سید محمدمهدی خراسانی (۱۱۵۲ـ ۱۲۱۸ق)، ملقب به شهید ثالث یا رابع، فقیه و فیلسوف شیعه قرن دوازدهم و سیزدهم قمری. وی سرسلسله خاندانی سرشناس از عالمان است كه به «شهیدی»های خراسان مشهور شده‌اند.
وی مدتی شاگرد وحید بهبهانی بود. سید محمدحسن زنوزی، سید دلدارعلی نقوی، سید محمد مهدی بحرالعلوم از شاگردان وی بوده‌اند. او در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود. فعالیت‌های وی باعث کینه‌ورزی صاحب منصبان حکومتی و توطئه کشتن وی شد. سرانجام در رمضان سال ۱۲۱۸ ق در حرم امام رضا(ع)، به شهادت رسید.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید محمدمهدی خراسانی |
| لقب | از افراد معروف به شهید ثالث/شهید رابع |
| نسب | سادات موسوی |
| تاریخ تولد | ۱۱۵۲ق |
| محل زندگی | اصفهان، نجف، مشهد |
| تاریخ وفات | ۱۲۱۸ق |
| شهر وفات | مشهد |
| خویشاوندان سرشناس | حبیب خراسانی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | آقا محمد بیدآبادی، محمدباقر بهبهانی محمد فتوتی عاملی، یوسف بحرانی |
| شاگردان | سید محمد مهدی بحرالعلوم، احمد بهبهانی، سید محمد حسن زنوزی |
| محل تحصیل | اصفهان، نجف، مشهد |
| تألیفات | نبراس الهدایة، شرح دروس خراسانی، رساله نوروزیه |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | اخراج نورعلیشاه و دیگر صوفیان از مشهد جمع‌آوری طلاها و اشیای قیمتی خزانه حرم امام رضا(ع) از سپاهیان نادرمیرزا و نصراللّه میرزا |
ولادت، نسب و درگذشت
سید محمدمهدی را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد، اصفهانی و مشهدی و به سبب سیادتش موسوی خوانده‌اند. خراسانی ملقب به شهید ـ شهید ثالث یا رابع ـ است. او در ۱۱۵۲ق. (و به نقلی ۱۱۵۳ق.) در خانواده‌ای اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌الله نام داشت و در سلسله نَسَب وی، نام شاه نعمت‌الله ولی، ذكر شده است.[۱]
شهادت
چون نادرقلی(از نوادگان نادر شاه) بر خراسان تسلط یافت در برابر حکومت مرکزی قاجار خودمختاری نشان داد، فتحعلی شاه قاجار با اعزام قشونی مشهد را محاصره کرد. با طولانی شدن زمان محاصره و بروز قحطی، مردم از خراسانی درخواست وساطت کردند. با وساطت وی سپاه قاجار با این شرط که مردم نادر میرزا را دستگیر و تحویل دهند، از محاصره شهر دست کشید. لیکن این امر محقق نشد و نادر میرزا برای ادامه مقاومت و تامین نیاز خود برخی طلاجات حرم رضوی را غارت کرد که موجب شورش مردم گردید.[۲]
سید حسن صدر می‌نویسد خراسانی از مردم خواست دروازه‌های شهر را به روی سپاه حکومت مرکزی بگشایند. لیکن نادرقلی باخبر گردید و برای دستگیری او به حرم رضوی حمله برد. سید برای جلوگیری از هتک حرمت حرم، از حرم بیرون آمده در دارالضیافه با وی ملاقات و صحبت نمود لیکن نادر وی را به شهادت رساند.[۳] این حادثه در رمضان ۱۲۱۸ق. روی داد. پیکر سید در مسجد پشت بالا سر مقدس دفن شد.[۴]
فرزندان
تحصیلات و اقامت در مشهد
- آقا محمد بیدآبادی" علوم عقلی را در اصفهان از او فرا گرفت.
- حسین عاملی مشهدی؛امام جمعه، حكیم و ریاضی‌دان، اصفهانی در مشهد ریاضیات را نزد وی آموخت.
