مصحف مشهد رضوی
مُصحف مشهد رضوی یکی از کاملترین نسخههای قرآن متعلق به قرن اول هجری است که بیش از ۹۰٪ متن قرآن را شامل میشود. پژوهشگرانی مانند مرتضی کریمینیا و مایکل کوک، با استناد به ویژگیهای متنی، املایی، قرائتهای مختلف و ترتیب سورهها، آن را متعلق به دوره نخست اسلامی میدانند. این مصحف سند مهمی برای رد نظریههای غربی درباره تدوین دیرهنگام قرآن محسوب میشود. متن آن مطابق مصحف عثمانی است، اما پژوهشگران معتقدند که ترتیب سورهها ابتدا بر اساس روایت ابنمسعود بوده و بعدها دستکاری شده است تا با نسخه عثمانی هماهنگ شود. این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری میشود.
ویژگیهای مصحف نشان میدهد که عمدتاً مطابق قرائت مدینه است. همچنین، محققان معتقدند که این نسخه در اصل فاقد نقطهگذاری و اِعراب بوده است. محققان غربی مانند نیکولای سینای و فرانسوا دروش نیز این مصحف را نمونهای ارزشمند از تحولات اولیه کتابت قرآن میدانند.
معرفی و اهمیت نسخه
مصحف مشهد رضوی کاملترین نسخه از قرآن متعلق به قرن اول هجری است.[۱] این نسخه بیش از ۹۰٪ متن قرآن را شامل میشود.[۲] اسلامشناس و پژوهشگرانی همچون مرتضی کریمینیا و مایکل کوک این مصحف را با ویژگیهایی همچون متن، قواعد املایی، قرائتهای مختلف و ترتیب سورهها، مربوط به دوره اولیه اسلام (قرن ۱ق) دانستهاند.[۳] این مصحف بهترین سند برای رد نظریه تجدیدنظرطلبان غربی مبنی بر پیدایش دیرهنگام قرآن در قرن دوم و سوم هجری دانسته شده است.[۴]
متن مصحف بر اساس نسخه مصحف عثمانی است، اما ترتیب سورهها بر اساس ترتیب ابنمسعود (متوفای ۳۲ق) است.[۵] مصحف مشهد، تنها نسخه خطی حجازی در ایران است که به صورت عمودی نوشته شده است.[۶] این مصحف در حال حاضر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری میشود.[۷] واقف (اهداکننده) این نسخه شخصی به نام «علی بن ابیالقاسم المُقری الساروی» بوده است.[۸] این مصحف احتمالاً از قرن پنجم قمری در خراسان بوده و احتمالاً در پایان همان قرن به حرم امام رضا(ع) اهدا شده است.[۹] از نظر کریمینیا این نسخه به اشتباه به امام علی(ع) نسبت داده شده است.[۱۰]
ویژگیهای مصحف مشهد رضوی
طبق یک بررسی، «مصحف مشهد رضوی» به ویژگیهای خاص مصاحف مدینه و مکه بسیار نزدیک است، به جز در دو موضع ( آیه ۱۰۰ سورۀ توبه و آیه ۹۵ سورۀ کهف) که با مصاحف مکه، و در یک موضع (آیه ۶۴ سورۀ زمر) که با مصاحف شام مطابق دارد.[۱۱]
ویژگیهای متنی و املایی
به گفتۀ قرآنپژوهان، ویژگیهای متنی مصحف مشهد از جمله اختلاف قرائات، اختلاف مصاحف الامصار، و غرائب املایی شباهت ویژهای با نسخههای حجازی دارد.[۱۲] به عقیدۀ کریمینیا این نسخه در ابتدا فاقد نقطهگذاری بوده و علائم نقطهگذاری و اِعراب بعداً به آن اضافه شدهاند.[۱۳] در این نسخه، اغلب کلماتِ دارای الفِ کشیده بدون الف نوشته شدهاند.[۱۴] سیستمهای تقسیمبندی آیات در این مصحف با هفت سیستمِ شناخته شده (مانند کوفی، بصری، مکی) مطابقت ندارد.[۱۵]
دستکاری در ترتیب سورهها
متن مصحف مشهد رضوی را با مصحف عثمانی مطابق دانستهاند، اما ترتیب سورهها در اصل، مطابق با ترتیب منسوب به ابن مسعود بوده که بعدها اصلاح شده[۱۶] و در برخی موارد، صفحات کاملاً بازنویسی شدهاند.[۱۷] اگرچه متن اصلی آن با نسخه عثمانی مطابقت دارد، ترتیب نخستین سورههای آن با ترتیب نسخههای عثمانی متفاوت است. در واقع، ترتیب اصلی به قدری متفاوت بوده است که یک کاتب متأخر که به خط کوفی تسلط داشته، دست به برشها و چسباندنهای گسترده زد و تقریبا سراسر جزء سیام را بازنویسی کرده است.[۱۸] هر دو بخش مصحف مرمت شدهاند و برخی از قسمتهای آن با خط کوفی تصحیح شده است.[۱۹] پژوهشگران بر این باورند که این دستکاریها به منظور تطبیق ترتیب سورهها با نسخه رسمی عثمانی انجام شده است.[۲۰]
