انس بن مالک
 مقبره انس بن مالک در بصره | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | انس بن مالك بن نضر بن ضمضم |
| کنیه | ابوحمزه |
| لقب | خادم الرسول(ص) |
| زادروز | ده سال قبل از هجرت |
| زادگاه | مدینه |
| محل زندگی | مدینه |
| مهاجر/انصار | انصار |
| نسب/قبیله | خزرج |
| درگذشت | بصره، بین سالهای ۹۰ تا ۱۰۷ق |
| نحوه درگذشت | بیماری |
| مدفن | بصره |
| مشخصات دینی | |
| حضور در جنگها | هشت غزوه همچون خیبر، فتح مکه، حُنین. |
| دلیل شهرت | خادمی پیامبر(ص) |
| نقشهای برجسته | راوی حدیث |
اَنَس بن مالک انصاری خَزرَجی، خادم پیامبر اسلام و راوی حدیث که روایتهای زیادی از پیامبر(ص)، و روایاتی درباره امامت امام علی(ع) و مناقب اهلبیت(ع) نقل کرده است. گفته شده که او بهخاطر کتمان حدیث غدیر به نفرین حضرت علی(ع) دچار شد و به بیماری برص مبتلا گردید.
در منابع اهلسنت، ۲۲۸۶ حدیث در موضوعات مختلف از انس بن مالک نقل شده، اما با وجود آنکه او در زمان چند امام معصوم زندگی کرده، اما حتی یک روایت هم از آنها نقل نکرده است. در منابع رجالی شیعه، از وی به نیکی یاد نشده است. شیخ صدوق به استناد روایاتی از امام صادق(ع) و امام باقر(ع)، انس بن مالک را به دروغگویی درباره پیامبر(ص) متهم کرده است.
انس بن مالک در زمان ابوبکر مأمور جمعآوری صدقات در بحرین بود و پس از فوت ابوبکر با عمر بیعت کرد. همچنین در شورش علیه عثمان از او دفاع کرد. از مواضع انس در دوران خلافت امام علی(ع) آگاهی چندانی در دست نیست، اما به گزارش ابنابیالحدید، انس از کسانی بوده که در جریان جنگ جمل از مشارکت در نبرد خودداری کرد و معتقد بود امام علی(ع) در جنگ با طلحه و زبیر اشتباه کرده است.
او همچنین در زمان معاويه با زياد بن ابيه، حاكم خونريز بصره همکاری کرد و عهدهدار غنيمتها شد. انس در دوران خلافت یزید، نسبت به بیاحترامی به سر امام حسین(ع) در مجلس عبیدالله اعتراض کرد. گفته شده که انس بن مالک به سبب دعای پیامبر(ص) عمر طولانی کرد. او بین سالهای ۹۰ تا ۱۰۷ق، در بصره درگذشت.
شخصیتشناسی
انس بن مالک بن نضر بن ضَمْضَمَ، انصاری خزرجی، با کنیه ابوحمزه[۱] و ملقب به خادم الرسول(ص)،[۲] ده سال پیش از هجرت در مدینه متولد شد و در کودکی مسلمان شد.[۳] به گفته ابنسعد، مورخ و سیرهنویس قرن سوم، هنگامی که پیامبر(ص) وارد مدینه شد، مادر انس، امسُلَیم، و به نقلی طلحه (شوهر مادرش)، او را بهدلیل هوش و سوادش برای خدمتگذاری به پیامبر(ص) معرفی کردند.[۴] بر این اساس، انس در ده سالگی یا هشت سالگی خدمتکار پیامبر شد[۵] و به گفتهٔ ابنسعد، انس به مدت نه سال و به نقلی ده سال، خادم پیامبر(ص) بود.[۶] گفته شده ارتباط نزدیک او با پیامبر(ص) باعث شد تا پیامبر(ص) زیاد با وی شوخی کند،[۷] و او را «یا بُنیَّ» (ای پسرکم) خطاب کند،[۸] پیامبر اسلام(ص) همچنین کنیه اباحمزه را برای او برگزید.[۹]
طبق برخی گزارشها، انس در هشت غزوه،[۱۰] از جمله جنگ حُنَین،[۱۱] و فتح مکه،[۱۲] حضور داشت. او در زمان خلیفه دوم و به درخواست ابوموسی اشعری به بصره رفت و در همانجا ساکن شد.[۱۳] به گفتهٔ ابنسعد، از حریصترین صحابه در مالاندوزی، انس بن مالک بود.[۱۴]
گفته شده که پیامبر اسلام به درخواست مادر انس برای او دعایی کرد که موجب افزایش مال، فرزندان و عمر طولانی شود. انس خود نقل کرده که این دعا در حق او مستجاب شد؛ بهگونهای که عمر طولانی کرد، صاحب فرزندان زیادی شد، درختان میوهاش سالی دو بار ثمر دادند و عمر طولانیاش باعث شده بود از زندگی احساس خستگی کند.[۱۵]
زمان وفات
به گفته ابنسعد در الطبقات الکبری، انس بن مالک آخرین صحابی پیامبر اسلام بود که در ۱۰۷ سالگی در بصره در زمان خلافت ولید بن عبدالملک درگذشت.[۱۶] ابنحجر عسقلانی، مورخ سنی قرن نهم هجری، تاریخ درگذشت انس بن مالک را با اختلاف در نقلها بین سالهای ۹۰ تا ۱۰۷ هجری قمری ذکر کرده است.[۱۷]
نفرین امام علی(ع)
ابنابیالحدید در شرح نهجالبلاغه، در فصلی اختصاصی درباره منحرفان از امام علی(ع)، برخی از صحابه مانند انس بن مالک را نام میبرد که بهدلیل دلبستگی به دنیا، فضایل امام علی(ع) را نادیده گرفته و به دشمنان او کمک کردند.[۱۸] درباره اینکه چرا امام علی(ع) انس بن مالک را نفرین کرده، روایتهای مختلفی نقل شده است:
- براساس گزارشهای شیعه و سنی، زمانی که امام علی(ع) در کوفه از صحابه حاضر در مجلس خواست تا شهادت دهند که حدیث غدیر «مَنْ کنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ» را از پیامبر(ص) شنیدهاند، انس بن مالک با این بهانه که پیر شده و فراموش کرده، از شهادت دادن خودداری کرد؛ حضرت علی(ع) او را نفرین کرد که اگر دروغ گفته باشد، به لکه سفید یا نشانهای مبتلا شود که عمامهاش قادر به پوشاندن آن نباشد.[۱۹] انس بعد از این واقعه، سوگند خورد هیچ حدیثی درباره امام علی(ع) را کتمان نکند.[۲۰] به گفته ذَهَبی، تاریخنگار اهلسنت در قرن هشتم هجری، انس به بیماری برص مبتلا شد و لکههای شدیدی بر روی بدنش معلوم بود.[۲۱]
- در برخی منابع آمده است که امام علی(ع) در زمان جنگ جمل، انس بن مالک را مأمور کرد تا نزد طلحه و زبیر برود و سخنان پیامبر(ص) را که شنیده بودند، به آنان یادآوری کند. آنها از پیامبر(ص) شنیده بودند که «شما با علی(ع) نبرد خواهید کرد، در حالی که نسبت به او ستمکار هستید.» اما انس نزد امام علی بازگشت و گفت: «من آن موضوع را فراموش کردهام.» به همین دلیل امام علی او را نفرین کرد.[۲۲]
- شیخ صدوق در کتاب امالی، کتمان حدیث دعوت پیامبر(ص) توسط انس را سبب ابتلا به بیماری برص دانسته است.[۲۳]
جایگاه حدیثی
در منابع شیعه، انس از امام علی(ع)، فاطمه(س) و صحابهای چون سلمان، ابوذر و عبدالله بن عباس حدیث نقل کرده است.[۲۴]
به گفته خود انس، او همه روایتهایی را که به پیامبر نسبت داده، از خود پیامبر نشنیده، بلکه برخی را به اعتماد راوی خبر، بدون ذکر نام راوی به پیامبر نسبت داده است.[۲۵] در منابع مختلف از انس بن مالک روایات متعددی در فضیلت امام علی نقل شده است.[۲۶] به گفته عبدالله جوادی آملی، فقیه و مفسر شیعه، انس بن مالک با وجود درک چندین امام معصوم(ع)، یک روایت هم از آنها نقل نکرده است.[۲۷]
