فرق تشیع
فِرَق تشیع شاخه‌های مختلف شیعیان که علی‌رغم باور به امامت بلافصل علی بن ابی طالب(ع)، در برخی باورهای دیگر از جمله شمار امامان معصوم با یکدیگر اختلاف دارند. امامیه، زیدیه و اسماعیلیه از مهم‌ترین فرقه‌های زنده شیعی‌اند. برخی منابع، کیسانیه، فَطَحیه، واقفیه، ناووسیه و گروه‌های غالیان که همه منقرض شده‌اند را نیز به شیعه نسبت داده‌اند.
اختلاف بر سر جانشینی و تعیین امام، رسوخ عقیده غلو و انحراف در تعیین مصداق برای مهدی موعود را از مهم‌ترین عوامل پیدایش فرقه‌های مختلف در شیعه می‌دانند.
از نظر تعداد جمعیت پیروان، امامیه را پرجمعیت‌ترین فرقه شیعی دانسته‌اند که در کشورهایی همچون ایران، عراق، پاکستان و لبنان سکونت دارند. آثار مختلفی در معرفی فرقه‌های تشیع تألیف شده است. فِرَق الشیعه اثر حسن بن موسی نوبختی از قدیمی‌ترین آثار مکتوب در همین موضوع است.
اهمیت
فرق تشیع، به انشعابات مذهب شیعه (یکی از دو مذهب بزرگ اسلام) اشاره دارد که همگی در باور به امامت امام علی(ع) اشتراک عقیده دارند.[۱] بحث از فرق تشیع از قرن‌های نخستین قمری مطرح بوده است؛ کتاب فِرَق الشیعه اثر حسن بن موسی نوبختی مربوط به قرن سوم و چهارم قمری درباره همین موضوع نوشته شده است. امروزه (قرن ۱۵ق) نیز در برخی دانشگاه‌ها رشته فرق تشیع راه‌اندازی شده است.[۲]
نخستین انشعاب‌ها
سید محمدحسین طباطبایی در کتاب شیعه در اسلام گفته است که نخستین انشعاب در مذهب شیعه، پس از شهادت امام حسین(ع) (شهادت: ۶۱ق) ایجاد شده؛ به‌طوری که اکثریت شیعه به امامت امام سجاد(ع) قائل شدند و عده اندکی از آنان که به کیسانیه معروفند، محمد بن حَنفیه، فرزند دیگر امام علی، را امام دانستند.[۳] او همچنین معتقد است پس از عصر امام رضا(ع) تا دوره امام مهدی(عج)، انشعاب قابل توجهی به‌وجود نیامد و اگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده، چند روز بیشتر دوام نداشته و خود به خود منحل شده‌اند.[۴] البته از نظر برخی، نخستین گروه در شیعه در اواخر خلافت عثمان و اوایل خلافت امام علی(ع) با عنوان سبائیه به دست عبدالله بن سبأ، ایجاد شده است.[۵]
تعداد فرقهها
درباره تعداد فرقه‌های شیعه نظرات مختلفی وجود دارد. در کتاب فرهنگ شیعه، شمار فرقه‌های شیعه را تا صد فرقه معرفی کرده است که مشهورترین آن‌ها عبارتند از: امامیه، کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و غُلات.[۶] ابوالحسین ملطی، فقیه شافعی قرن چهارم هجری، در کتاب «التنبیه و الرد علی أهل الهواء و البدع»، تعداد فرقه‌های شیعه را ۱۸ فرقه بر شمرده است.[۷] عبدالقاهر بغدادی (درگذشت: ۴۲۹ق)، فقیه و متکلم شافعی، در کتاب «الفَرق بین الفِرَق»، اساسی‌ترین فرقه‌های شیعه را سه فرقه امامیه، کیسانیه و زیدیه دانسته است.[۸] شهرستانی (درگذشت: ۵۴۸ق) در الملل و النحل آن‌ها را در پنج فرقه امامیه، زیدیه، کیسانیه، اسماعیلیه و غلات، برشمرده[۹] و طباطبایی (درگذشت: ۱۴۰۲ق) در کتاب شیعه در اسلام، سه فرقه امامیه، اسماعیلیه و زیدیه را به عنوان فرقه‌های اصلی شیعه، معرفی کرده است.[۱۰]
عوامل شکل‌گیری
عوامل مختلفی در شکل‌گیری فرقه‌های گوناگون در مذهب شیعه دخیل بوده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها به‌شرح زیر است:
- امامت: به‌گفته رسول جعفریان مسئله امامت و اختلاف بر سر جانشینی و تعیین امام، نخستین منشأ پیدایش فرقه‌های مختلف در شیعه بوده است.[۱۱] برای نمونه کیسانیه از فرقه‌هایی در شیعه به شمار می‌رود که پس از شهادت امام علی(ع) بر این باور بودند که امام پس از وی امام حسن مجتبی(ع) نیست و محمد بن حنفیه است.[۱۲]