فرضیهها در مورد تاریخ و مبدأ مصحف
در بررسی مصحف مشهد رضوی، مرتضی کریمینیا سه فرضیه را درباره منشأ و چگونگی شکلگیری این نسخه منحصربهفرد مطرح کرده و پس از تحلیل دقیق، فرضیه سوم را به عنوان توضیحی منطقیتر برگزیده است. این فرضیهها به ماهیت دوگانۀ مصحف — یعنی تطابق متن آن با مصحف عثمانی، اما پیروی از ترتیب سورههای ابن مسعود — میپردازند. در ادامه، هر یک از این فرضیهها به اختصار بیان شده و دلایل ترجیح فرضیه سوم شرح داده میشود:
- فرضیه اول: مصحف در کوفه توسط طرفداران ابنمسعود تولید شده است که به ترتیب سورههای او وفادار بودند، اما از متن عثمانی استفاده کردند. این فرضیه با ویژگیهای متنی مدنی مصحف و عدم شباهت آن به متن کوفی، تضعیف میشود.[۲۱]
- فرضیه دوم: مصحف در قرنهای بعد از قرن اول تولید شده و کاتبان آن بر اساس گزارشهای تاریخی اولیه، آن را با ترتیب ابن مسعود کتابت کردهاند. این فرضیه نیز با ویژگیهای املایی بسیار کهن مصحف، مطابقت ندارد.[۲۲]
- فرضیه سوم (ترجیحی): این مصحف توسط حامیان عثمان یا دولت وقت کتابت شده است. از آنجایی که در کوفه، ترتیب ابن مسعود غالب بود، کاتبان قرآن رسمی (عثمانی) را با ترتیب ابن مسعود کتابت کردند تا مورد پذیرش قرار گیرد. این فرضیه بهترین توضیح را برای ترکیب متن عثمانی (با ویژگیهای مدنی) و ترتیب ابنمسعود ارائه میدهد.[۲۳]
دیدگاههای محققان غربی
نیکولای سینای، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد، این مصحف را یکی از شواهد ارزشمند برای فهم تاریخ شکلگیری متن قرآن میداند. او با بررسی سبک خط، ویژگیهای فیزیکی، و ترتیب سورهها به این نتیجه میرسد که این مصحف در مرحلهای از تاریخ اسلام نوشته شده که هنوز ترتیبات مختلفی از قرآن وجود داشته است.[۲۴] فرانسوا دِروش، دیگر محقق برجسته فرانسوی، با تمرکز بر ویژگیهای کتیبهای این نسخه، آن را نمونهای از مراحل آغازین سنت کتابت قرآن میداند.[۲۵] او معتقد است که نبودِ اعرابگذاری و نشانههای نگارشی، ویژگی اصلی قرآنهای نخستین بوده است.[۲۶] مایکل کوک استاد دانشگاه پرینستون آمریکا نیز با بررسی محتوای مصحف مشهد، بر تفاوتهای موجود میان نسخههای اولیه قرآن و نسخه رسمی تأکید دارد و این مصحف را سندی ارزشمند برای فهم اختلافات اولیه در سنت نقل قرآن معرفی میکند.[۲۷]
نسخۀ فاکسیمیله
متن کامل مصحف مشهد رضوی توسط مرتضی کریمینیا به صورت فاکسیمیله[یادداشت ۱] به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر شده است.[۲۸] جلد اول، بازنشر فاکسیمیلهای از مصحف مشهد رضوی و ویرایش دقیق متن آن را به همراه حاشیهنگاشتهای گسترده ارائه میدهد[۲۹]. جلد دوم نیز شامل مقدمهای مفصل به زبانهای عربی و انگلیسی است که مصحف مشهد رضوی را از جنبههای نسخهشناختی، متنی و تاریخی بررسی میکند.[۳۰] انتشار چاپ نسخه فاکسیمیلۀ این مصحف طی قراردادی از سوی آستان قدس رضوی به مؤسسۀ آل البیت(ع) در قم واگذار شده است.[۳۱]
تاریخچه و انتقال مصحف
بر اساس اطلاعات موجود در سایت رسمی مصحف مشهد رضوی میتوان سیر وقایع مربوط به این نسخه را انگونه دسته بندی کرد:
| گاهشمار مصحف مشهد رضوی | ||||||
| تاریخ | سرخط وقایع | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| سده نخست هجری (نیمه دوم) | ||||||
| حدود ۱۰۰–۳۰۰ هجری قمری |
| |||||
| سدههای بعدی (پس از سده نخست) |
| |||||
| سدههای سوم تا پنجم هجری |
| |||||
| اواخر سده پنجم هجری |
| |||||
| حدود ۴۹۰ هجری قمری |
| |||||
| اواخر قرن پنجم یا اوایل قرن ششم هجری |
| |||||
| ۹۹۶–۱۰۰۶ هجری قمری (دوران صفویه) |
| |||||
| حدود ۱۲۵۰ هجری قمری |
| |||||
| ۱۳۴۸ شمسی |
| |||||
| ۱۳۹۰ شمسی |
| |||||
| ۱۳۹۳–۱۳۹۵ شمسی |
| |||||
| ۱۳۹۵–۱۴۰۰ شمسی |
| |||||
| ۱۴۰۱–۱۴۰۲ شمسی |
| |||||
| ۲۵ آبان ۱۴۰۲ شمسی |
| |||||
| ۷ اسفند ۱۴۰۳ شمسی |
| |||||
پانویس
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۵۲.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۵۲.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 292.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۹.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 292.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 295.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 296.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 296.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 296.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, 296.
- ↑ «قرائات در مصحف مشهد رضوی»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۷.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P301.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P303.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P311.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»،ص۳۴۹-۳۵۱.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P314-319.
- ↑ گودرزی، «اهمیت مصحف مشهد رضوی در تحقیقات قرآنی»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۵-۳۴۶.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P314.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P322.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P323.
- ↑ Karimi-Nia, A New Document in the Early History of the Qurʾān, P323.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۸.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۸.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۸-۳۴۹.
- ↑ کوک، «مصحف مشهد رضوی نکات فراوانی دارد که کنجکاوی ما را برمیانگیزد»، خبرگزاری آنا.
- ↑ ریاحیمهر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی...»، ص۳۴۳.
- ↑ گودرزی، «اهمیت مصحف مشهد رضوی» در تحقیقات قرآنی معاصر»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
- ↑ گودرزی، «اهمیت مصحف مشهد رضوی» در تحقیقات قرآنی معاصر»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
- ↑ «معرفی نسخۀ فاکسیمیله مصحف مشهد رضوی» سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
- ↑ «تاریخچه مصحف مشهد رضوی»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی.
یادداشت
- ↑ نسخۀ فاکسیمیله یک بازتولید دقیق و تمامرنگ از نسخههای خطی یا نادر است که تمام جزئیات فیزیکی و محتوایی اثر اصلی را حفظ میکند و برای پژوهش و حفاظت از میراث فرهنگی استفاده میشود.
منابع
- «تاریخچه مصحف مشهد رضوی»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ش.
- ریاحیمهر، باقر، «مروری بر مصحف مشهد رضوی (ع) و آراء قرآنپژوهان غربی درباره اصالت و اهمیت آن»، دو فصلنامه علمی قرآنپژوهی خاورشناسان، شماره ۳۷، سال نوزدهم، پاییز و زمستان ۱۴۰۳ش.
- کوک، مایکل، «مصحف مشهد رضوی نکات فراوانی دارد که کنجکاوی ما را برمیانگیزد»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۴۰۲ش، ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ش.
- گودرزی، محسن، «اهمیت مصحف مشهد رضوی در تحقیقات قرآنی»، سایت رسمی مصحف مشهد رضوی، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «معرفی نسخۀ فاکسیمیله مصحف مشهد رضوی» سایت رسمی مصحف مشهد رضوی، تاریخ بازدید: ۱۲ مرداد ۱۴۰۴ش.
- Karimi-Nia, Morteza. "A New Document in the Early History of the Qurʾān: Codex Mashhad, an ʿUthmānic Text of the Qurʾān in Ibn Masʿūd’s Arrangement of Sūras." Journal of Islamic Manuscripts 10.3, 2019.