احادیث نقلشده از انس در منابع اهلسنت، بیشتر از احادیث او در منابع شیعه است و تعداد آنها به ۲۲۸۶ مورد میرسد.[۲۸] به گزارش محمد محمدی ریشهری، مؤلف کتاب شناختنامه حدیث، تنها احمد بن حنبل، ۲۱۷۲ روایت از انس در موضوعات مختلف فقهی، اخلاقی، تفسیری، اخلاقی و اعتقادی در کتاب مسند گزارش کرده است.[۲۹] او از افراد مختلفی همچون ابوبکر، عمر، عثمان بن مسعود و عبادة بن الصامت حدیث نقل کرده است.[۳۰] به نقل از ذهبی، مورخ اهلسنت، حدود ۲۰۰ نفر، از جمله قتاده، ابنسیرین و شعبی، از انس حدیث روایت کردهاند.[۳۱]
موثقنبودن انس در منابع رجالی شیعه
سید ابوالقاسم خویی در معجم رجال الحدیث، با ذکر روایاتی در کتمان شهادت انس، از او به نیکی یاد نکرده است.[۳۲] رجالیان شیعه همچون شیخ طوسی و ابنداود، رجالشناس، تنها به ذکر نام وی در اصحاب رسول خدا(ص) بسنده کردند و او را توثیق نکردند.[۳۳]
شیخ صدوق با استناد به روایتی از امام صادق(ع)، انس بن مالک را از جمله کسانی معرفی کرده که به پیامبر(ص) نسبت دروغ میدادند.[۳۴] همچنین شیخ صدوق با استناد به روایتی از امام باقر(ع) رواج شکنجه متّهمان و مجرمان توسط اُمرا را در پی گزارش دروغی میداند که اَنَس بن مالک به پیامبر اسلام نسبت داده؛ که پیامبر(ص)، دست مردی را به دیوار میخکوب کرد.[۳۵]
مواضع متغیر انس در رویدادهای تاریخی
انس بن مالک در زمان خلافت ابوبکر، مأمور جمعآوری صدقات در بحرین بود که پس از بازگشت به مدینه و مرگ ابوبکر، با عمر بیعت کرد؛ او چهار هزار درهم صدقات را به عمر تحویل داد و عمر نیز این مبلغ را به انس بن مالک بخشید.[۳۶] از مواضع انس در دوران خلافت امام علی(ع) آگاهی چندانی در دست نیست.[۳۷]
بر اساس گزارشی از ابنابیالحدید، شارح نهجالبلاغه، انس از کسانی بوده که در جریان جنگ جمل از حضور در جنگ خودداری کرده و به هیچیک از دو سپاه امام علی یا طلحه و زبیر نپیوست.[۳۸] او معتقد بود امام علی(ع) در جنگ با طلحه و زبیر اشتباه کرده است.[۳۹]
در دوران خلافت عثمان، در پی حمله به عثمان و شورش مردم علیه او، انس از جمله کسانی بود که در بصره به حمایت از عثمان پرداخت.[۴۰] انس در زمان معاويه، از جمله صحابهای بود كه با زیاد بن ابیه، حاكم بصره، همكاری كرد،[۴۱] و عهدهدار غنيمتها شد.[۴۲]
امام حسین(ع) هنگام محاجه با سپاهیان عراق در کربلا، درباره جایگاه خودش نزد رسول خدا(ص) آنان را به صحابه زندهای همچون انس بن مالک ارجاع داد.[۴۳] در زمان یزید بن معاویه، هنگام توهين به سر مبارک امام حسین(ع) توسط عبیدالله بن زیاد، انس در اعتراض به این عمل، شباهت امام حسین به پیامبر(ص)،[۴۴] و نیز محبتهای پیامبر(ص) به امام حسین(ع) را یادآور شد.[۴۵] انس در نهضت مختار با عراقیان همراه شد،[۴۶] و پس از شکست مختار، مدت کوتاهی را به همکاری با حکومت زبیریان پرداخت.[۴۷]
پانویس
- ↑ سپهر، ناسخ التواریخ: زندگانی پیامبر(ص)، ۱۳۸۰ش، ج۴، ص۱۹۰۴.
- ↑ عطاردی، مسند الإمام الشهید أبی عبد الله الحسین بن علی(ع)، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۳۳۵.
- ↑ مستوفی، «مترجم»، ص۹۷۰.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۲-۱۴.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۲-۱۵.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۲-۱۴.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، الإصابة فی تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۴.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، الإصابة فی تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۹۲.
- ↑ واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۹۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۲۳.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۳.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۴.
- ↑ ابنسعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۷، ص۱۸.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، الإصابة فی تمييز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۷۶-۲۷۷.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۷۴.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۷۴؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۵۱.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۷۴.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۹۵.
- ↑ شریف الرضی، نهج البلاغة، حکمت ۳۱۱، ص۵۳۰؛ هاشمی خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۰ق، ج۲۱، ص۳۹۹-۴۰۰.
- ↑ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۵۶.
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۴۰، ۶۴؛ بحرانی، حلیة الأبرار فی احوال محمد وآله الاطهار(ع)، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۵۷؛ محمدی ریشهری، شناختنامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۵۵.
- ↑ الهیزاده، «انس بن مالک: از اصحاب و خادمان خاص پیامبر(ص)»، ص۳۵۲.
- ↑ شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۸۳؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۰؛ حسکانی، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ جوادی آملی، رجال تفسیری، ۱۳۹۸ش، ج۴، ص۳۴۱ - ۳۶۴.
- ↑ محمدی ریشهری، شناختنامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۵۶.
- ↑ محمدی ریشهری، شناختنامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۵۶.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۸۹.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۹۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۳، ص۲۴۰.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۱؛ ابنداود، الرجال، ۱۳۴۲ش، ج۳، ص۲۴۰.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۹۳.
- ↑ الهیزاده، «انس بن مالک: از اصحاب و خادمان خاص پیامبر(ص)»، ص۳۴۹.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۰.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهجالبلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۰.
- ↑ ابناثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۶۰.
- ↑ ابنکثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ج۸، ص۲۹.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، زیارتگاههای عراق، تهران، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۴۲۵.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ ابنکثیر، البداية والنهايه، بیروت، ج۶، ص۲۳۲.
- ↑ الهیزاده، «انس بن مالک: از اصحاب و خادمان خاص پیامبر(ص)»، ص۳۵۰.
- ↑ الهیزاده، «انس بن مالک: از اصحاب و خادمان خاص پیامبر(ص)»، ص۳۵۰.
منابع
- ابنابیالحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه عمومی آیتالله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- ابناثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابنحجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمييز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابنداود، حسن بن علی بن داود، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش.
- ابنسعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، بیروت، دارالفکر، بیتا.
- الهیزاده، محمدحسن، «انس بن مالک: از اصحاب و خادمان خاص پیامبر(ص)»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۳، قم، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۲ش.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، حلیة الابرار في أحوال محمد وآله الأطهار(ع)، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، قم، اسراء، چاپ دوم، ۱۳۹۸ش.
- حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، تصحیح محمدباقر محمودی، تهران، مجمع إحياء الثقافة الإسلامي، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- خویی، سید أبوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بیتا.
- ذهبی، شمسالدین، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم، نشر هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، تصحیح علیاکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن على، علل الشرائع، قم، كتابفروشی داورى، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، امالی، تصحیح مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجامعة المدرسين، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد في معرفة حجج الله علی العباد، تصحیح مؤسسة آل البیت(ع)، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الأمم والملوک، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الشهید أبی عبد الله الحسین بن علی(ع)، تهران، عطارد، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، و احمد خامهیار، زیارتگاههای عراق، تهران، سازمان حج و زیارت، بیتا.
- سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ: زندگانی پیامبر(ص)، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- محمدی ریشهری، محمد، شناختنامه حدیث، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحديث، ۱۳۹۷ش.
- مستوفی، محمد بن احمد، «مترجم»، الفتوح، ابناعثم کوفی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، ۱۳۷۲ش.
- واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، اعلمی، چاپ سوم، ۱۴۰۹ق.
- هاشمی خویی، سید حبیبالله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ترجمه حسن حسنزاده آملی و محمدباقر کمرهای، تحقیق ابراهیم میانجی، تهران، مکتبة الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق.