سید محمدباقر صدر
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | ۱۰ اسفند سال ۱۳۱۳ش |
| تاریخ وفات | ۱۹ فروردین سال ۱۳۵۹ش |
| محل دفن | ورودی شهر نجف |
| شهر وفات | نجف |
| خویشاوندان سرشناس | سید موسی صدر • سید محمد صدر • بنت الهدی صدر، مقتدی صدر |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید ابوالقاسم خویی • محمدرضا آل‌یاسین • صدرا بادکوبه‌ای |
| شاگردان | سید محمدباقر حکیم • سید محمود هاشمی شاهرودی • سید کاظم حسینی حائری • سیدکمال حیدری |
| محل تحصیل | کاظمین و نجف |
| تألیفات | فدک فی التاریخ • غایة‌الفکر فی علم‌الاصول • فلسفتنا • اقتصادنا • البنک‌اللاربوی فی الاسلام • دورالائمة فی الحیاة‌الاسلامیة • و... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | همکاری در تأسیس حزب الدعوه • همکاری با جماعة العلماء فی النجف الاشرف • صدور فتوای حرمت عضویت مسلمانان در حزب بعث عراق • برپایی راهپیمایی و تظاهرات در شهرهای عراق |
سید محمدباقر صدر (زادهٔ ۱۳۵۳ق/۱۳۱۳ش و درگذشتهٔ ۱۴۰۰ق/۱۳۵۹ش) فقیه و متفکر شیعه عراقی بود که علوم دینی را نزد سید ابوالقاسم خویی و برخی از علمای نجف آموخت و به تدریس علوم دینی پرداخت. سید محمد صدر، سید محمدباقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری و سید محمود هاشمی شاهرودی از شاگردان اویند.
سید محمدباقر صدر در دانش‌هایی چون اصول، فقه، فلسفه سیاست و معرفت‌شناسی نظریه‌های جدیدی ارائه داده است. برخی از نظریه‌های مشهور وی عبارت است از: نظریه حق الطاعه، توالد ذاتی معرفت و منطقة الفراغ. او کتاب‌های فراوانی نیز نوشته است که فلسفتنا، اقتصادنا، دروسٌ فی علم الاصول(مشهور به حلقات) و الاسس المنطقیه للاستقراء از مهم‌ترین آنها است.
مشارکت در تشکیل حزب الدعوة الاسلامیة، صدور فتوای حرمت عضویت مسلمانان در حزب بعث عراق و برپایی راهپیمایی و تظاهرات در شهرهای شیعه‌نشین جنوب عراق و بغداد بخشی از فعالیت‌های سیاسی وی بود. این اقدامات سبب شد که دولت عراق او و خواهرش آمنه صدر را دستگیر و به شهادت برساند.
خانواده و زندگی
سید محمدباقر صدر در ۱۰ اسفند سال ۱۳۱۳ش/۲۵ ذی‌القعده ۱۳۵۳ق)، در کاظمین به دنیا آمد.[۱] پدرش سید حیدر صدر عاملی و مادرش دختر عبدالحسین آل یاسین است.[۲] پدربزرگش سید اسماعیل صدر از مراجع تقلید شیعه در نیمه اول قرن چهارده قمری بود.[۳] تبار او از فرزندان امام کاظم(ع) و از عالمان دینی بوده‌اند که در ایران، لبنان و عراق زندگی می‌کردند.[۴] محمد باقر در سه سالگی پدرش را از دست داد[۵] و زیر نظر مادر و برادرش سیداسماعیل صدر، فقیه و مدرس قرار گرفت.[۶] اسماعیل سال ۱۳۸۸ هجری قمری در ۴۸ سالگی درگذشت.[۷] بنت الهدی صدر خواهر او، شاعر و نویسنده بود.[۸]
محمدباقر صدر در ۲۲ جمادی‌الاول سال ۱۴۰۰ هجری قمری/۱۹ فروردین ۱۳۵۹ش)، همراه بنت‌الهدی صدر به‌دست نیروهای صدام حسین کشته شد.[۹] چند روز پیش از آن، در ۱۶ فروردین/۵ آوریل ۱۹۸۰م دولت بعثی عراق پس از ۹ماه محاصره خانگی، صدر را دستگیر کرد.[۱۰] از او خواسته شد، این موارد را بپذیرد:
- از فتوای خود بر تحریم عضویت در حزب بعث برگردد و حکم به جواز آن دهد.
- از حزب الدعوه برائت جسته و فتوا به حرمت آن دهد.
- انقلاب اسلامی ایران را تأیید نکند.