- رسوخ عقیده غُلُو: در زمان حیات امام علی(ع) و سایر امامان معصوم(ع) و حتی پس از وفاتشان، برخی از شیعیان به آنان نگاهی خداگونه داشته و اوصاف غلوآمیزی به آنان نسبت می‌دادند و این خود موجب شد که در تاریخ تشیع، فرقه‌های مختلفِ غالی به‌وجود آمد و فرقه‌نویسان این فرقهها را به شیعه نسبت دادند.[۱۳] برای نمونه فرقه سبائیه، از فرقه‌های غالی و پیروان عبدالله بن سبا، بر این باور بودند که امام علی وفات نکرده و نخواهد کرد، بلکه روزی خواهد آمد و در زمین پس از آنکه از جوروستم مملو شده، عدالت می‌گستراند.[۱۴]
- انحراف در تعیین مصداق برای مهدی موعود، از دیگر عوامل ایجاد فرقه‌های مختلف در شیعه، در طول سه قرن اول بود.[۱۵]
فرقه‌های زنده
فرقه‌های امامیه، زیدیه و اسماعیلیه را از مشهورترین فرقه‌های موجود و زنده در جهان تشیع دانسته‌اند:[۱۶]
امامیه
امامیه بر این باورند که پس از رحلت پیامبر(ص)، امام علی(ع) از سوی خداوند به امامت رسید و جانشین بلافصل پیامبر(ص) شد و پس از وی، منصب امامت به امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و پس از وی به نُه نفر از اولاد او، یعنی امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج) رسیده است.[۱۷]
از نظر امامیه، دوازدهمین امام، یعنی امام مهدی همان قائم و منجی است که در غیبت به‌سر می‌برد و در آخرالزمان ظهور می‌کند.[۱۸] امامیه، عصمت امام را واجب دانسته و بر این باورند که همه امامان شیعه، معصوم هستند.[۱۹] به باور آنان، امامان، مفسران حقیقی کتاب قرآن و سنت پیامبرند.[۲۰]
اسماعیلیه
اسماعیلیه، به‌گفته محمدجواد مشکور (درگذشت: ۱۳۷۴ش)، تاریخ‌نگار و استاد دانشگاه تهران، در کتاب «فرهنگ فِرَق اسلامی»، نام عمومی فرقه‌هایی است که پس از امام صادق(ع) به امامت فرزند بزرگش اسماعیل بن جعفر یا نواده‌اش محمد بن اسماعیل، اعتقاد دارند.[۲۱] اسماعیلیه در ابتدا به دو گروه اسماعیلیه خاص و اسماعیلیه عام تقسیم شدند.[۲۲] اسماعیلیه خاص بر این باور بودند که اسماعیل در زمان پدرش امام بود و غایب گشت و او امام هفتم شیعه است. اسماعیلیه عام معتقد بودند که اسماعیل در زمان پدرش درگذشت و پیش از وفاتش، پسرش محمد را به جانشینی خود تعیین نمود.[۲۳] طباطبایی در شیعه در اسلام گفته است که این دو گروه پس از مدتی منقرض شدند و گروه دیگری که معتقد بودند اسماعیل در زمان حیات پدرش امام بود و پس از وی امامت به پسرش محمد بن اسماعیل و سپس به ذریه او رسید، تا اکنون باقی مانده‌اند و همچنان پیروانی دارند.[۲۴]
گفته می‌شود اسماعیلیه پس از امامیه، بیشترین تعداد پیروان را دارد و خود در طول تاریخ به شاخه‌های مختلف تقسیم شده و در بیش از ۲۵ کشور، در آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی گسترده شده‌اند.[۲۵]
زیدیه
پیروان زید بن علی و باورمندان به امامت وی.[۲۶] گفته می‌شود آنان زید بن علی را امام پنجم می‌دانند.[۲۷] شیخ مفید (درگذشت: ۴۱۳ق) در اوائل المقالات گفته آنان به امامت امام علی و امام حسن و امام حسین و سپس به امامت زید بن علی قائلند.[۲۸] زیدیه همچنین معتقدند امام باید از اولاد حضرت فاطمه(س) باشد و لذا هر کسی از نسل حضرت فاطمه که عالم، شجاع و سخی باشد و برای قیام به حق، خروج کند، همان امام است.[۲۹]
