغیان آنها به عنوان یکی از وقایع آخرالزمان خبر داده است.[۵۱] در عهد عتیق و عهد جدید نیز به خروج آنها در آخرالزمان اشاره شده است.[۵۲] در روایت‌هایی از اهل تسنن چنین آمده که یأجوج و مأجوج به دست حضرت عیسی کشته خواهند شد.[۵۳]
معرفی عیسی به عنوان مهدی توسط اموی‌ها
نجم‌الدین طبسی از محققان حوزه علمیه معتقد است اگرچه بازگشتن عیسی(ع) در دوران ظهور امری مسلم است، اما اموی‌ها به سبب دشمنی با اهل‌بیت(ع)، با جعل احادیثی چون «لا مهدی الّا عیسی بن مریم؛ مهدی همان عیسی بن مریم است»[۵۴] و مانند آن،[۵۵] در پی این بودند که انتساب مهدی موعود به اهل بیت(ع) را نفی کرده، عیسی(ع) را همان مهدی جلوه دهند.[۵۶]
به گفته طبسی اموی‌ها تلاش کردند تا نقش محوری را از امام مهدی(عج) سلب کرده، عیسی(ع) را محور اساسی وقایع ظهور معرفی کنند و از همین رو قتل دجال و قتل یأجوج و مأجوج را به جای امام زمان(عج)، به وی نسبت داده‌اند، چنان‌که به جای مکه، بیت‌المقدس را محل نزول وی معرفی می‌کنند.[۵۷]
تک‌نگاری‌ها
کتاب‌های مختلفی در موضوع بازگشت عیسی(ع) نوشته شده که از جمله آنها به موارد ذیل اشاره می‌شود:
- نزول مسیح و ظهور موعود؛ این کتاب به قلم میرتقی حسینی گرگانی نوشته شده و انتشارات بوستان کتاب قم در سال ۱۳۹۰ش چاپ کرده است.[۵۸]
- نقش حضرت مسیح(ع) در دولت مهدوی؛ مجید یعقوب‌زاده این اثر را در چهار فصل تدوین نموده و انتشارات موعود عصر آن را در سال ۱۳۹۸ش چاپ کرده است.[۵۹]
- نزول عیسی بن مریم آخرالزمان؛ این کتاب تألیف جلال‌الدین سیوطی، از عالمان سنی مذهب قرن دهم هجری است. این کتاب را انتشارات دار الکتب العلمیة بیروت در سال ۱۴۰۵ق منتشر کرده است.[۶۰]
پانویس
- ↑ قزوینی، امام مهدی(عج) از ولادت تا ظهور، ۱۳۸۷ش، ص۶۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۶۸.
- ↑ کورانی، عصر الظهور، ۱۴۳۰ق، ص۲۴۵.
- ↑ نصیری؛ منصوری، «کیفیت سنجی و تحلیل کارآمدی بازگشت عیسی(ع) از منظر عهدین و منابع اسلامی»، ص۲۵۲.
- ↑ اقلیدی‌نژاد، «آخرین نبرد در آخرالزمان»، ص۷۴.
- ↑ کورانی و دیگران، معجم الاحادیث الامام مهدی(عج)، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۳۹۹-۴۹۳.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(ع)»، ص۱۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۴۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۵۰.
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ذیل کهل؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ذیل کهل.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۵۸۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۷۴۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۵۵۰.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان‌ع»، ص۱۰۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۵۹
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۳۴-۱۳۵؛ صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۴۳۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ «بازگشت عیسی(ع) در آخرالزمان باور مشترک مسلمانان و مسیحیان»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کتاب مقدس، کتاب لوقا، باب ۱۳، آیه ۳۵؛ کتاب یوحنا، باب ۱۴، آیه ۳؛ اعمال رسولان، باب ۱، آیه ۱۱، باب ۲، آیه ۳۱؛ نامه به عبرانیان، باب ۹، آیه ۲۸.
- ↑ اصغری، «آخرالزمان»، ص۲۹.
- ↑ اصغری، «آخرالزمان»، ص۲۹.
- ↑ اصغری، «آخرالزمان»، ص۲۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۷۰ و ۲۷۱.
- ↑ مجلسی اول، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ ابن‌حماد، الفتن، ۱۴۲۳ق، ص۳۸۱.
- ↑ ابن‌حماد، الفتن، ۱۴۲۳ق، ص۳۸۶.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(ع)»، ص۱۱۸.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۸۲؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۱۸۱.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۳۶؛ نیشابوری، صحیح المسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۲۲۱.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۹۵.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(عج)»، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۸.
- ↑ بحرانی، حلیة الابرار، ۱۴۱۱ق، ج۶، ص۴۲۹.
- ↑ ابن‌حماد، الفتن، ۱۴۲۳ق، ص۳۸۷.