ولی محمدباقر این‌ها را نپذیرفته بود.[۱۱]
محل دفن
دولت عراق پیکر صدر را به صورت مخفیانه در قبرستان وادی السلام دفن کرد. پس از انتفاضه شعبانیه در سال ۱۹۹۱م، به منظور نابودی قبور شیعیان، جاده‌های زیادی در این قبرستان ایجاد شد و قبر محمدباقر در اتوبان قرار گرفت. علاقمندانش پیکر او را مخفیانه دوبار به محل‌های دیگری در وادی‌السلام جابجا کردند. سرانجام در رمضان ۱۴۲۷ق، قبر او به دروازه ورودی شهر نجف، انتقال یافت تا نهادهای علمی و اجتماعی در کنار آن ایجاد شود.[۱۲] [یادداشت ۱]
تحصیلات
شهید صدر دوره ابتدایی را در مدت سه سال را به پایان رساند و به فراگیری دروس حوزوی دینی پرداخت.[۱۳] او کتاب المنطق محمد رضا مظفر و معالم الاصول را نزد برادرش سید اسماعیل فراگرفت. وی کتاب‌های دوره سطح حوزه را در مدتی کوتاه به پایان رساند. اساتید دوره سطح او محمّد تقی جواهری، عبّاس شامی، سید باقر شخص، صدرا بادکوبی و سید محمد روحانی بودند. پس از آن در درس خارج فقه و اصول سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین شرکت کرد.[۱۴]
شاگردان
گفته شده محمدباقر صدر از بیست سالگی با تدریس کتاب کفایة الاصول، تدریس را آغاز کرد. او چند سال بعد به تدریس درس خارج اصول و فقه آغاز کرد.[۱۵] شاگردان مشهور او به این شرح است:
- سید محمدباقر حکیم
- سید نورالدین اشکوری
- سید محمود هاشمی شاهرودی
- سید کاظم حسینی حائری
- سید عبدالهادی حسینی شاهرودی
- سید عبدالغنی اردبیلی
- سید کمال حیدری
- سید محمدباقر مُهری
- سید حسین حسینی شاهرودی
- غلامرضا عرفانیان
- محمد باقر ایروانی
- محمدرضا نعمانی
- سید محمد غروی
- حسن عبد الساتر[۱۶]
تألیفات
- فدک فی التاریخ
- غایة الفکر فی علم الاصول
- فلسفتُنا
- اقتصادُنا
- الاسس المنطقیه للاستقراء
- المعالم الجدیده للاصول
- بحوث فی شرح عروة الوثقی
- بحوث فی علم الاصول، تقریرات درس خارج او.
- دروس فی علم الاصول، معروف به (حلقات)
- الفتاوی الواضحه
- البنک اللاربوی فی الاسلام (بانک بدون ربا در اسلام)
- بحث حول المهدی(عج)
- بحث حول الولایة
- الاسلام یقود الحیاة (اسلام راهنمای زندگی)
- المدرسة القرآنیه، درس‌های تفسیر موضوعی قرآن
- دور الائمه فی الحیاة الاسلامیه (نقش امامان در اسلام)
- نظام العبادات فی الاسلام (نظام عبادی از نظر اسلام)
- حاشیه بر رساله عملیه شیخ مرتضی آل یاسین
- حاشیه بر منهاج الصالحین آیت الله حکیم
- حاشیه بر مناسک حج سید ابوالقاسم خویی
- حاشیه بر بخش نماز جمعه از کتاب شرائع‌الاسلام[۱۷]
مرجعیت
سید محمدحسین فضل‌الله از فقیهان لبنان، چند دلیل را برای جلب نظر و مراجعه گروه‌هایی از مردم عراق و لبنان به محمدباقر صدر شمرده است: سابقه علمی، پرداختن به مباحث روز، فعالیت سیاسی در حزب الدعوة الاسلامیة، مخالفت آشکار با حزب بعث و حمایت ابوالقاسم خویی.[۱۸]
به گفته هرایر دکمجیان اقتدار آیت‌الله صدر از نظر شیعیان برابر با اقتدار شیخ مرتضی انصاری، شیخ طوسی و علامه حلی است.[۱۹]
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
تشکیل حزب الدعوة اسلامیة
در سال ۱۳۷۷ق، محمد باقر صدر همراه با برخی از علماء عراق، به منظور ساماندهی فعالیت‌های سیاسی مسلمانان عراق، حزب الدعوة الاسلامیة را تأسیس کرد. وی پنح سال بعد، بنا به مصالحی، از آن کنار کشید، اما به دیگر اعضای حزب توصیه کرد که به کار خود ادامه دهند.[۲۰]
همکاری با جماعة العلماء
سید محمد باقر صدر با جماعة العلماء فی النجف الاشرف که عالمانی همچون مرتضی آل‌یاسین، شیخ محمدرضا مظفر و سید مهدی حکیم در آن عضو بودند، نیز همکاری داشته است. وی به جهت جوان‌بودن، عضو جماعه العلماء نبود، اما با آنان همکاری جدی داشت و برخی از بیانیه‌های جماعة العلماء و مقاله‌های مجله الاضواء را او می‌نوشت.[۲۱]