زیدیه به عصمت امامان و همچنین رجعت اعتقاد ندارند و برخلاف امامیه که قائل به وجود نص جلی برای جانشینی امام علی(ع) هستند، معتقدند نصی که پیامبر(ص) درباره امام علی بیان کرده نص خفی است و امام علی بنا به مصالحی آن را فقط برای برخی از اصحاب خاص خودش بیان کرده است.[۳۰]
زیدیه با این که امام علی را جانشین بلافصل پیامبر می‌دانند، ولی خلافت خلفای سه‌گانه پیش از امام علی را نیز صحیح و مشروع می‌دانند.[۳۱] محمدجواد مشکور در فرهنگ فرق اسلامی، ۱۶ فرقه را به عنوان فرقه‌هایی که از زیدیه منشعب شده‌اند را معرفی نموده است.[۳۲] سه فرقه جارودیه، سلیمانیه (پیروان سلیمان بن جریر) و بُتریه (پیروان حسن بن صالح بن حیّ) از فرقه‌های عمده فرقه زیدیه به شمار می‌روند.[۳۳]
فرقه‌های منقرض‌شده
برخی از مهم‌ترین فرقه‌های شیعی که در گذشته موجود بوده‌اند و سپس منقرض شده‌اند عبارتند از:
- کیسانیه: گروهی از شیعیان بودند که به امامت محمد بن حَنَفیه اعتقاد داشتند.[۳۴] شهرستانی در المِلل و النَّحل گفته است پس از محمد بن حنفیه بین پیروانش اختلاف پیش آمد.[۳۵] برخی بر این باور بودند که محمد بن حنفیه وفات نیافته و دوباره برمی‌گردد و در زمین عدل و داد می‌گستراند.[۳۶] برخی دیگر می‌گفتند او وفات یافته و امامت از وی به فرزندش ابوهاشم منتقل شده است.[۳۷] به‌گزارش محمدجواد مشکور، فرقه کیسانیه پس از محمد بن حنفیه به دوازده گروه انشعاب یافت[۳۸] که همگی در اعتقاد به امامت محمد بن حنفیه اشتراک داشته‌اند.[۳۹] برخی از فرقه‌های کیسانیه که به عنوان فرقه‌های غالی شناخته شده‌اند، عبارت‌اند از: هاشمیه،[۴۰] کَرُبیه،[۴۱] حَمْزیه،[۴۲] بیانیه،[۴۳] حَربیه.[۴۴]
- فطحیه: گروهی از شیعیان که پس از امام صادق(ع) به امامت فرزند وی، عبدالله افطح اعتقاد داشتند.[۴۵] به گزارش شهرستانی، عبدالله هفتاد روز پس از شهادت امام صادق(ع) از دنیا رفت و هیچ فرزندی از او برجای نماند.[۴۶] در نتیجه اعتقاد به امامت عبدالله افطح نیز پایان یافت و بیشتر پیروان او به امامت امام کاظم(ع) معتقد گردیدند.[۴۷]
- ناووسیه: فرقه‌ای از شیعیان که به زنده بودن امام صادق(ع) اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که او همان مهدی موعود است که در آخرالزمان ظهور می‌کند.[۴۸] گفته می‌شود ناووسیه پیروان فردی به نام عجلان بن ناووس از اهالی بصره بودند.[۴۹]
- واقفیه: گروهی از شیعیان بودند که بر امامت امام موسی کاظم(ع) توقف کردند و منکر امامت فرزندش امام رضا(ع) شدند.[۵۰] به نقل از کتاب رجال کشی در هنگام محبوس بودن امام موسی کاظم(ع)، نزد برخی از اصحاب وی اموالی از سهم امام وجود داشت که آنان این اموال را تصاحب کرده بودند و وقتی خبر شهادت امام موسی کاظم به آن‌ها رسید شهادت وی و همچنین امامت فرزندش امام رضا را انکار کرده و توقف کردند و لذا به پیروان آنان واقفیه گویند.[۵۱]
فرقه‌های غالی
غالیان افرادی بودند که به امام علی(ع) و فرزندانش، نسبت خدایی یا نبوت می‌دادند و در توصیف آنان افراط می‌کردند.[۵۲] کتاب‌های فرقه‌شناسی در ذکر تعداد فرقه‌های غالی اختلاف‌نظر دارند، به‌طوری که کمترین تعداد فرقه‌های غالی را نُه مورد و بیشترین تعداد آن‌ها را صد مورد گزارش کرده‌اند.[۵۳] برخی از معروف‌ترین فرقه‌های غالی که به شیعه نسبت داده شده و اکنون منقرض شده‌اند، عبارت‌اند از: سبائیه (پیروان عبدالله بن سبأ)، بیانیه، خطابیه، بشیریه، مُفَوِّضه و مغیریه.[۵۴]
علی‌اللهی یا اهل حق از دیگر فرقه‌های غالی شیعه به شمار می‌روند که هم‌اکنون برخی از پیروان آنان در مناطقی از کشور ایران سکونت دارند.[۵۵] گفته می‌شود آنان بر این باورند که خداوند سرّی به پیامبران گفته که همان نبوت است و از زمان حضرت آدم تا حضرت محمد ادامه یافته و پس از وی به امام علی و سپس به امامان پس از وی تا امام دوازدهم رسیده است.[۵۶] پس از غیبت امام دوازدهم این سرّ (امامت) به پیروان و اقطاب وی که یکی پس از دیگری می‌آیند گفته می‌شود.[۵۷]
گروه‌های انحرافی دوره غیبت صغرا
به گزارش نوبختی در فرق الشیعه، پس از وفات امام حسن عسکری(ع) شیعیان در باب تعیین امام و تعیین مصداق مهدی موعود، ۱۴ فرقه شدند.[۵۸] برای نمونه گروهی گفتند که امام عسکری وفات نکرده و او همان مهدی قائم است.[۵۹] برخی نیز گفتند امام عسکری درگذشت، ولی چون فرزند پسری نداشت، پس از مرگ، زندگی از سر گرفت و او همان مهدی قائم است.[۶۰] گروه دیگری گفتند که پس از امام حسن عسکری، برادرش جعفر امام شد.[۶۱] شیخ مفید در الفصول المختاره گفته است که از این ۱۴ فرقه، غیر از امامیه که قائل به امامت حضرت مهدی(ع) هستند، سایر فرقهها همه منقرض شده‌اند.[۶۲]
همچنین افرادی همچون حسن شریعی، محمد بن نصیر نُمیَری، احمد بن هلال عَبَرتایی و برخی دیگر، از شیعیانی بودند که ادعای بابیت کردند و مدعی شدند که از سوی امام مهدی نیابت دارند و گروه‌هایی شکل دادند که همه منقرض شده‌اند.[۶۳]
جمعیت و پراکندگی جغرافیایی
بنا به گزارشی که در کتاب «نقشه جمعیت مسلمانان جهان» (تألیف: ۱۳۹۳ش) آمده است، جمعیت شیعیان جهان (امامیه، اسماعیلیه و زیدیه) بیش از ۳۰۰ میلیون نفر برآورد شده که یک‌پنجم از کل جمعیت مسلمانان جهان را تشکیل می‌دهند.[۶۴] به‌نقل از خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی در سال ۱۳۹۴ش، جمعیت شیعیان اسماعیلی بالغ بر ۱۵ میلیون نفر برآورد شده است که کمتر از ده درصد شیعیان جهان را تشکیل می‌دهند و بیشتر آن‌ها در کشورهای هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و حدود ۳۰ هزار نفر در کشور ایران در استان‌های خراسان، کرمان و مرکزی زندگی می‌کنند.[۶۵] در دانشنامه بریتانیکا ذیل مدخل «شیعه» گفته شده است که فقط نزاریه، از پرجمعیت‌ترین شاخه‌های اسماعیلیه، بین پنج تا ۱۵ میلیون نفر جمعیت دارد.[۶۶]
گفته می‌شود زیدیه از میان فرقه‌های موجود شیعه، کم‌‌جمعیت‌ترین فرقه است و بیشتر آنان اکنون (در قرن پانزدهم هجری قمری) در کشور یمن زندگی می‌کنند؛ به‌طوری که نیمی از جمعیت این کشور را تشکیل داده است.[۶۷] برخی از آنان همچنین در نجران، منطقه‌ای در جنوب کشور عربستان، سکونت دارند.[۶۸] از میان فرقه‌های موجود شیعه، امامیه بیشترین جمعیت پیروان را به خود اختصاص داده است[۶۹] و بیشتر آنان در کشورهایی همچون: ایران، عراق، پاکستان و لبنان زندگی می‌کنند.[۷۰]
کتاب‌شناسی
برخی از آثاری که به طور مستقل در معرفی فرقه‌های شیعه نوشته شده عبارتند از:
- کتاب فِرَق الشیعه از حسن بن موسی نوبختی. این اثر از منابع شناسایی فرقه‌های شیعه تا پایان قرن سوم هجری قمری است. در این کتاب افزون بر معرفی فرقه‌های شیعه مباحثی مفصل نیز درباره برخی دیگر از فرقه‌های اسلامی دارد. گفته می‌شود با توجه به هم‌عصر بودن مؤلف با دوره غیبت صغرا و انشعابات شیعیان در آن عصر، این اثر از منابع دست اول در این زمینه محسوب می‌شود.[۷۱]
- کتاب «آشنایی با فرق تشیع» تألیف مهدی فرمانیان. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و بیست درس در معرفی فرقه‌های شیعه است که به هدف متن درسی تدوین شده است. همچنین دو بحث با عنوان‌های «فرقه‌های انحرافی و انشعابی از مذهب تشیع» و «فرقه‌های شیعی براساس کتب مشهور ملل و نحل»، به انتهای کتاب پیوست شده است.[۷۲]
پانویس
- ↑ فرمانیان، آشنایی با فرق شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۲۱-۲۲.
- ↑ «گروه تاریخ و فرق تشیع»، دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۱.
- ↑ فضایی، «مقدمه»، در تاریخ عقاید و مذاهب شیعه، ۱۳۵۳ش، ص۹.
- ↑ خطیبی کوشک و دیگران، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۵۸.
- ↑ ملطی، التنبیه و الرد، ۱۴۱۳ق، ص۱۶.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، دار الجیل، ص۳۸.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۱-۶۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۹.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۲۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۹.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۲۲.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۱۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۱؛ امین، فرهنگنامه فرقه‌های اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۲۵.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۹۳؛ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۷.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۱۲۲؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۷۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۴؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۳۲ و ۳۷۴-۳۷۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۶۴.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۴۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۴۸.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، دار الاضواء، ص۶۷-۶۸؛ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۴۸.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۳.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۱.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، دار الاضواء، ص۵۸؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۲.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، انتشارات دانشگاه تهران، ص۳۹.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، انتشارات دانشگاه تهران، ص۳۹؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۲۱۵.
- ↑ حمیدالدین، الزیدیة، ۱۴۲۴ق، ص۹۶؛ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۲۱۶.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۲۱۶.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، انتشارات دار الاضواء، ص۲۳.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۷.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۳۷۵.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ۱۹۷۷م، ص۲۷.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، انتشارات دار الاضواء، ص۳۰-۳۱؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۰.
- ↑ خوارزمی، مفاتیح العلوم، دار الکتاب العربی، ص۴۹؛ نوبختی، فرق الشیعه، انتشارات دار الاضواء، ص۲۷.
- ↑ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۵۶.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، انتشارات دار الاضواء، ص۳۴؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، ۱۹۷۷م، ص۲۸؛ مقریزی، المواعظ و الاعتبار، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۱۸۲.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۲۸؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۲۲.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۵-۱۹۶.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج ۱، ص۱۶۹.
- ↑ شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ۱۴۰۹ق، ج ۲، ص۱۶۱.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، دار الاضواء، ص۶۷؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۵۲.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷ق، ج۸، ص۳۷۹.
- ↑ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۹۳.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صفری فروشانی، غالیان (چاوشی در جریان‌ها و برآیندها)، ۱۳۷۸ش، ص۶۱-۶۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۱۵؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۱۰؛ نوبختی، فرق الشیعة، انتشارات دار الاضواء، ص۶۳ و ۸۳.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۷۸.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۷۸-۷۹.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۷۸-۷۹.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۹۶.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۹۶.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۹۷.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعة، دار الاضواء، ص۹۸.
- ↑ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۲۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۳۹۸-۳۹۹؛ صفری فروشانی، غالیان (جریان‌ها و برآیندها)، ۱۳۷۸ش، ص۱۳۳-۱۳۶.
- ↑ تقی‌زاده داوری، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ «شیعیان اسماعیلی ایران؛ اقلیتی به دور از جنجال»، سایت خبرگزاری بی بی سی فارسی.
- ↑ Newman, Shiʿi, Britannica.
- ↑ فرمانیان، آشنایی با فرق تشیع، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۱.
- ↑ فرمانیان، آشنایی با فرق تشیع، ۱۳۸۷ش، ص۱۰۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۶۷.
- ↑ Newman, Shiʿi, Britannica.
- ↑ مشکور، «پیشگفتار»، در کتاب ترجمه فرق الشیعه، ۱۳۵۳ش، ص۹-۱۰.
- ↑ فرمانیان، آشنایی با فرق تشیع، ۱۳۸۷ش، ص۷-۱۶.
منابع
- اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
- اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان، فرانتس شتاینر، ۱۴۰۰ق.
- امین، شریف‌یحیی، فرهنگنامه فرقه‌های اسلامی، ترجمه محمدرضا موحدی، تهران، انتشارات باز، ۱۳۷۸ش.
- بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، مصر، مکتبة و مطبعة محمدعلی صبیح و اولاده، ۱۹۷۷م.
- تقی‌زاده داوری، محمود، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۹۳ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- حمیدالدین، عبدالله بن محمد، الزیدیة، صنعا، مرکز الرائد للدراسات و البحوث، ۱۴۲۴ق.
- خطیبی کوشک، محمد و دیگران، فرهنگ شیعه، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۵ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۷ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبة، تصحیح عبادالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، دار المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، قم، كنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقادات، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- «شیعیان اسماعیلی ایران؛ اقلیتی به دور از جنجال»، سایت خبرگزاری بی بی سی فارسی، تاریخ درج مطلب: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۵ بهمن ۱۴۰۲ش.
- صفری فروشانی، نعمت‌الله، غالیان (کاوشی در جریان‌ها و برآیندها)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- علامه حلی، یوسف بن مطهر، کشف المراد، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- فرمانیان، مهدی، آشنایی با فرق تشیع، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه قم، ۱۳۸۷ش.
- فضایی، یوسف، «مقدمه، در تاریخ عقاید و مذاهب شیعه، تهران، مؤسسه انتشارات عطایی، ۱۳۷۱ش.
- کاشف‌الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۰ق.
- «گروه تاریخ و فرق تشیع»، دانشگاه ادیان و مذاهب، تاریخ بازدید: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ش.
- مشکور، محمدجواد، «پیشگفتار»، در کتاب ترجمه فرق الشیعه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۳ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- مقریزی، تقی الدین، المواعظ و الإعتبار فی ذكر الخطط و الآثار، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
- ملطی شافعی، محمد بن احمد، التنبیه و الرد، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۳ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، انتشارات دار الاضواء، بی‌تا.
- Newman, Andrew J, Shiʿi, Britannica, Visited in, 25 February 2024.