- ↑ صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۱۴.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۳۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری و دیگران، دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، ۱۳۹۳ش، ج۹، ص۱۳-۲۶.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(ع)»، ص۱۱۷.
- ↑ بخشی، «بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(ع)»، ص۱۱۴-۱۱۶.
- ↑ جواهری، «بررسی پیش‌بینی‌های قرآن و حدیث درباره مهدی(عج) و مسیح(ع)، توافق یا تقابل»، ص۲۸۳.
- ↑ کارگر، مهدویت (دوران ظهور)، ۱۳۸۸ش، ص۷۰ و ۷۱.
- ↑ کورانی، عصر الظهور، ۱۴۳۰ق، ص۲۴۷.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ حائری یزدی، الزام الناصب، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۷۱ و ۱۷۲.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۲۵۸.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۳۳۶.
- ↑ کارگر، مهدویت (دوران ظهور)، ۱۳۸۸ش، ص۳۰.
- ↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۷۶؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۰۱.
- ↑ عهد عتیق، کتاب حزقیال نبی، باب ۳۸، فقره ۲ و ۳؛ عهد جدید، مکاشفه یوحنا، باب ۲۰، فقره ۷-۹.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۲۸؛ ابن‌حجر، القول المختصر، ۱۴۲۸ق، ص۹۴.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۶۳۹.
- ↑ ابن‌حماد، الفتن، ۱۴۲۳ق، ص۲۶۵.
- ↑ طبسی، «درس مهدویت».
- ↑ طبسی، «درس مهدویت».
- ↑ حسینی گرگانی، نزول مسیح و ظهور موعود، ۱۳۹۰ش.
- ↑ یعقوب‌زاده، نقش حضرت مسیح(ع) در دولت مهدوی، ۱۳۹۸ش.
- ↑ سیوطی، نزول عیسی بن مریم آخرالزمان، دار ابن خلدون.
یادداشت
- ↑ «وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُ‌نَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ ۚ هَـٰذَا صِرَ‌اطٌ مُّسْتَقِيمٌ؛ و همانا آن، نشانه‌اى براى [فهم] رستاخيز است، پس زنهار در آن ترديد مكن، و از من پيروى كنيد؛ اين است راه راست!»
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌حماد، نعیم، الفتن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، بی‌جا، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن‌ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن‌ماجه، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۹ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الصادر، ۱۴۱۴ق.
- اصغری، محمدجواد، «آخرالزمان»، در دانشنامه کلام اسلامی، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۷ش.
- اقلیدی‌نژاد، علی، «آخرین نبرد در آخرالزمان»، در مجله معرفت، شماره ۵۹، آبان ۱۳۸۱ش.
- الکتاب المقدس، ترجمه بولس باسیم، بیروت، دار المشرق، ۱۹۸۸م.
- «بازگشت عیسی(ع) در آخرالزمان باور مشترک مسلمانان و مسیحیان»، در سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج: ۴ دی ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ خرداد ۱۴۰۱ش.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۱ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- بخشی، سعید،«بررسی و تبیین نقش حضرت عیسی(ع) در دوران پس از ظهور امام زمان(ع)»، در مجله مشرق موعود، شماره ۵۳، بهار ۱۳۹۹ش.
- جواهری، محمدرضا، «بررسی پیش‌بینی‌های قرآن و حدیث درباره مهدی(عج) و مسیح(ع)، توافق یا تقابل»، در مجله مشرق موعود، شماره ۴۱، بهار ۱۳۹۶ش.
- حائری یزدی، علی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
- حسینی گرگانی، میرتقی، نزول مسیح و ظهور موعود، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، نزول عیسی بن مریم آخرالزمان، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۵ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الحاوی للفتاوی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- طبسی، نجم‌الدین، «درس مهدویت»، در سایت مدرسه فقاهت، تاریخ درج: ۱۹ فروردین ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۰ خرداد ۱۴۰۱ش.
- عسقلانی، ابن‌حجر، فتح الباری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، دار الهجرة، ۱۴۱۰ق.
- قزوینی، محمدکاظم، امام مهدی(ع) از ولادت تا ظهور، قم، نشر الهادی، ۱۳۸۷ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، ۱۳۶۳ش.
- کارگر، رحیم، مهدویت (دوران ظهور)، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۸ش.
- کورانی، علی و دیگران، معجم الاحادیث الامام مهدی(ع)، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، ۱۴۲۸ق.
- مجلسی اول، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد و دیگران، دانشنامه امام مهدی بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم، دار الحدیث، ۱۳۹۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- نصیری، مبشره؛ منصوری، محمدهادی، «کیفیت سنجی و تحلیل کارآمدی بازگشت عیسی(ع) از منظر عهدین و منابع اسلامی»، در مجله مشرق موعود، شماره ۴۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
- نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح المسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- یعقوب‌زاده، مجید، نقش حضرت مسیح(ع) در دولت مهدوی، تهران، نشر موعود عصر، ۱۳۹۸ش.