- وحید بهبهانی و شیخ محمد فتّونی عاملی ؛ اصفهانی(خراسانی) در عتبات، فقه، اصول و حدیث را از این دو استاد معروف آن زمان، فرا گرفت.[۸]خراسانی را از جمله مَهادی محمدین اربعه (چهارتن از علما که نامشان محمدمهدی است) می‌دانند که بزرگ‌ترین شاگردان علامه وحید بهبهانی بوده‌اند. سه تن دیگر محامده اربعه عبارتند از: سید محمدمهدی بحرالعلوم، سید محمدمهدی شهرستانی حائری، علامه محمدمهدی نراقی.[۹]
- همچنین ببینید:مهادی اربعه
- آخوند خواجویی (احتمالا ملا اسماعیل خواجویی)؛ اصفهانی از ایشان اجازه فتوا دارد.[۱۱]
- یوسف بحرانی؛ اصفهانی از وی نیز اجازه فتوا گرفت.[۱۲]
- سید عبد الباقی خاتون آبادی؛ [۱۳]
وی بعد از سال‌ها كسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلی و نقلی مشغول شد.[۱۴]
شاگردان
از جمله شاگردان وی سید محمدمهدی بحرالعلوم است كه در مشهد نزد وی فلسفه خواند و گفته شده است كه خراسانی به وی لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردی بحرالعلوم نزد میرزا محمدمهدی خراسانی قبل از سفر وی به عتبات بوده است، زیرا بعدها هر دو شاگرد وحید بهبهانی شده‌اند.[۱۵] همچنین سید دلدار علی نقوی هندی، سید كاظم بن سید محمد، نعمت‌الله جزایری، سید عبدالكریم بن سید جواد نعمت‌اللّه جزایری، آقااحمد بهبهانی -نوه وحید بهبهانی- سید محمدحسن زنوزی، و نیز سه پسر خراسانی، میرزا هدایت‌الله، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وی به شمار می‌آیند.[۱۶]
سرسلسله خاندان شهیدی‌ها
خراسانی سرسلسله خاندانی سرشناس از عالمان است كه به شهیدی‌های خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانی و آقابزرگ شهیدی.[۱۷]
علت شهرت خاندان او به شهیدی کشته‌شدن سید به دست نادرمیرزا است. از این رو به او شهید رابع می‌گویند و خاندان‌اش در کرمان، اصفهان و خراسان به آل شهیدی معروف شده‌اند.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی
میرزا محمدمهدی در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود؛ از جمله اینكه دستور داد نورعلیشاه را -از مریدان معصوم علی شاه كه پس از كشته شدن وی به مشهد فرار كرده بود و تبلیغ صوفی گری می‌كرد- مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج كنند.[۱۸]
و نیز هنگامی كه نادرمیرزا و نصراللّه میرزا -از نوادگان نادرشاه افشار- به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلاها و اشیای قیمتی خزانه حرم امام رضا(ع) دستبرد زدند، میرزا محمدمهدی جلوی آنها را گرفت. او همچنین طلاهایی را كه در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آوری كرد و ضریحی بر گرد حرم امام رضا(ع) ساخت. این اعمال باعث كینه و دشمنی نادرمیرزا با میرزا محمدمهدی خراسانی شد.
تالیفات
آثار میرزا محمدمهدی خراسانی عبارت‌اند از:
- نبراس الهدایة فی شرح كفایة‌الاحكام محقق سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) در شرح باب‌های طهارت، صلاة و حج. نسخه‌ای از این اثر در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.[۱۹]
- شرح دروس كه به خراسانی منسوب است و برخی آن را همان نبراس‌الهدایة فی شرح كفایة‌الاحكام می‌دانند.[۲۰] گروهی دیگر نیز آن را اثر دیگری با عنوان شرح كتاب الدروس الشرعیة فی الفقه‌الامامیة از شهید اول (متوفی ۷۸۶) دانسته‌اند.[۲۱]
- رساله نوروزیه، در رد رساله نوروزیه ملا اسماعیل خواجویی.از این رساله باعنوان فی تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است.[۲۲]
- رسالة فی رد رسالة المحاباتیة كه در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانی است.[۲۳]
- رسالة فی صلوة‌اللّیل.[۲۴]
- رساله‌ای در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور[۲۵]
معرفی کتاب
کتاب، شهید رابع: آیت الله میرزا محمدمهدی خراسانی در سال ۱۳۷۶ به یادبود سید مهدی خراسانی و به دست ناصرالدین انصاری، نوشته شده است.[۲۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ر.ک:آزاد كشمیری، نجوم‌السماء، ص۳۵۳؛ قمی، فوائدالرضویه، ج۲، ص۶۷۱؛ رضوی، شجره طیبه، ص۴۱۲؛ مدرس، تاریخ علماء خراسان، ص۵۴ـ۵۷
- ↑ حبیب خراسانی، دیوان، ص۱۰۲(مقدمه)
- ↑ صدر، تكملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۴۸۷.
- ↑ ر.ک: زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه۴، قسم۴، ص۶۲۰؛ اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲ـ ۶۸۳؛ مدرس، تاریخ علماء خراسان، ص۵۵ـ۵۶؛ حبیب خراسانی، دیوان، مقدمه حسن حبیب، ص۹۳ـ ۹۵
- ↑ شرف الدين، مع موسوعات رجال الشيعة، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۵
- ↑ آقابزرگ تهرانى، طبقات أعلام الشيعة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۷۰۴.
- ↑ صدر، تكملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۴۶۴.
- ↑ مدرس، تاریخ علماء خراسان، ص۵۵؛ آزاد كشمیری، نجوم‌السماء، ص۳۵۳؛ اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲؛ امینی، شهداءالفضیلة، ص۲۷۵ـ۲۷۶
- ↑ صدر، تكملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۴۸۷.
- ↑ مدرس، تاریخ علماء خراسان، ص۵۵؛ آزاد كشمیری، نجوم‌السماء، ص۳۵۳؛ اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، ج۲، ص۶۸۲؛ امینی، شهداءالفضیلة، ص۲۷۵ـ۲۷۶
- ↑ ر.ک: امینی، شهداءالفضیلة، ص۲۷۹؛ حبیب‌آبادی، مكارم‌الآثار، ج۳، ص۶۴۶
- ↑ ر.ک: امینی، شهداءالفضیلة، ص۲۷۹؛ حبیب‌آبادی، مكارم‌الآثار، ج۳، ص۶۴۶
- ↑ لجنه العلميه فى موسسه الامام الصادق(ع)، معجم طبقات المتكلمين، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۱۹۷.
- ↑ رضوی، شجره طیبه، ص۴۱۲؛ انصاری‌قمی، شهید رابع، ص۱۷
- ↑ انصاری‌قمی، شهید رابع، ص ۱۸
- ↑ رضوی، شجره طیبه، ص۴۰۵ـ۴۰۶، ۴۰۹؛ امین، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷۶
- ↑ حبیب خراسانی، دیوان، مقدمه حسن حبیب، ص۷
- ↑ ر.ک: شیروانی، ریاض‌السیاحه، ص۳۸۲ـ۳۸۳؛ حبیب خراسانی، دیوان، مقدمه حسن حبیب، ص۱۱۷، ۱۲۰
- ↑ ر.ک:اوكتایی، فهرست كتب كتابخانه مباركه آستان قدس رضوی، ج۵، ص۵۲۳ـ۵۲۴؛ قس امین، اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۷۵
- ↑ ر.ک:نوری، ج۳، ص۴۲۹؛ رضوی، شجره طیبه، ص۴۱۱ـ۴۱۲
- ↑ ر.ک:آزادكشمیری، نجوم‌السماء، ص۳۵۳؛ حبیب‌آبادی، مكارم‌الآثار، ج۳، ص۶۴۶ـ۶۴۷
- ↑ ر.ک:زنوزی، ریاض‌الجنة، ج ۳، ص ۴۲۹
- ↑ ر.ک: زنوزی، ریاض‌الجنة، ج۳، ص۴۲۹
- ↑ نوری، ج۳، ص۴۲۹
- ↑ ر.ک: حائری، فهرست كتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش ۱، ص۳۲۲
- ↑ «شهید رابع: مرحوم آیت‌الله میرزا محمد مهدی خراسانی». پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران. دریافت‌شده در ۲۴ بهمن ۱۳۹۵.
منابع
- محمدعلی‌بن صادق آزادكشمیری، كتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، قم، ۱۳۹۴ق.
- محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران، ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
- محسن امین، اعیان الشیعة، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ / ۱۹۸۳.
- عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، قم، ۱۳۵۲ش.
- ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، قم، ۱۳۷۶ش.
- عبدالعلی اوكتایی، فهرست كتب كتابخانه مباركه آستان قدس رضوی، ج ۱ـ۵، مشهد، ۱۳۰۵ش.
- عبدالحسین حائری، فهرست كتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۹، بخش ۱، تهران، ۱۳۴۶ش.
- محمدعلی حبیب‌آبادی، مكارم‌الآثار، ج۳، اصفهان، ۱۳۵۱ش.
- حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد، ۱۳۳۰ش.
- محمدباقربن اسماعیل رضوی، كتاب شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۲ش.
- محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه ۴، قسم ۴، چاپ علی رفیعی، قم، ۱۳۸۶ش.
- زین‌العابدین‌بن اسكندر شیروانی، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
- عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، ۱۳۲۷ش.
- عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد، ۱۳۴۱ش.
- حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرك‌الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
- «شهید رابع: مرحوم آیت‌الله میرزا محمد مهدی خراسانی»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران. بازبینی‌شده در ۲۴ بهمن ۱۳۹۵.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام