همسران پیامبر(ص)

همسران پیامبر (ص)

خدیجه دختر خویلد	(ازدواج: ۲۵ عام‌الفیل)
سوده دختر زمعه	(ازدواج: قبل از هجرت)
عایشه دختر ابوبکر	(ازدواج: ۲ق)
حفصه دختر عمر بن خطاب	(ازدواج: ۳ق)
زینب دختر خزیمه	(ازدواج: ۳ق)
ام سلمه دختر ابوامیه	(ازدواج: ۴ق)
زینب دختر جحش	(ازدواج: ۵هجری)
جویریه دختر حارث	(ازدواج: ۵ یا ۶ق)
ام‌حبیبه دختر ابوسفیان	(ازدواج: ۶ یا ۷ق)
ماریه دختر شمعون	(ازدواج: ۷ق)
صفیه دختر حیی	(ازدواج: ۷ق)
میمونه دختر حارث	(ازدواج: ۷ق)

همسران پیامبر(ص) زنانی که پیامبر(ص) با آنان ازدواج کرد و در قرآن با لقب امهات المومنین (مادران مؤمنان) از آنان یاد شده و احکام و دستورهای خاصی درخصوصشان آمده است.

عالمان مسلمان درباره شمار همسران پیامبر(ص) اختلاف‌نظر دارند. برخی سیزده و برخی دیگر پانزده همسر برای او برشمرده‌اند و دیدگاه‌های دیگری هم در این زمینه هست. منشأ این اختلاف به شمارش و عدم شمارش کنیزان در شمار همسران پیامبر برمی‌گردد. ازدواج‌های پیامبر در راستای مأموریت او (تبلیغ دین اسلام) بوده است و با انگیزه‌‎هایی همچون جلب حمایت قبایل و طوایف بزرگ عرب، زدودن افکار غلط جاهلی، تقویت جایگاه اجتماعی زنان آسیب‌دیده و دلجویی از آنان و نیز آزادسازی اسیران انجام شده است.

ساده‌زیستی، پرهیز از تَبَرُّج و خوب سخن گفتن از جمله دستورهای خدا به همسران پیامبر است. همچنین به مسلمانان دستور داده شده است که با همسران پیامبر از پشت پرده سخن بگویند و پس از رحلت پیامبر(ص) با آنان ازدواج نکنند.

مسلمانان به پاکدامنی همسران پیامبر باور دارند و توهین و اهانت به آنان را جایز نمی‌دانند. البته از عملکرد عایشه در حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) مانند جنگ جمل انتقاد دارند.

جایگاه

فتوای آيت‌الله خامنه‌ای

«اهانت به نمادهای برادران اهل سنت، از جمله اتهام‌زنی به همسر پیامبر اسلام، عایشه حرام است. این موضوع شامل زنان همه پیامبران و به‌ویژه سیدالانبیاء پیامبر اعظم حضرت محمد(ص) می‌شود.»

تاریخ بایگانی، روزنامه رسالت، ۱۱ مهر ۱۳۸۹ش، ص۳.

همسران پیامبر(ص) به زنان پیامبر اسلام اشاره دارد که با استناد به آیه «وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ؛ همسران او، مادران آنها (مؤمنان) هستند.» به اُمُّ الْمُؤْمِنین‌ (مادر مؤمنان) ملقب شدند. در قرآن، احکام و دستورهای خاصی درباره آنان آمده است.

حرمت اهانت به همسران پیامبر

همه مسلمانان به پاکدامنی همسران پیامبر باور دارند. با این حال برخی از وهابیان به شیعیان نسبت می‌دهند که آنان به همسران پیامبر نسبت ناروا می‌دهند. هرچند عالمان شیعه و برخی از اهل‌سنت به عملکرد برخی از همسران پیامبر در حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) مانند نقش عایشه در شکل‌گیری جنگ جمل و دشمنی او با امام علی(ع) انتقاد دارند اما به هیچ یک از همسران پیامبر نسبت ناروا نداده و اهانت به آنان را جایز نمی‎‌دانند. به عنوان نمونه سید مرتضی متکلم شیعه قرن پنجم قمری آلودگی همسران پیامبران به فحشا را با عصمت پیامبران ناسازگار می‌داند؛ زیرا به اعتقاد امامیه، پیامبران از هر آنچه که مایه نفرت و دوری مردم از آنها باشد، مصون‌اند. شیخ طوسی نیز در تفسیر تبیان تصریح کرده به این که هیچ یک از همسران پیامبران ناپاک دامن نبوده‌اند زیرا این کار هم باعث گریز مردم از پیامبر می‌شود و هم مایه ننگ و عار اوست و بدون شک هر کس چنین سخن غیر عالمانه را بگوید و چنین تهمتی بزند خطای بزرگی مرتکب گشته است. این در حالی است که برخی از دانشمندان اهل سنت امکان ارتکاب فحشا درباره برخی از همسران پیامبران و نیز وقوعش را مطرح کرده‌اند. همچنین آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران فتوای حرمت اهانت به مقدسات اهل سنت را درباره حرمت اهانت به نمادهای اهل‌سنت و همسران پیامبر اکرم(ص) صادر کرده است.

تعداد

درباره تعداد همسران پیامبر اختلاف‌نظر وجود دارد: به گزارش ابن‌هشام در السیرة النبویة، تعداد همسران پیامبر سیزده تن بود: خدیجه، سوده، عایشه، زینب دختر خُزَیمه، حفصه دختر عمر، ام سلمه، زینب دختر جَحش، جُوَیریه، ام‌حبیبه، صفیّه و میمونه، عُمْرة بن یزید کِلابی و اَسماء بنت نُعمان کِندی. هنگام وفات پیامبر، جز خدیجه و زینب دختر خُزَیمه، دیگر همسران او زنده بودند.

در روایتی از امام صادق(ع)، شمار همسران پیامبر پانزده تن ذکر شده است. علی بن حسین مسعودی و شمس‌الدین ذَهَبی هم همسران پیامبر را پانزده تن دانسته‌اند. در برخی روایات، شمار آن‌ها تا هجده تن نیز ذکر شده است. البته حضرت محمد(ص) ۲۵ سال -تا زمانی که حضرت خدیجه زنده بود- فقط یک همسر داشت و پس از درگذشت حضرت خدیجه و هجرت به مدینه همسران دیگری اختیار کرد.

گفته شده سبب اختلاف در تعداد همسران پیامبر(ص) آن است که برخی از مورخان، زنانی را که به عللی با پیامبر(ص) زندگی نکرده‌اند یا کنیزان او را هم جزو همسرانش به شمار آورده‌اند. در منابع، نام برخی از آن‌ها از جمله ماریه قبطیه و ریحانه دختر زید آمده است. ریحانه دختر زید بن عمرو بن خنافه، از قبیله بنی‌نضیر و زنی یهودی بود که به اسارت گرفته شد و در سال ششم هجری مسلمان شد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) او را آزاد و با او ازدواج کرد.

تصویری از بقیع، شماره چهار، مقبره همسران پیامبر(ص) را نشان می‌دهد

فرزندان

مقالهٔ اصلی: فرزندان پیامبر اسلام

از همسران پیامبر(ص) تنها خدیجه(س) و ماریه قبطیه صاحب فرزند شدند. ماریه ابراهیم را به دنیا آورد. از خدیجه بنابر مشهور، چهار دختر (فاطمه(س)، زینب، ام کلثوم و رقیه) و نیز دو پسر (عبدالله و قاسم) متولد شد. البته برخی از محققان شیعه بر این باورند که زینب، ام کلثوم و رقیه، دختران پیامبر(ص) و خدیجه نبوده‌‌اند؛ بلکه دختران خواهرِ خدیجه بوده‌اند که در خانه او بزرگ شدند.

فلسفه ازدواج‌های متعدد پیامبر

تعدد زوجات در دوره پیامبر(ص) امری رایج بوده است؛ با این همه گفته‌اند پیامبر بر اساس حکمت‌هایی و در راستای مأموریت الهی (تبلیغ دین اسلام)، ازدواج‌های متعددی انجام داده است. برخی از دلایلی که برای تعدد همسران پیامبر(ص) ذکر شده، به شرح زیر است:

1. جلب پشتیبانی قبایل و طوایف بزرگ عرب و تقویت نفوذ سیاسی و اجتماعی خود از راه پیوند سببی با آنان؛ مانند ازدواج با عایشه.
2. اجرای حکم الهی و زدودن افکار غلط جاهلی، مانند ازدواج با زینب دختر جحش. زینب همسر زید بن حارثه فرزندخوانده پیامبر بود و بر اساس رسم جاهلیت، اعراب فرزندخوانده را مانند فرزند می‌دانستند. از این رو پس از درگذشت فرزندخوانده یا طلاق، با همسر او ازدواج نمی‌کردند.
3. تقویت جایگاه اجتماعی زنان آسیب‌دیده، همچون زنان بیوه و اسیر (بیشتر همسران پیامبر(ص) بیوه بودند).
4. دلجویی از زنان، به دلیل آسیب‌هایی که به‌خاطر پذیرش اسلام، متحمل شده بودند؛ مانند ازدواج با ام حبیبه.
5. محافظت و تأمین زندگی بیوه‌زنان فقیر(همسران شهید) و یتیمان ، مانند ازدواج با ام‌سلمه و زینب دختر خزیمه.
6. نشان دادن عظمت و قدرتمندی اسلام و مسلمانان، مانند ازدواج با صَفیّه.
7. حفظ زنان از خطرات جانی، مانند ازدواج با سوده.
8. آزادسازی اسیران و بردگان، مانند ازدواج با جُوَیریه بنت حارث.

با این حال، برخی نویسندگان، تعدد همسران پیامبر را ناشی از هوا و هوس دانسته‌اند. علامه طباطبایی در پاسخ گفته است که سیره پیامبر خلاف این را ثابت می‌کند؛ چراکه پیامبر بیست سال از عمرش (حدود یک سوم) را فقط با خدیجه زندگی کرد و در اواخر عمرش بود که با زنان دیگر ازدواج کرد. همچنین اگر ازدواج‌های پیامبر از روی هوا و هوس بود، او با زنان جوان ازدواج می‌کرد، نه با بیوه‌زنان و زنان سالخورده.

همچنین به گفته علامه طباطبایی، رفتار پیامبر(ص) با زنان دلیلی بر این است که او زن را وسیله‌ای برای شهوت‌رانی مردان نمی‌دانسته است؛ بلکه کوشیده است آنان را از ذلّت و بردگی نجات دهد. محمدحسین کاشف‌الغطاء براین باور است که پیامبر(ص) با تعدد زوجات می‌خواسته است نفس ملکوتی خویش نشان دهد و نمونه بارز خویشتن‌داری، استقامت و رعایت مساوات و عدالت را به نمایش بگذارد.

دستورهای قرآن به همسران پیامبر

شماری از آیات قرآن درباره همسران پیامبر نازل شده و دستورهایی خطاب به آن‌ها بیان کرده است:

کیفر و پاداش همسران پیامبر دوچندان است

بر اساس آیه يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً (۳۰) وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَيْنِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَرِيماً^{[احزاب–۳۰-۳۱.]} اگر همسران پیامبر عمل صالح انجام دهند اجرشان دو برابر و اگر مرتکب فاحشه شوند، عذابشان دوچندان خواهد بود؛ چرا که آنان به دلیل انتسابشان به پیامبر در موقعیتی قرار دارند که الگویی برای زنان دیگر هستند. همچنین مفسران با استناد به آیه يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ؛ ای زنان پیامبر(ص) شما با سایر زنان برابر نیستید اگر تقوا پیشه کنید^{[سوره احزاب–۳۲]} تکلیف آنان را سنگین‌تر از دیگران دانسته است؛ زیرا معقول نیست تکلیف یکسان باشد، اما پاداش متفاوت.

اگر پیامبر و آخرت را می‌خواهید ساده‌‎زیست باشید

بر اساس آیه يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها فَتَعالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَ أُسَرِّحْكُنَّ سَراحاً جَمِيلاً (۲۸) وَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً^{[سوره احزاب–۲۸-۲۹]} همسران پیامبر(ص) اگر پیامبر و آخرت را می‌خواهند، باید ساده‌زیست باشند و اگر دنیا را می‌خواهند پیامبر باید آن‌ها را طلاق دهد و مهرشان را بپردازد. چنان‌که در تفسیر نمونه آمده است، این آیه در واکنش به ناراضی بودن و شکایت برخی از همسران پیامبر(ص) از وضعیت زندگی مادی‌شان نازل شده است. آنان با دیدن غنایمی که از جنگ‌ها نصیب مسلمانان می‌شد، از پیامبر درخواست‌های مادی داشتند. پیامبر از اجابت خواسته‌های آنها سر باز زد و یک ماه از آن‌ها کناره‌گیری کرد تا اینکه آیات مذکور نازل شد.

صدای خود را نازک نکنید

بر پایه آیه فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ^{[سوره احزاب–۳۲]} همسران پیامبر(ص) در سخن گفتن با مردان نباید صدای خود را نازک کنند تا افراد شهوت‌ران تحریک شوند.

سخن خوب بگویید

بر اساس آیه وَ قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفاً^{[سوره احزاب–۳۲]} زنان پیامبر باید به صورت شایسته‌ای که مورد رضای خدا و پیامبر(ص) و همراه با حق و عدالت است سخن بگویند.

در خانه بمانید و از تبرّج بپرهیزید

در آیه وَ قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّةِ الْأُولى‏ ...^{[سوره احزاب–۳۳]} از زنان پیامبر خواسته شده که در خانه‌های خود بمانند و همچون جاهلیت نخستین، اندام و زینت‌های را در معرض تماشای دیگران قرار ندهند. به گفته مفسران این یک حکم عام است و شامل همه زنان مسلمان می‌شود و تکیه آن بر زنان پیامبر(ص) برای تأکید بیشتر است.

نماز بر پای دارید و زکات دهید

بر اساس آيه أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِينَ الزَّكاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ^{[سوره احزاب–۳۳]}، زنان پیامبر باید نماز بخوانند، زکات بدهند و از خدا و پیامبرش اطاعت کنند. البته به‌گفته مفسران، این دستورها به زنان پیامبر اختصاص ندارد و شامل همگان می‌شود؛ هر چند نسبت به زنان پیامبر تأکید بیشتری دارد. علامه طباطبایی نوشته است علت اینکه در آیه از بین احکام، فقط نماز و زکات ذکر شده، این است که این‌دو، رکن عبادات و معاملات‌اند و سایر دستورها ذیل «اطعن الله و رسوله» آمده است.

از فرصت همراهی با پیامبر استفاده کنید

به گفته علامه طباطبایی آیه وَاذْكُرْنَ ما يُتْلى‏ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَةِ^{[سوره احزاب–۳۴]} به معنای این است که زنان پیامبر(ص) باید آن دسته از آیات خدا را که در خانه‌هایشان می‌شنوند، حفظ کنند و همواره به‌خاطر داشته باشند و از مسیری که خدا برایشان تعیین کرده تجاوز نکنند. برخی مفسران هم گفته‌اند مراد آیه این است که همسران پیامبر باید شکرگزار این نعمت باشند که در خانه‌ای هستند که قرآن و حدیث در آن تلاوت می‌شود.

دستورهای قرآن به مسلمانان در برخورد با همسران پیامبر

در قرآن برای برخورد مسلمانان با همسران پیامبر نیز احکامی ذکر شده است:

سخن گفتن از پشت پرده

بر اساس آیه وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ ^{[سوره احزاب–۵۳]} مسلمانان هر وقت تقاضایی از همسران پیامبر دارند، می‎‌بایست از پشت پرده آن را بخواهند. منظور از حجاب در این آیه، پوشش عادی چون زنان دیگر نیست؛ بلکه حکمی اضافه بر آن و مخصوص همسران پیامبر(ص) بوده که به‌منظور جلوگیری از عیب‌جویی دشمنان برای همسران پیامبر و حفظ حیثیت آنان نازل شده است.

ممنوعیت ازدواج با همسران پیامبر(ص)

بر اساس آیه وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً؛ سزوار نيست که پس از پيامبر، با همسران او ازدواج کنيد^{[سوره احزاب–۵۳]} ازدواج با همسران پیامبر پس از درگذشت او جایز نیست؛ چرا که آن‌ها به‌منزله مادر معنوی برای مؤمنان‌اند. در خصوص علت این ممنوعیت احتمالاتی داده شده است؛ از جمله:

• جلوگیری از توهین به پیامبر(ص): برخی تصمیم گرفته بودند که پس از درگذشت پیامبر(ص) با همسران او ازدواج کنند و از این راه به حیثیت او ضربه بزنند.
• جلوگیری از سوءاستفاده: اگر ازدواج با زنان پیامبر جایز بود، این احتمال وجود داشت که افرادی به واسطه این ازدواج موقعیت اجتماعی خاصی پیدا کنند و از آن سوءاستفاده نمایند. یا با این بهانه که آگاهی خاص از درون خانه پیامبر(ص) و مکتب او دارند، به تحریف اسلام بپردازند.
• ازدواج با همسران پیامبر به این دلیل جایز نبود که آنان در بهشت هم همسران پیامبر خواهند بود.

مهریه همسران پیامبر

مقالهٔ اصلی: مهرالسنة

بنا بر روایات، مقدار مهریه همسران پیامبر(ص) ۵۰۰ درهم بوده است. به مهریه‌ای که پیامبر اسلام(ص) برای همسران و همچنین به‌نقل شیخ صدوق برای دخترانش قرار می‌داد، مهرالسنه گفته می‌شود. البته بر پایه روایتی که شیخ صدوق از امام باقر(ع) نقل کرده، مهریه ام‌حبیبه (همسر پیامبر) چهارهزار درهم بوده است. گفته‌اند در این روایت، امام باقر(ع) این مهریه را یک استثنا دانسته که آن را نجاشی، حاکم حبشه که وکالت پیامبر در خواستگاری از ام‌حبیبه را برعهده داشته، انجام داده و خود او مهریه را پرداخت کرده و پیامبر(ص) با آن مخالفت نکرده است.

شیوه برخورد پیامبر با همسرانش

به گفته محمد حسنین هیکل (درگذشت ۱۳۷۶ق) نویسنده مصری، پیامبر برای همسرانش جایگاه ویژه‌ای قائل بود که نزد عرب‌ها شناخته شده نبود. بنا بر برخی آیات قرآن، او برای رضایت برخی از همسرانش، برخی از مباح‌ها را بر خود حرام کرد. برای نمونه در شأن نزول آیه «یا أَیهَا النَّبِی لِمَ تُحَرِّ‌مُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَک تَبْتَغِی مَرْ‌ضَاتَ أَزْوَاجِک ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّ‌حِیمٌ؛ ای پیامبر، چرا برای خشنودی همسرانت، آنچه را خدا برای تو حلال گردانیده حرام می‌کنی؟ خدا[ست که‌] آمرزنده مهربان است»، آمده است که این آیه پس از آن نازل شد که پیامبر برای رضایت حفصه، نوشیدن شربت عسلی که زینب بنت جحش برایش آماده می‌کرد را بر خود حرام کرد.

همچنین پیامبر میان زنانش به عدالت رفتار می‌کرد. گزارش‎‌هایی از تقسیم اموال به طور مساوی میان آنان وجود دارد. از جمله به گزارش محمد بن عمر واقدی در کتاب المغازی، پیامبر پس از جنگ خیبر به هر یک از همسرانش هشتاد وَسَق (پیمانه ) خرما و بیست وسق جو پرداخت کرد. همچنین شب‌ها را میان آنها تقسیم می‌کرد و به هنگام جنگ یا سفر، طبق قرعه یکی از آنان را با خود می‌برد، با اینکه بر اساس آیه ۵۱ سوره احزاب، او مجاز بود که نوبت هر یک از همسرانش را که بخواهد به تأخیر بیندازد.

کتاب‌شناسی

کتاب‌های بسیاری درباره همسران پیامبر به زبان عربی و فارسی توسط عالمان شیعه و اهل‌سنت نوشته شده است. برخی از آنها عبارت‌اند از:

• المُنتَخب مِن کتاب اَزواج النبی صلی الله علیه و سلم، تألیف زبیر بن بکار (درگذشت ۲۵۶ق). این کتاب با تحقیق سکینه شهابی توسط مؤسسة‌الرساله بیروت در سال ۱۴۰۳ق منتشر شده است.
• زوجات النبی(ص)، اثر سعید ایوب (زاده ۱۳۶۳ق) مستبصر مصری.
• سبک زندگی رسول خدا با همسرانش، اثر فرزانه حکیم‌زاده. این کتاب با رویکرد الگوپذیری از برخورد پیامبر با همسرانش نوشته شده است.
• اَزواج‌ُالنبی صلی الله علیه و سلم، اثر محمد بن یوسف صالحی دمشقی.
• زوجات النبی و اولاده، اثر امیر مهیا الخیامی (انتشار در ۱۴۱۱ق).
• همسران پیامبر، اثر عقیقی بخشایشی (انتشار در سال ۱۳۵۲ش).

پیوند به بیرون

• نقد دیدگاه مستشرقان درباره تعدد همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منظر قرآن
• «تفسیر آیات مربوط به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله با تاکید بر شبهات نوپدید »