حزب الدعوة الاسلامیة
 | |
| نام | حزب الدعوة الاسلامیه |
|---|---|
| آرمان | تشکیل حکومت و جامعه اسلامی |
| تأسیس | ۲۰ مهر ۱۳۳۶ |
| روزنامه | البیان • الدعوه • قبضة الهدی |
| مذهب | شیعه |
| وبگاه | حزب الدعوة الاسلامیة |
| کشور |  عراق |
حزبُ الدّعوَةِ الاسلامیّة از مهمترین و مؤثرترین احزاب عراق که با هدف پیاده کردن احکام اسلام در جامعه و تشکیل حکومت اسلامی در سال ۱۹۵۷م، توسط افرادی همچون سید محمدباقر صدر که پدر معنوی آن به شمار میرفت، سید مرتضی عسکری، و سید محمدباقر حکیم تأسیس شد. گفته شده تشکیل حزبالدعوه با حمایت سید ابوالقاسم خویی، مرجع وقت شیعیان بوده است.
حزبالدعوه با شروع قیام امام خمینی و مردم ایران، از حامیان انقلاب اسلامی ایران بود، و پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، از حمایت نظامی و سیاسی ایران برخوردار شد. حزبالدعوه بعد از سقوط صدام حسین در سال ۱۳۸۲ش (۲۰۰۳م)، نقش مهمی در تشکیل حکومت انتقالی و نیز تشکل دولت و پارلمان عراق در سالهای بعد ایفا کرد، و توانست در دولت و پارلمان این کشور مناصب مهمی را به دست بگیرد.
این حزب، بهدلیل تنوع افکار و آراء اعضا، در طول حیاتش شاهد جهتگیریهای مختلف اعتقادی و سیاسی، و نیز انشعابهای متعدد بوده و اعضای پیشین آن در پنج حزب پراکنده شدهاند. حزبالدعوه در دورههای مختلف، تحتتأثیر آموزههای فکری چهرههای مختلف فعالیت کرده است؛ سید محمدباقر صدر، سید مرتضی عسکری، عبدالصاحب دخیل، محمدهادی سبیتی، محمدمهدی آصفی، ابراهیم جعفری و نوری مالکی. یکی از درگیریهای اصلی در رهبری حزبالدعوه، ناظر به نقش نظارتی مؤثر فقیهان بوده که عدهای موافق و گروهی مخالف آن بودهاند.
نشریه اصلی حزبالدعوه، تا سال ۲۰۰۴م، صوتالدعوه بوده، و همچنین شبکه ماهوارهای آفاق و رادیو آفاق و رادیو بنتالهدی نیز از رسانههای وابسته به حزبالدعوه بودهاند. کتابهایی درباره حزبالدعوه نگاشته شده است؛ از جمله کتابی نوشته حسن شبر، از اعضای اولیه آن.
معرفی و روند تأسیس
حزب الدعوة الاسلامیه، مهمترین[۱] و قدیمیترین حزب سیاسی شیعیان عراق به شمار رفته[۲] كه در واکنش به انتشار افکار کمونیستی و ناسیونالیستی در عراق تأسیس شد.[۳]
این حزب که از طریق شورای رهبری اداره میشود،[۴] بهدنبال بازگرداندن اسلام به زندگی مسلمانان و حاکم کردن دین اسلام در سرزمینهای اسلامی و برپایی حکومت اسلامی بهعنوان هدف نهایی خود بوده است.[۵] به نوشته حسن شبر، تشکیل این حزب مورد تأیید سید ابوالقاسم خویی، مرجع وقت شیعیان در نجف بود.[۶] سید محمدباقر حکیم، بهدلیل برخی شباهتها در اهداف و طرحهای این حزب با اخوانالمسلمین در مصر، آن را اخوانالمسلمین شیعه خوانده است.[۷]
درباره تاریخ تأسیس این حزب نقلهای متعددی ذکر شده است.[۸] بهاعتقاد علی مؤمن، پژوهشگر عراقی، این حزب در سال ۱۹۵۷م[۹] در نجف و طی جلسهای در منزل سید محمدباقر صدر، تأسیس شد.[۱۰] از سید مرتضی عسکری، محمد صالح ادیب، سید محمدباقر حکیم، حسن شُبّر، و جابر عطا بهعنوان برخی از حاضران در جلسه تأسیس نام برده شده است.[۱۱]
پس از کودتای ۱۳۳۷ش (۱۹۵۸م) در عراق، و باز شدن فضای فعالیتهای سیاسی-اجتماعی و رواج یافتن افکار الحادی، فعالیتهای مخفیانه این حزب بهصورت گسترده پی گرفته شد.[۱۲] مهمترین علت برای فعالیت مخفیانه حزبالدعوه، اعتقاد برخی علمای نجف همچون حسین حلی (۱۲۷۰-۱۳۵۳ش)، به حرمت تشکیل دولت اسلامی قلمداد شده است.[۱۳]
حزبالدعوه برای انتشار افکار و آموزههای خود، به تربیت مبلغانی برای این حزب پرداخت.[۱۴] به نوشته حسن شبر، طلاب غیرعراقی در پذیرش آموزههای این حزب پیشقدم بودند.[۱۵] اندیشهها و دستورالعملهای این حزب توسط سید محمدباقر صدر در ۱۳ فصل با عنوانهایی همچون سرزمین اسلامی، حکومت اسلامی، و شورای رهبری تدوین شده و توسط اعضا تدریس میشد.[۱۶]
اهداف، ساختار و تحولات
هدف اصلی حزبالدعوه، تبدیل جامعه به فضای کاملاً اسلامی بود که در همه زمینهها طبق آموزههای اسلام رفتار شود.[۱۷] بنابر اساسنامه، این اهداف با ایجاد تغییر در آحاد مسلمانان و اصلاح تدریجی فرد و جامعه از لحاظ روحی و اخلاقی، بازگشت به آموزههای اصیل اسلامی و زدودن افکار و اندیشههای غربی، ایجاد دولت اسلامی بهعنوان مقدمهای برای برپایی دولت فراگیر اسلامی محقق میشود.[۱۸]
بر این اساس، گفته شده که حزبالدعوه برای دستیابی به اهداف خود در پی آزادسازی سرزمینهای اسلامی از سیطرۀ استعمار و ضمیمه کردن آنها به دولتهای اسلامی، دعوت مردم به اسلام در همۀ نقاط جهان[۱۹] و انجام امر به معروف و نهی از منکر بوده است.[۲۰] حزبالدعوه خطمشی خود را «انقلابی» اعلام کرده و تحقق اهداف حزب را در چهار مرحله میدانست:
- مرحلۀ تغییر: در این مرحله اعضای حزب با تغییر در اندیشه و سلوک خود تعالی مییابند تا بتوانند به هدایت مردم بپردازند.
- مرحلۀ سیاسی: حزب با دو شیوۀ سیاسی و مسلحانه با رژیم بعثی حاکم به مقابله برمیخیزد.
- مرحلۀ انقلابی: هدف اصلی در این مرحله، براندازی رژیم بعثی حاکم از طریق مبارزۀ مسلحانه و تشکیل حکومت اسلامی است.
- مرحلۀ حاکمیت: در این مرحله حزب باید ارکان نظام اسلامی را تشکیل دهد و احکام شریعت اسلامی را به اجرا درآورد و بر اجرای آن نظارت کند. بر این اساس، مقرر شده بود که پس از دستیابی به این مرحله، قانون اساسی الهام گرفته از شریعت اسلامی تدوین شود.[۲۱]
بالاترین و عالیترین بخش ساختار تشکیلاتی حزبالدعوه، رهبری کل نام داشت که در گذشته دارای ۷ عضو بود، و پس از تغییراتی به ۱۱ عضو رسید، و بر فعالیتهای این حزب نظارت میکند.[۲۲] حلقه، کوچکترین واحد در ساختار حزب دعوه بهشمار میرود. پس از آن کمیته محلی و سپس کمیته منطقهای قرار دارد.[۲۳] فرمانده منطقهای بخش دیگری از این حزب است که بر کار این حزب در یک منطقه خاص نظارت دارد و از رهبر کل دستور میگیرد.[۲۴] کمیته فکری، دفتر سیاسی، کمیته تشکیلاتی و کمیته مالی، بخشهایی دیگر این حزب هستند.[۲۵]
با تغییر در رهبری حزب یا افراد تأثیرگذار، جهتگیری فقهی، اعتقادی، سیاسی و سازمانی این حزب نیز دچار تحول شده است. بر این اساس، تاریخ حیات این حزب به مراحل زیر تقسیم شده است:
- مرحله سید محمدباقر صدر (۱۳۱۳-۱۳۵۹ش): در این مرحله حزبالدعوه آغاز به کار کرده و مبانی فقهی و اعتقادی شورای رهبری پایهریزی شد.
- مرحله سید مرتضی عسکری (۱۲۹۳-۱۳۸۶ش): در این مرحله رهبری حزب بین علمای دین و دیگران رد و بدل میشد.
- مرحله عبدالصاحب دُخَیِّل (۱۹۳۰-۱۹۷۳م) و محمدهادی سبیتی (۱۹۳۰-۱۹۸۸م)
- مرحله محمدهادی سُبیتی: در این مرحله درباره مسئله مذهب حساسیت کمتری نشان داده میشود.
- مرحله محمدمهدی آصفی (۱۳۱۷-۱۳۹۴ش): مرحله پذیرفتن نظریه ولایت فقیه و بیعت با ولیفقیه
- مرحله ابراهیم جعفری (زاده ۱۹۴۷م): در این مرحله حزب دچار تشتت فکری شد.
- مرحله نوری مالکی (زاده ۱۹۵۰م): در این برهه، حزبالدعوه وارد حکومتداری شد و مناصب مهم سیاسی عراق را در دست گرفت.[۲۶]
ارتباط با انقلاب اسلامی ایران
حزبالدعوه همزمان با آغاز قیام پانزده خرداد در سال ۱۳۴۲ش، حمایت خود از انقلاب اسلامی ایران را آغاز کرد.[۲۷] پس از تبعید امام خمینی به عراق، جمعی از رهبران این حزب در کاظمین به دیدار وی رفته و حمایت خود را اعلام کردند.[۲۸] همچنین این حزب در پاییز ۱۳۵۷ش (اکتبر ۱۹۷۸م) در بیانیهای از برپایی انقلاب اسلامی ایران حمایت کرد.[۲۹]
پس از به قدرت رسیدن صدام حسین در عراق (۱۳۵۸ش)، اعضای این حزب دستگیر و صدها تن از آنان اعدام شدند.[۳۰] حزبالدعوه پس از این، مرکز فعالیت خود را به ایران منتقل کرد و رهبری حزب را از رهبری فردی به شورای رهبری تبدیل کرد، و بدین ترتیب، محمدهادی سبیتی، علی کورانی، محمدمهدی آصفی، سید مرتضی عسکری و سید کاظم حائری بهعنوان شورای رهبری تعیین شدند.[۳۱]
حزبالدعوه با شروع جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷ش)، با ارسال پیامی، تجاوز صدام حسین به ایران را محکوم کرده و تصریح کرد که او شاه جدید عراق است که به سرنوشت شاه ایران دچار خواهد شد.[۳۲] همچنین در ایران اردوگاهی نظامی در نزدیکی اهواز با نام اردوگاه شهید صدر به این حزب اختصاص یافت. این اردوگاه مهمترین مرکز آموزشی حزبالدعوه در ایران بود که در آن حدود ۷ هزار نیروی نظامی آموزش میدیدند. این نیروها در جنگ ایران و عراق، در کنار رزمندگان ایرانی علیه حکومت صدام جنگیدید.[۳۳]
درگیری با حکومت عراق و تشکیل شاخه نظامی
با قدرت یافتن حزب بعث عراق در ۱۳۴۷ش (۱۹۶۸م)، بسیاری از فعالان سیاسی دستگیر و زندانی شدند.[۳۴] در سال ۱۳۵۰ش (سپتامبر ۱۹۷۱م)، عبدالصاحب دخیل، نفر دوم حزب دستگیر و با شکنجه به قتل رسید.[۳۵] سپس، شیخ عارف بصری به رهبری حزب انتخاب شد، اما او نیز در ۲۶ تیر ۱۳۵۳ش (۱۷ ژوئیه ۱۹۷۴م) به همراه شماری از اعضای رهبری دستگیر و اعدام، و برخی دیگر به حبس ابد محکوم شدند.[۳۶]
۲۲ خرداد ۱۳۵۸ش (۱۲ ژوئن ۱۹۷۹م)، حزبالدعوه تظاهرات گستردهای در عراق برپا کرد که در نتیجۀ آن صدها تن دستگیر شدند. این رویداد به انتفاضه ۱۷ رجب معروف شد. حکومت عراق ۱۲۰۰ تن از بازداشتشدگان را محاکمه کرد که ۸۶ تن از آنها به اعدام محکوم شدند.[۳۷] سرکوب این قیام سبب شد حزبالدعوه خطمشی مسلحانه را در پیش بگیرد و شاخۀ نظامی خود را تأسیس کند.[۳۸]
سید محمدباقر صدر که در سال ۱۹۶۲م به درخواست سید محسن حکیم، مرجع شیعیان عراق، از حزبالدعوه کنارهگیری کرده بود،[۳۹] اما همچنان پدر معنوی این حزب به شمار میرفت،[۴۰] پس از بازداشت توسط حزب بعث، در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ (۸ آوریل ۱۹۸۰م)، به قتل رسید.[۴۱]
۱۹ اردیبهشت ۱۳۶۰ (۹ مه ۱۹۸۱م)، محمدهادی سبیتی، رهبر سابق حزب که به اردن پناه برده بود، دستگیر و پس از تحویل به حکومت عراق، اعدام شد.[۴۲] در تابستان ۱۳۶۱ش (ژوئیه ۱۹۸۲م) شاخۀ نظامی حزب، پس از سوءقصد ناموفق به صدام حسین در شهر دُجَیل، کشف شد، و ۱۱۷ تن از اعضای آن اعدام یا زندانی شدند.[۴۳]
انشعاب
حزبالدعوه در طول حیات خود شاهد انشقاقهای متعددی بوده، که در تحلیل آن، گفته شده حاصل طبیعت رهبری جمعی و نوع ساختار سازمانی، تأثیر اندیشه تربیتی حزبالدعوه بر اعضای آن، روشهای شکلدهی به شخصیت آنها بهعنوان رهبران ملت، و ایجاد حس مسئولیت در اعضای حزب درباره عملکرد حزب بوده است.[۴۴] عدم وجود رهبر عالی بهعنوان مرجعی برای حلوفصل اختلافات[۴۵] و نیز تشکیل جمهوری اسلامی ایران بهعنوان عامل خارجی، از جمله این عوامل به شمار رفته است.[۴۶]
پس از رخدادن انشعابها، اعضای حزبالدعوه در پنچ حزب متمرکز شدهاند:
- حزب الدعوة الاسلامیه: این حزب با دبیرکلی نوری مالکی، مادر دیگر احزاب به شمار میرود که بزرگترین و مهمترین آنها به شمار میرود.
- حزب الدعوة الإسلامية: تنظيم العراق: بزرگترین حزب بعد از حزب مادر به دبیرکلی سید هاشم موسوی.
- حزب الدعوة الإسلامية: تنظيم الداخل: دبیرکل آن، عبدالکریم العنزی، وزیر سابق امنیت ملی است.
- تيار الإصلاح الوطني (جریان اصلاح ملی): دبیرکل آن ابراهیم جعفری، نخستوزیر سابق عراق، و یکی از رهبران آن، فالح الفیاض، مشاور سابق امنیت مل رئیسجمهوری عراق است.
- حركة الدعوة الإسلامية: عزالدین سلیم دبیرکل آن بود که در سال ۲۰۰۴م ترور شد، و این حزب پس از آن به ضعیفترین سازمان مرتبط با حزبالدعوه تبدیل شد.[۴۷]
انشقاق دیگری نیز در حزبالدعوه صورت گرفت که در نهایت حزب برآمده از آن نیز منحل شد؛ «حزب الدعوة: المجلس الفقهي»، که در اعتراض به حذف شورای فقهی از حزبالدعوه در سال ۱۹۸۸م ایجاد شد.[۴۸]
اختلاف درباره نقش فقها در حزب
در ۱۳۷۶ش، اختلافات حزبی دربارۀ میزان دخالت و مشارکت فقها در امور حزبی، سبب شد که چند جناح در درون حزب ایجاد شود:
- جناح محمدمهدی آصفی و همفکران او: اعتقاد داشتند هیئتی از فقها باید بر کار حزبالدعوه نظارت کند.
- جناح خُضَیر موسی جعفر الخُزاعی: از حزب جدا شدند و حزب الدعوة الاسلامیة: تشکیلات عراق را تأسیس کردند.
- جناح قدرتمندتر حزب، با عضویت حسن شبّر، محسن ادیب، و مهدی العطار، به رهبری عبدالحلیم الزُهَیری که با دخالت فقها در کار حزب مخالف بودند.
- شاخۀ بصره به رهبری عزالدین سلیم (ابویاسین): رسماً از حزب جدا شد و نام حرکة الدعوة الإسلامیة را برگزید.[۴۹]
مشارکت در حکومت عراق
پس از سقوط حکومت صدام حسین در ۱۳۸۲ش (۲۰۰۳م)، حزبالدعوه نقش فعالی در مذاکرات سیاسی و انتخابات عراق ایفا کرد.[۵۰] گفته شده که حضور اعضای این حزب در دولت موقت عراق، آنها را متوجه لزوم داشتن نگاهی آیندهنگرانهتر و واقعگرایانهتر کرد.[۵۱] آن دسته از اعضای حزبالدعوه که ساکن لندن بودند، توانستند اعضای ساکن در ایران را که معتقد به نظام ولایت فقیه بودند، به حاشیه رانده و بر این حزب تسلط پیدا کنند[۵۲] و در نهایت حزبالدعوه توانست از طریق عضویت در ائتلاف یکپارچه عراق (الائتلاف الوطني العراقي)، بارها منصب نخستوزیری را به دست آورد.[۵۳] با این حال، در انتخابات سالهای ۲۰۱۸م و ۲۰۲۱م، میزان نفوذ این حزب کاهش پیدا کرد و جریان صدر توانست در ۲۰۲۱ اکثریت پارلمان را از آن خود کند.[۵۴]
رسانهها
صوتالدعوه، نشریه مرکزی این حزب است که از زمان تأسیس تا سال ۲۰۰۴م منتشر میشد.[۵۵] شبکه تلویزیونی ماهوارهای آفاق، وابسته به حزب الدعوه، در سال ۱۳۸۵ش (۲۰۰۶م) تأسیس شد.[۵۶] همچنین رادیوهای آفاق و بنتالهدی،[۵۷] و نیز روزنامههای البیان و الدعوة و مجلۀ قبضة الهدی، از رسانههای مرتبط با حزبالدعوه هستند.[۵۸]
تکنگاریها
- کتاب حزب الدعوة الاسلامیة: تاریخ مُشِرق و تَیّارٌ فی الأمّه: تألیف حسن شبر، از اعضای اولیه این حزب است که به زبان عربی نگاشته شده است.[۵۹]
- حزب الدعوه؛ دراسة فی الفکر والتجربه: نوشتهٔ حسین برکه شامی، به زبان عربی است.[۶۰]
- حزب الدعوه اسلامی عراق: پیشینه تاریخی و اندیشه سیاسی: تألیف عادل ادیب و سید حسین موسوی است که در مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه به زبان فارسی منتشر شده است.[۶۱]
پانویس
- ↑ «حزب الدعوة الإسلامية.. من النشاط السري إلى حكم العراق»، وبگاه شبکه خبری الجزیره.
- ↑ حکیم، «افق حزبالدعوه در آینده سیاسی عراق پس از سال ۲۰۲۰»، ص۵۴.
- ↑ «حزب الدعوة الاسلامی من المعارضة الی الحکم»، وبگاه الساعه.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۵۷-۱۵۸.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۲۰م، ص۴۷.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ حکیم، «افق حزبالدعوه در آینده سیاسی عراق پس از سال ۲۰۲۰»، ص۵۵.
- ↑ السهر، «السبیتی والدعوة (۲): فکرة التأسیس، سنة التأسیسی، المؤسسون»، وبگاه صحیفة المثقف.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۲۰م، ص۳۷.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۲۰م، ص۳۹؛ مؤمن، «ستون عاما علی تأسیس حزب الدعوة الاسلامیه»، وبگاه کتابت.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۲۰م، ص۴۰-۴۱.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۲۰م، ص۴۶.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیة، ۱۴۱۹ق، ص۵۴۱-۵۴۲.
- ↑ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیة، ۱۴۱۹ق، ص۵۴۱-۵۴۲.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۳.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۶۸-۱۷۴؛ افشون، «حزبالدعوه و آمریکا؛ تعامل یا تقابل»، ص۷۷-۷۸.
- ↑ «حزب الدعوة العراقی.. النسخة الشيعية لجماعة الإخوان المسلمين»، وبگاه بوابة الحرکات الاسلامیه.
- ↑ «حزب الدعوة العراقی.. النسخة الشيعية لجماعة الإخوان المسلمين»، وبگاه بوابة الحرکات الاسلامیه.
- ↑ «حزب الدعوة العراقی.. النسخة الشيعية لجماعة الإخوان المسلمين»، وبگاه بوابة الحرکات الاسلامیه.
- ↑ «حزب الدعوة العراقی.. النسخة الشيعية لجماعة الإخوان المسلمين»، وبگاه بوابة الحرکات الاسلامیه.
- ↑ مؤمن، «من الشروق الی السطوع؛ حزبالدعوه و اشکالیات التأسیس و الانتشار و السلطه»، وبگاه منتدیات یاحسین.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۸۴-۲۸۵.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۸۴؛ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۳۰۹–۳۱۱؛ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۲۲۸-۲۲۹، ۲۳۷-۲۳۹؛ عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیه، ۲۰۰۰م، ص۱۳۶.
- ↑ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۷-۳۶۹؛ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۲۹۳-۲۹۴.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیه، ۲۰۰۰م، ص۱۴۶؛ شامی، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۲۷ق، ص۱۷۶-۱۷۷؛ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۶-۳۱۷، ۳۴۲-۳۴۵.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۷۸-۸۷؛ عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیه، ۲۰۰۰م، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ رؤوف، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۹۹۹م، ص۲۵؛ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۱۷۷-۱۷۹؛ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۳۹-۱۴۲.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۴۳–۱۵۰؛ شامی، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۲۷ق، ص۱۵۰.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴، ص۲۲۳-۲۲۴.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۲۱۹-۲۲۰؛ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۵۷-۲۵۸.
- ↑ حکیم، «افق حزبالدعوه در آینده سیاسی عراق پس از سال ۲۰۲۰»، ص۵۸.
- ↑ عجلی، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیه، ۲۰۰۰م، ص۱۳۹-۱۴۰؛ طحّان، الحرکات الاسلامیة بین الفتنة والجهاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۶۹.
- ↑ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۳۰۴؛ رؤوف، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۹۹۹م، ص۳۶.
- ↑ طحّان، الحرکات الإسلامیة بین الفتنة والجهاد، ۱۴۲۸ق، ص۳۶۲، ۳۶۹؛ مؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۴۵۱-۴۵۳.
- ↑ مؤمن، «من الشروق الی السطوع؛ حزب الدعوة وإشکالیات التأسیس والإنتشار والسلطه»، وبگاه منتدیات یاحسین.
- ↑ مؤمن، «ظاهرة الانشقاقات فی حزبالدعوة الاسلامیه»، وبگاه صحیفة المثقف.
- ↑ مؤمن، «من الشروق الی السطوع؛ حزب الدعوة وإشکالیات التأسیس والإنتشار والسلطه»، وبگاه منتدیات یاحسین.
- ↑ مؤمن، «ظاهرة الانشقاقات فی حزبالدعوة الاسلامیه»، وبگاه صحیفة المثقف.
- ↑ مؤمن، «الانشقاق الکامل فی حزب الدعوه»، وبگاه صحیفة المثقف.
- ↑ خرسان، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۱۹ق، ص۴۲۲-۴۲۳.
- ↑ «حزب الدعوة الاسلامی من المعارضه الی الحکم»، وبگاه الساعه.
- ↑ لطیف، «ماضی حزب الدعوة الحافل ومستقبله الملتبس»، وبگاه صدی.
- ↑ لطیف، «ماضی حزب الدعوة الحافل ومستقبله الملتبس»، وبگاه صدی.
- ↑ لطیف، «ماضی حزب الدعوة الحافل ومستقبله الملتبس»، وبگاه صدی.
- ↑ «حزب الدعوة الاسلامی من المعارضه الی الحکم»، وبگاه الساعه.
- ↑ شبر، حزب الدعوة الاسلامیه، ۱۴۳۰ق، ص۱۴۶.
- ↑ «قناة آفاق الفضائیة وما خفی اعظم»، خبرگزاری براثا.
- ↑ «قناة آفاق الفضائیة وما خفی اعظم»، خبرگزاری براثا.
- ↑ «قناة آفاق الفضائیة وما خفی اعظم»، خبرگزاری براثا.
- ↑ «حزب الدعوة الاسلامیه»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «حزب الدعوه الاسلامیه: دراسه فی الفکر و التجربه»، خانه کتاب و ادبیات ایران.
- ↑ «حزب الدعوه اسلامی عراق (پیشینه تاریخی و اندیشه سیاسی)»، خانه کتاب و ادبیات ایران.
منابع
- افشون، تورج، «حزب الدعوه و آمریکا: تعامل یا تقابل»، در فصلنامه مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال هفدهم، شماره ۴، پاییز ۱۳۹۵ش.
- «حزب الدعوة الاسلامی من المعارضة الی الحکم»، وبگاه الساعه، تاریخ درج مطلب: ۹ بهمن ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «حزب الدعوه اسلامی عراق (پیشینه تاریخی و اندیشه سیاسی)»، خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «حزب الدعوة الاسلامیه»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «حزب الدعوة الإسلامیة: دراسة في الفکر والتجربه»، خانه کتاب و ادبیات ایران، تاریخ بازدید: ۲۲ شهریور ۱۴۰۴ش.
- «حزب الدعوة الاسلامیه.. من النشاط السری الی حکم العراق»، وبگاه شبکه خبری الجزیره، تاریخ درج مطلب: ۲۷ دی ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- «حزب الدعوة العراقی.. النسخة الشيعية لجماعة الإخوان المسلمين»، وبگاه بوابة الحرکات الاسلامیه، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ شهریور ۱۴۰۴ش.
- حکیم، محمدباقر، «افق حزبالدعوه در آینده سیاسی عراق پس از سال ۲۰۲۰»، در مطالعات راهبردی جهان اسلام، سال۲۳، شماره ۹۱، پاییز ۱۴۰۱ش.
- خرسان، صلاح، حزب الدعوة الاسلامیة: حقائق ووثائق، فصول من تجربة الحرکة الاسلامیة فی العراق خلال ۴۰ عاماً، دمشق، المؤسسة العربیه للدراسات، ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م.
- رؤوف، عادل، حزب الدعوة الاسلامیة، المسیرة والفکر الحرکی، بیروت، مرکز الدراسات الاستراتیجیة والبحوث والتوثیق، ۱۹۹۹م.
- السهر، ازهر، «السبیتی والدعوة (۲): فکرة التأسیس، سنة التأسیسی، المؤسسون»، وبگاه صحیفة المثقف، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آبان ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۴ تیر ۱۴۰۴ش.
- شامی، حسین برکه، حزب الدعوة الاسلامیة: دراسة فی الفکر والتجربة، قم، انتشارات بخشایش، ۱۴۲۷ق/ ۲۰۰۶م.
- شبر، حسن، حزب الدعوة الإسلامیه، بیروت-نجف، العارف للمطبوعات، ۱۴۳۰ق/ ۲۰۰۹م.
- طحّان، احمد، الحرکات الإسلامیة بین الفتنة والجهاد، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، ۱۴۲۸ق/ ۲۰۰۷م.
- عجلی، شمران، الخریطة السیاسیة للمعارضة العراقیة، لندن، دار الحکمه، ۲۰۰۰م.
- «قناه آفاق الفضائیة وما خفی کان اعظم»، تاریخ درج مطلب: ۵ آبان ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۴۰۴ش.
- لطیف، علی، «ماضی حزب الدعوة الحافل ومستقبله الملتبس»، وبگاه صدی، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ شهریور ۱۴۰۴ش.
- مؤمن، علی، «الإنشقاق الکامن فی حزب الدعوه»، وبگاه صحیفة المثقف، تاریخ درج مطلب: ۲۸ تیر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
- مؤمن، علی، «ستون عاما علی تأسیس حزب الدعوة الاسلامیه»، وبگاه کتابت، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- مؤمن، علی، سنوات الجمر: مسیرة الحرکة الاسلامیة فی العراق: ۱۹۵۷-۱۹۸۶، بیروت، مرکز دراسات المشرق العربی، ۲۰۰۴م.
- مؤمن، علی، سنوات الجمر: مسیرة الحرکة الاسلامیه فی العراق: ۱۹۵۷-۱۹۸۶، بيروت، مرکز دراسات المشرق العربی، چاپ پنجم، ۲۰۲۰م.
- مؤمن، «ظاهرة الانشقاقات فی حزب الدعوة الاسلامیه»، وبگاه صحیفة المثقف، تاریخ درج مطلب: ۲۵ تیر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
- مؤمن، علی، «من الشروق الی السطوع؛ حزب الدعوه واشکالیات التأسیس والانتشار والسلطه»، وبگاه منتدیات یاحسین، تاریخ درج مطلب: ۱۰ مهر ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۴ش.