حمایت از انقلاب اسلامی ایران
سیدمحمدباقر صدر، از نهضت امام خمینی در ایران حمایت می‌کرد.[۲۲] کتاب شش جلدی الاسلام یقود الحیاة (اسلام راهنمای زندگی) را نیز اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به همین منظور نوشت.[۲۳] هرایر دکمجیان معتقد است که «حکومت مرجع» مورد نظر صدر و «ولایت فقیه» آیت‌الله خمینی مترادف هستند.[۲۴] در زمان اقامت امام خمینی در نجف هم با او ارتباط نزدیک داشت. شهید صدر جمله‌ای با این مضمون درباره امام خمینی گفته است که در امام خمینی ذوب شوید؛ چنانکه او در اسلام ذوب شده است.[۲۵]
تحریم پیوستن به حزب بعث
شهید صدر درخواست‌های صدام حسین برای همکاری با رژیم بعث را قاطعانه رد کرد[۲۶] و در واکنش به الزامی‌کردن عضویت در حزب بعث از سوی دولت عراق، با صدور فتوایی، پیوستن به آن را تحریم کرد. با این فتوا افراد زیادی از پیوستن به این حزب پرهیز کردند.[۲۷]
اندیشه‌ها
سیدمحمدباقر صدر، در دانش‌هایی چون اصول، فقه، فلسفه سیاست، و معرفت‌شناسی نظریه‌های جدیدی ارائه داده است. برخی از نظریه‌های مشهور وی عبارت است از:
نظریه حق الطاعه
شهید صدر نظریه حق الطاعه را در مقابل نظریه مشهورِ قبح عقاب بلا بیان مطرح کرده است. [۲۸] طبق نظریه حق الطاعه، در شبهات بَدْوی، یعنی در مواردی که احتمال وجود تکلیف هست، اما دلیلی برای آن وجود ندارد، عقل به برائت، حکم نمی‌کند و احتیاط را لازم می‌داند. استدلال او این است که حق اطاعت از خداوند محدود به تکالیفی نیست که ما به آنها یقین داریم؛ بلکه مواردی را که احتمال وجود تکلیف می‌دهیم(تکالیف مُحتَمل)، دربرمی‌گیرد. بنابراین در این‌گونه موارد، حکم عقل، لزوم احتیاط است.[۲۹]
گفتنی است که شهید صدر مانند دیگر اصولیان، برائت شرعی را در این موارد می‌پذیرد؛ یعنی معتقد است که هر چند عقل پیش از ورود شرع، به احتیاط حکم می‌کند نه برائت، ولی آیات و روایات، احتیاط را لازم نمی‌دانند و به برائت حکم می‌دهند. از این رو او در عمل قائل به برائت بود نه احتیاط.[۳۰]
ضرورت وجود حکومت اسلامی
در نگاه شهید صدر، وجود دولت ضرورتی اجتماعی و مبتنی بر فطرت انسان است.[۳۱] او بر پایه این مبنا، وجود حکومت اسلامی را نیز امری ضروری می‌داند و می‌گوید: دولت اسلامی تنها یک ضرورت دینی نیست؛ بلکه افزون بر آن، ضرورت تمدن بشری است؛ زیرا تنها راه شکوفایی استعدادهای انسان است.[۳۲]
اقتصاد اسلامی مکتب است، نه علم
محمد باقر صدر معتقد است که آنچه اسلام ارائه می‌دهد، مکتب اقتصادی اسلام است، نه علم اقتصادی اسلامی؛ یعنی اقتصاد اسلامی ارائه‌دهنده روشی عادلانه برای تنظیم زندگی اقتصادی است و هیچ گاه در پی اکتشافات علمی در حوزه اقتصاد نیست؛ برای مثال، اسلام در حجاز به دنبال کشف عوامل رِبا نبود؛ بلکه آن را ممنوع کرد و نظام جدیدی بر اساس مضاربه بنا نمود.[۳۳] به باور او زمانی که اقتصاد اسلامی در تمام قلمروهای جامعه اسلامی پیاده شد، آنگاه عالِم اقتصاد می‌تواند پدیده‌های اقتصادی را کشف کند و علم اقتصاد اسلامی را تبیین نماید.[۳۴]
وجود منطقة الفراغ در مکتب اقتصاد اسلامی
بر اساس دیدگاه شهید صدر، در اسلام، منطقة الفراغ وجود دارد؛ یعنی در مواردی که شریعت حکم الزام‌آوری مبنی بر وجوب یا حرمت نداشته باشد و حکومت اسلامی این اجازه را دارد که خود قانون وضع کند.[۳۵] او عقیده دارد که مکتب اقتصادی اسلام، مشتمل بر دو بخش است: یکم، بخشی که شارع، احکام آن را به صورت مشخص، وضع کرده است و قابل تغییر نیست. دوم، بخشی که وضع احکام آن بر عهده دولت اسلامی (ولی فقیه) گذاشته شده است. وی بخش دوم را منطقة الفراغ می‌نامد و می‌گوید: پیامبر(ص) نیز از آن استفاده کرده است.[۳۶]
توالد ذاتی معرفت و حل مشکل استقراء
شهید صدر افزون بر دو راه عقل(به شیوه توالد موضوعی) و حس، روشی جدید را برای کسب معرفت معرفی کرده و آن را توالد یا زایش ذاتی معرفت نام نهاده است. وی معتقد است با طرح این نظریه جدید، مشکل تاریخی ظنی‌بودن استقراء را نیز حل کرده است. نظریه توالد ذاتی معرفت، عبارت است از زاییدن معرفتی از معرفت دیگر بدون اینکه میان آنها ملازمه وجود داشته باشد. بر طبق این نظریه، توالد موضوعی، یعنی زایش معرفت جدید از طریق ملازمه میان معرفت‌ها، تنها راه کسب معرفت عقلی نیست؛ بر خلاف منطق ارسطویی، عمده علوم و معارف، با روش ذاتی پدید آمده است.[۳۷] شهید صدر این نظریه را در کتاب الاسس المنطقیه للاستقراء یا مبانی منطقی استقراء، مطرح کرده است.[۳۸]
آثار مرتبط
در مورد شهید صدر آثاری تولید شده است. برخی از این آثار عبارتند از:
- مجله شاهد یاران در سال ۱۳۸۶ شماره ۱۸ این نشریه را به سید محمدباقر صدر اختصاص داد. در این شماره نوشته‌ها و مصاحبه‌هایی از سید محمود هاشمی شاهرودی، سید محمدحسین فضل‌الله، سید محمدباقر حکیم، سید مرتضی مستجابی، سید عبدالعزیز حکیم، محمدعلی تسخیری، محمد مهدی آصفی و چندین نفر دیگر از شاگردان و همراهان صدر گردآوری شده است. [۳۹]
- کتاب «نا» روایتی نه‌چندان بلند، اما واقع‌نما، مستند و پرجزئیات از شهید صدر است. «نا» در عربی به‌معنای «ما» است؛ ضمیر اول شخص جمع یا متکلم مع‌الغیر. «نا» یادآورِ سه‌گانۀ شهید صدر است که بیشتر، او را به آنها می‌شناسند: فلسفتنا، اقتصادنا و مُجتمعنا،[یادداشت ۲]مریم برادران این کتاب را نگاشته و پژوهشگاه شهید صدر آن را منتشر کرده است .[۴۰]
پانویس
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۳.
- ↑ اابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۵۸.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷تا۱۱.
- ↑ ابوزید العاملی، محمد باقر الصدر، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۷۹و۸۰.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۸۱.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۶۰.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۵۰۳.
- ↑ الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۱۹.
- ↑ عاملی، «روایتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شهید صدر پس از ۱۷ سال»، ص۹۸تا۱۰۲.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۴۶تا۱۵۲.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ غروی، تلامذة الامام الشهید الصدر، ۲۰۰۲م.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۷-۶۹.
- ↑ فضل الله، «شهیدصدر در بستر اندیشه وعمل»، ص۱۳و۱۴.
- ↑ دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۵.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۷-۸۹.
- ↑ المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۵۳و۵۴.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۴۱.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۸.
- ↑ دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش ص۲۳۵.
- ↑ ابوزید العاملی، السیره و المسیره، ۲۰۰۷م، ج۴، ص۲۷.
- ↑ دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۲.
- ↑ نعمانی، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۸ش، ص۳۹۶-۳۹۸.
- ↑ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۱.
- ↑ اسلامی، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، ص۱۵۳؛ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۲.
- ↑ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۳.
- ↑ جمشیدی و درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۹۳.
- ↑ جمشیدی، «مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر»، ص۸و۹.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲و۲۳.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۴.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «تأملی در نظریه‌ی منطقة الفراغ از منظر شهید صدر (ره) و نقدها و نقص‌های آن»، ۱۳۹۳ش، ص۴۹.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
- ↑ خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ص۳۹.
- ↑ خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ص۲۹.
- ↑ ویژه نامه شاهد یاران برای سید محمدباقر صدر
- ↑ کتاب «نا»، زندگی‌نامه شهید صدر منتشر شد، خبرگزاری رسا.
یادداشت
- ↑ این بار تمام قطعه زمین پیرامون قبر، بدون بازکردن آن، به محل جدید منتقل شد.
- ↑ کتاب «جامعۀ ما (مجتمعنا) در اندیشه و آثار شهید سید محمدباقر صدر، این‌کتاب دربردارنده مجموعه گفتارهای آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر درباره دیدگاه اسلام به جامعه و چارچوب اسلامی و فهم مسائل اجتماعی است. این کتاب نوشته سید منذر حکیم از شاگردان شهید صدر و ترجمه مسعود فکری است که انتشارات سروش آن را منتشر کرده است.
منابع
- ابوزید العاملی، احمد، محمد باقر الصدر السیره و المسیره فی حقائق و وثائق،بیروت، نشر العارف للمطبوعات، ۲۰۰۷م.
- اسلامی، رضا، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، پژوهش و حوزه، ش۲۷و۲۸، ۱۳۸۵ش.
- الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
- اسماعیلی، محسن و دیگران، «تأملی در نظریه‌ی منطقة الفراغ از منظر شهید صدر (ره) و نقدها و نقص‌های آن»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، سال سوم، شماره ۸، تابستان ۱۳۹۳ش.
- المؤمن، علی، سنوات الجمر مسیرة الحرکة الإسلامیة فی العراق، بیروت، نشر المرکز الإسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
- جمشیدی، محمد حسین، «مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش۳، ۱۳۸۷ش.
- جمشیدی، محمد حسین و مسعود درودی، «حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی شهید صدر؛ بررسی مؤلفه‌های صوری و ماهوی حکومت اسلامی در دوران غیبت»، حکومت اسلامی، ش۶۴، ۱۳۹۱ش.
- حسینی حائری، سیدکاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ترجمه: احمدعلی یوسفی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ش.
- حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ترجمه حسن طارمی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ذهن، ش۱، ۱۳۸۳ش.
- دکمجیان، هرایر، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، تهران، انتشارات کیهان، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، قم، بی‌نا، ۱۴۰۷ق.
- عاملی،عبدالله، «روایتی شگفت از تدفین مجدد پیکر شهید صدر پس از ۱۷ سال»، ترجمهٔ عبدالکریم زنجانی، شاهد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ش.
- غروی، سیدمحمد، تلامذة الامام الشهید الصدر ملامحهم النفسیة و مواقفهم الاجتماعیة، بیروت: دارالهادی، ۲۰۰۲م.
- فضل الله، سیدمحمدحسین، «شهیدصدر در بستر اندیشه وعمل»، شاهد یاران، ش۱۸، ۱۳۸۶ش.
- لاریجانی، صادق، «نظریه حق الطاعه»، پژوهش‌های اصولی، ش۱، ۱۳۸۱ش.
- نعمانی، محمدرضا، آیت الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر، ترجمه قاسم غضبان پور، تهران: فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- «شهدای پنجگانه شیعه را می‌شناسید؟»، سایت خبری مشرق نیوز، نشر:۱۹ شهریور ۱۳۹۳، بازدید: ۱۸ فروردین ۱۳۹۷.
- کتاب «نا»، زندگی‌نامه شهید صدر منتشر شد، خبرگزاری رسا، تاریخ انتشار: ۲۷ مهر ۱۳۹۹ش.
پیوند به بیرون
- افراد خاندان صدر
- فقیهان شیعه قرن ۱۴ (قمری)
- فقیهان شیعه قرن ۱۴ (شمسی)
- مدفونان در وادی السلام نجف
- مراجع تقلید ساکن نجف
- روحانیان شهید شیعه
- روحانیان شیعه اهل عراق
- سادات موسوی
- روحانیان سیاستمدار شیعه
- مدرسان حوزه علمیه نجف قرن ۱۴ (شمسی)
- پژوهشگران فقه سیاسی
- دانشآموختگان حوزه علمیه نجف (پس از سال ۱۲۰۰ قمری)
- اعضای حزب الدعوة الاسلامیة
- زندانیان حکومت بعث عراق