حزب بعث عراق

حزب بَعثْ عراق شاخه منطقه‌ای حزب عربی سوسیالیستی بعث است که در اوایل دهه ۱۹۵۰م/۱۳۳۰ش تأسیس و طی ۳۵ سال حکمرانی (۱۹۶۸-۲۰۰۳م) در عراق به سرکوب شدید شیعیان و کردها پرداخت و عامل جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸م) و اشغال کویت (اوت۱۹۹۱م)، محسوب می‌شود. پایگاه اجتماعی حزب بعث عراق، اقلیت اهل سنت عرب عراقی محسوب می‌شد و برای مهار شیعیان عرب و کردها به اشکال مختلف سرکوب از قبیل ترور، اعدام، بازداشت‌های غیر قانونی، شکنجه و تبعید اجباری مبادرت ورزید. مراسم‌های مذهبی شیعیان از قبیل عزاداری عاشورا و پیاده‌روی اربعین محدود و ممنوع گردید، مراجع تقلید و روحانیون بلند پایه مثل آیت الله خویی و آیت الله محمدباقر صدر محصور و یا اعدام گردیدند. هر نوع تظاهرات مسالمت‌آمیز و اقدامات مسلحانه شیعیان بارها در شهرهای نجف، کربلا و بصره با استفاده از ارتش و پلیس و در مواردی با استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی سرکوب گردید.

حزب عربی سوسیالیستی بعث عراق

آرم حزب بعث عراق
نام بومی	حزب البعث العربی الاشتراکی فی العراق
رهبر(ان)	فواد الرکابی، احمد حسن البکر، صدام حسین، عزت ابراهیم الدوری
بنیانگذار(ان)	میشل عفلق، صلاح الدین بیطار، زکی ارسوزی(سوریه)، فواد الرکابی (عراق)
شخصیت‌های برجسته	احمد حسن البکر، صدام حسین
آرمان	وحدت عربی
تأسیس	۱۹۵۰-۱۹۵۲م
انحلال	۲۰۰۳م
روزنامه	الثوره
ایدئولوژی	سوسیالیسم و ناسیونالیسم
کشور	عراق
دولت	جمهوری عراق

حزب بعث در اوایل دهه ۱۹۴۰م/۱۳۲۰ش در سوریه تأسیس و اولین کنگره آن در ۱۹۴۷م/۱۳۲۶ش در دمشق برگزار گردید. شاخه‌های منطقه‌ای حزب بعث نیز در دهه ۱۹۵۰م فراتر از سوریه در عراق، اردن و لبنان، شروع به فعالیت کردند. در این میان شاخه‌های سوری و عراقی به ترتیب در ۱۹۶۳م/۱۳۴۲ش و ۱۹۶۸م/۱۳۴۷ش از طریق کودتا به قدرت رسیدند و هدف وحدت عربی که آرمان اولیه بعث بود، به مرور کمرنگ گردید و مسایل ملی اولویت یافت.

حزب بعث عراق در ۹ آوریل ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش با تهاجم قوای غربی به رهبری ایالات متحده آمریکا و بریتانیا از قدرت کنار زده شد و دولت موقت ائتلاف غربی در ماه می همان سال، این حزب را غیر قانونی و ممنوع اعلام کرد. صدام حسین رهبر وقت بعث به اتهام قتل عام شیعیان در دجیل و جنایت علیه بشریت در ۲۰۰۶م/۱۳۸۵ش محاکمه و در ۳۰ دسامبر همان سال، همزمان با عید قربان به‌دار آویخته شد. رهبری حزب منحله بعث عراق را پس از صدام، عزت ابراهیم الدوری به عهده گرفت و افسران پیشین بعثی نقش کلیدی در تشکیلات داعش بازی کردند.

اهمیت و جایگاه

جنبش بعث از تأثیرگذارترین جریان‌های سیاسی خاورمیانه در نیمه دوم قرن بیستم معرفی شده که در سوریه و عراق قدرت سیاسی را به‌دست گرفت. با این‌که حزب بعث یک جریان سیاسی سکولار تعریف شده اما در عمل رفتار فرقه‌گرایانه داشته است. اقلیت سنی عراق در رژیم بعث، با انحصار قدرت به سرکوب کامل شیعیان و کردها پرداخت. بر اساس گزارش منابع خبری، افسران سابق بعثی، در جریان‌های تروریستی مثل داعش و القاعده نیز نقش برجسته بازی کردند. حکمرانی اقلیت علوی که در سوریه موجب تحریک احساسات اهل سنت گردید و حمایت کشورهای منطقه از داعش و دیگر گروه‌های تندور سنی در جریان جنگ سوریه (۲۰۱۲-۲۰۱۷م) در همین راستا تفسیر شده است. همچنین دولت‌های حزب بعث در سوریه و عراق در تحولات منطقه‌ای تأثیرگذار بوده‌اند. دولت سوریه یکی از محورهای عربی در جنگ‌های اعراب و اسرائیل به شمار می‌رود و دولت بعثی عراق، عامل اصلی جنگ‌ ایران و عراق ۱۹۸۰-۱۹۸۸م و اشغال کویت در دوم اوت ۱۹۹۰م و به دنبال آن جنگ خلیج فارس ۱۹۹۰-۱۹۹۱م محسوب می‌شود.

تأسیس

فواد الرکابی اولین رییس حزب بعث عراق (۱۹۵۱-۱۹۵۸م)

حزب بعث عراق به‌عنوان شاخه‌ منطقه‌ای (کشور) حزب بعث در اوایل دهه ۱۹۵۰م شروع به فعالیت کرد. عبدالرحمن الدامین که با عبدالخالق الخُضَیری در اولین کنگره حزب بعث در سوریه نیز حضور داشتند، نخستین تلاش‌ها برای ایجاد حزب بعث عراق را با کمک چند دانشجوی سوری عضو بعث از جمله فیاض اسماعیل، انجام داد. از فئواد الرکابی که شیعه مذهب نیز معرفی شده، به‌عنوان اولین رییس و بنیانگذار حزب بعث در عراق نام برده‌ می‌شود. شاخه عراقی حزب بعث در ۱۹۵۲م از سوی فرماندهی ملی بعث، مستقر در سوریه به رسمیت شناخته شد. طالب‌حسین شبیب(۱۹۵۸-۱۹۶۲م)، علی صالح السعدی (۱۹۶۲-۱۹۶۵م) و احمد حسن الکبر (۱۹۶۵-۱۹۷۹م) دیگر رهبران حزب بعث عراق پیش از صدام حسین بودند، بودند.

حوزه نفوذ

گفته می‌شود که از ابتدای تأسیس حزب بعث عراق تمرکز آن بر جذب دانشجویان، دانش‌آموزان، روشنفکران و متخصصین شهری از قشر کم‌درآمد و عرب سنی‌مذهب بود. از نظر جغرافیایی ابتدا بغداد و استان الناصریه مراکز جذب نیرو بود، اما پس از روی کار آمدن احمد حسن البکر و صدام حسین حوزه جذب کادرهای اصلی بعث به تکریت متمرکز گردید.

اقدامات سیاسی پیش از کسب قدرت

اولین اقدام سیاسی حزب بعث عراق به ۱۹۵۵م/۱۳۳۴ش برمی‌گردد، بعث در آن سال و در مخالفت با پیمان بغداد؛ پیمانی در امتداد ناتو (NATO) و سینتو (SENTO)، اعتصابی را سازماندهی کرد. یک سال بعد، حزب بعث عراق همراه با دیگر جریان‌های ملی‌گرا، همسویی دولت عراق با بریتانیا در بحران کانال سوئز (۱۹۵۶م/۱۳۳۵ش) را محکوم و با آن مخالفت کردند. در ادامه حزب بعث و دیگر احزاب مخالف دولت وقت عراق «جبهه متحد ملی» را ایجاد کردند که انقلاب ۱۴ژوئیه ۱۹۵۸م را به پیروزی رساندند. الرکابی رهبر وقت حزب بعث، در کابینه افسران آزاد به‌رهبری عبدالکریم قاسم به وزارت توسعه رسید.

الرکابی و هفت عضو دیگر کابینه قاسم در فوریه ۱۹۵۹م/۱۳۳۸ش در واکنش به‌مخالفت عبدالکریم قاسم با طرح پیوستن عراق به جمهوری متحده عربی (۱۹۵۸-۱۹۶۱م)، استعفا کردند. گزارش شده است که قاسم گرایش ملی‌گرایانه داشت و مخالف پان عربیسم بود. دکمجیان گرایش پنهان شیعی قاسم را از دلایل مخالفت او با پان عربیسم دانسته و معتقد است که حزب الدعوة الاسلامیة، به‌عنوان تجلی سیاسی شیعیان پس از آن ظهور کرد که قاسم اجازه داد احزاب سیاسی تشکیل شوند. حزب بعث در اکتبر ۱۹۵۹م/۱۳۳۸ش عملیات نافرجام ترور قاسم را اجرا کرد و در نوامبر همان سال منحل و رهبران آن متواری گردیدند.

کسب قدرت

احمدحسن البکر چهارمین رییس حزب بعث عراق (۱۹۶۵-۱۹۷۹م) و رییس جمهور عراق (۱۹۶۸-۱۹۷۹م)

حزب بعث و متحدینش در ۸ فوریه ۱۹۶۳م/۱۳۴۱ش با سرنگونی حکومت عبدالکریم قاسم، قدرت را کسب کردند. احمدحسن البکر رهبر وقت حزب بعث عراق، به‌ نخست‌وزیری رسید. حزب بعث در این مقطع دچار اختلافات داخلی بود. عدم هماهنگی بعثی‌ها باعث گردید که عارف، رییس جمهور وقت، در ظرف نه ماه همه اعضای بعث را از دولت اخراج کند. حزب بعث با حمایت تعدادی از افسران ناراضی غیر بعثی، در ۱۷ ژوئیه ۱۹۶۸م/۱۳۴۷ش با اجرای کودتای دیگر حکومت عبدالرحمن عارف (برادر عبدالسلام عارف که بعد از او رییس جمهور شده بود) را سرنگون و دوباره به قدرت بازگشت. افسران غیر بعثی (عبدالرزاق النایف، ابراهیم عبدالرحمن داوود و سعدون غیدان) که در کودتا نقش کلیدی بازی کرده بودند، طی کودتای دیگر در سی‌ام همان ماه برکنار و یا وادار به پذیرش عضویت بعث شدند.

تحکیم قدرت

حزب بعث در این مقطع مسایل داخلی را به‌جای پان عربیسم در اولویت قرار داد. حسن البکر (۱۹۶۸-۱۹۷۹م)، پس از حذف افسران غیر بعثی، تلاش کرد خود را از شر هر نوع رقابت احتمالی درون حزبی نیز خلاص کند. در این راستا وی مکانیسمی را طراحی کرد که فقط به افراد وفادار به او اجازه تصدی مناصب مهم دولتی و نظامی را می‌داد. با این وجود تلاش‌های متعدد برای سرنگونی البکر انجام شد که مهمترین آن کودتای ناکام «ناظم الکزار» فرمانده سرویس امنیت داخلی عراق برای ترور البکر و صدام در ژوئن ۱۹۷۳م/۱۳۵۲ش بود. تِب مار پژوهشگر تاریخ عراق، کزار را شیعه مذهب و اهل عماره معرفی کرده است که در پی ترور نافرجام حسن البکر، همراه ۱۹ افسر امنیتی و ارتش در هفتم ژوئیه همان سال اعدام گردید.

صدام حسین رهبر حزب بعث و رییس جمهور عراق (۱۹۷۹-۲۰۰۳م)

ظهور صدام حسین

مقالهٔ اصلی: صدام حسین

صدام حسین از حدود بیست سالگی در حلقه هواداران حزب بعث قرار گرفت. او در عملیات ناموفق ترور عبدالکریم قاسم در هفتم اکتبر ۱۹۵۹م شرکت داشت و در پی آن به سوریه و سپس مصر فرار کرد. وی در ۱۹۶۳م به عراق بازگشت و به شاخه تحت رهبری احمدحسن البکر که پیوند خویشاوندی با هم داشتند، پیوست. صدام که در پی روی کار آمدن حزب بعث در ۱۹۶۸م/۱۳۴۷ش، سمت معاونت رییس جمهور را به عهده داشت، در در طول دهه ۱۹۷۰م با مهارت و عدم تحریک حساسیت حسن البکر، برای تحکیم موقعیت خود کار کرد. وی در ۱۹۷۰م به‌دبیر کلی دفتر نظامی حزب بعث رسید، در ۱۹۷۴م/۱۳۵۳ش سیاست‌گذاری امور نفت را به دست گرفت، پس از آن پروژه‌های صنعتی بزرگ و بعد امور امنیتی و اطلاعاتی را در اختیار گرفت. بدین ترتیب همه چیز در قبضه قدرت او در آمد. صدام سرانجام در ۱۶ ژوئیه ۱۹۷۹م/۱۳۵۸ش حسن البکر را وادار به استعفا کرد و رسما رییس جمهور شد و پس از آن فرماندهی شورای انقلابی عراق و ریاست حزب بعث عراق را نیز به عهده گرفت و تا ۹ آوریل ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش در قدرت باقی ماند.

رژیم بعث عراق و اسلام

پرچم رژیم بعث عراق از ۱۹۹۱-۲۰۰۳م

قانون اساسی موقت دولت بعث که در ژانویه ۱۹۷۰م تصویب گردید، عراق را جمهوری دموکراتیک ملی تعریف کرد و اسلام را مذهب عراق اعلام داشته و آزادی مذهبی و اعمال مذهبی را تضمین کرد. به گفته دکمجیان، رژیم بعث، اعتقاد حزب به «روح اسلام» را به‌جای جنبه‌های تشریفاتی آن مورد تأکید قرار می‌داد. همچنین گزارش شده است که بعث در برابر دشمنان غربی خود نیز به اسلام متوسل می‌گردید و شعار «الله اکبر» را در پرچم عراق اضافه کرد. از طرف دیگر، الزبیدی و همکارانش معتقدند که حزب بعث در عمل دشمنی آشکار با احزاب اسلام‌گرا را در پیش گرفت و همه امکانات خود را برای تضعیف جنبش‌های اسلامی عراق بسیج کرد. به گفته ناظران فتوای سیدمحمدباقر صدر در ۱۹۷۹م مبنی بر حرمت پیوستن مردم به حزب بعث، نیز در تشدید تقابل جنبش‌های اسلامی و حکومت بعث نقش جدی داشت.

تأثیر سیاست‌های حزب بعث بر شیعیان

نظام سیاسی عراق تحت رهبری حزب بعث چهار ویژگی سیاسی و رفتاری داشت که همه را در راستای تضعیف شیعیان محسوب کرده‌اند:

• گرایش ناسیونالیستی عربی غیر مذهبی
• تصمیم قاطع برای جلوگیری از سقوط
• واگذاری پست‌های کلیدی به تکریتی‌ها اهالی زادگاه حسن البکر و مخصوصا خویشاوندان صدام حسین از العوجاء.
• مهندسی توزیع درآمدهای اقتصادی به زیان شیعیان و طبقات فقیر جامعه.

دکمجیان پژوهشگر مسایل خاورمیانه، معتقد است که سیاست‌های چهارگانه حزب بعث، موجب بیگانگی رهبران، بازرگانان و مردم عادی شیعه از رژیم بعثی گردید. رویکرد غیرمذهبی رژیم، باعث شد که حکومت بعث از نظر شیعیان کافر تلقی گردد. وحدت‌طلبی عربی بعث، نگرانی شیعیان عراق را تحریک می‌کرد؛ زیرا این سیاست شیعیان عراق را در اقلیت قرار خواهد می‌داد. برنامه حزب بعث برای جلوگیری از سقوط به‌معنای قلع و قمع دشمنان رژیم بود و شیعیان هدف طبیعی حزب بعث تلقی می‌گردید. از این‌رو برخلاف شعار سکولاریستی حزب بعث، گرایش فرقه‌ای سنی‌گرایی در آن پر رنگ بود. با وجود حضور برخی از شیعیان در حزب بعث، ولی تکریت‌گرایی حزب باعث شده بود مناصب عالی و قدرتمند در دست تکریتی‌ها و اطرافیان صدام حسین متمرکز شود. این در حالی است که در دوران ۳۸ ساله پادشاهی خاندان سنی مذهب هاشمی، به شیعیان نیز سهمی در رهبری حکومت داده شده بود. گزارش شده است که از ۲۳ نخست‌وزیر آن دوره، چهار نفر از جمله محمدالصدر، فاضل جمالی و صالح جبر شیعه بودند.

دولت بعثی عراق در راستای تعادل جمعیت شیعه و سنی این کشور، بیش از یک میلیون کشاورز و کارآموز را در دهه ۱۹۸۰م از مصر وارد کرد. گرایش‌های فرقه‌گرایانه باعث شده بود که از یک طرف نوعی همسویی بین عراق و مصر به رهبری انور سادات حسنی مبارک شکل گیرد و از جانب دیگر ایران و شیعیان عراق همسو شوند. این سیاست‌های حزب بعث باعث شد حتی بنیادگرایان سنی عراق به رهبری اخوان المسلمین از مخالفت با رژیم بعثی خودداری کنند.

سیاست دوگانه تشویق و سرکوب بعث در قبال شیعیان عراق

حکومت بعثی عراق در دوره صدام حسین (۱۹۷۹-۲۰۰۳م در قدرت) برای مهار شیعیان سیاست دوگانه تشویق و سرکوب را در پیش گرفت.

رژیم بعث در جهت پیش‌برد سیاست تشویق، در تبلیغات خود به احساسات عربی جمعیت شیعه متوسل می‌شد. گزارش شده است که صدام حسین روز میلاد امام علی(ع) را تعطیل رسمی اعلام کرده به نجف رفت و خودش را از اعقاب پیامبر اسلام معرفی کرد. به گفته ناظران حزب بعث با صرف مبالغ هنگفت در برخی از مساجد و مراکز شیعی موفق به جلب حمایت برخی از روحانیون گردید. در همین راستا العطایشی شاعر معروف شیعه از سوی رژیم تجلیل گردید. هرچند روحانیون بلند پایه مثل آیت الله خویی که در منزل به نحوی زیر نظر بود از همکاری صریح با رژیم سرباز زد. به گفته دکمجیان رژیم بعث مورد حمایت برخی روحانیون شیعه در نجف و کربلا از جمله سید حسین تولیت بارگاه امام علی(ع) بود.

سیاست سرکوب شیعیان در طی سه دهه حکمرانی حزب بعث عراق ادامه داشت و در دهه ۱۹۸۰م با توجه به جنگ ایران و عراق به اوج خود رسید. آزانس اتحادیه اروپا در امور پناهندگی گزارش کرده است که رژیم بعث به‌رهبری صدام حسین برای مهار مردم عراق از جمله شیعیان به اشکال مختلف سرکوب از قبیل اعدام، ترور، بازداشت غیر قانونی، شکنجه، تبعید اجباری و جز آن مبادرت ورزید.

سرکوب‌ شیعیان در دهه ۱۹۷۰م

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: انتفاضه صفر عراق

نخستین جلو‌ه‌های مخالفت جدی شیعیان با رژیم بعث در وقایع ۱۹۷۴م تجلی یافت. در نوامبر و دسامبر همان سال پیش از دوازده نفر از رهبران شیعی مخفیانه محاکمه و به اتهام توطئه علیه حکومت محکوم شدند. گزارش شده است که پنج نفر از آنها مخفیانه اعدام شدند.

سرکوب بی‌رحمانه انتفاضه صفر در ۱۹۷۷م نقطه عطفی در مناسبات شیعیان و دولت بعثی به‌شمار می‌رود. تظاهرات گسترده اربعین ۱۹۷۷م/۱۳۹۷ق، که در ادبیات شیعیان عراق به‌عنوان انتفاضه صَفَر شهرت یافته است، در واکنش به ممانعت برپایی مراسم عزاداری در عاشورای و پیاده روی اربعین همان سال از سوی رژیم بعث، برگزار گردید. انتفاضه در کربلا و نجف به شدت سرکوب گردید و افراد زیادی بازداشت و محاکمه شدند. انتفاضه و سرکوب آن موجب بروز اختلاف در رهبری حزب بعث گردید. دو عضو شورای فرماندهی انقلاب و فرماندهی منطقه‌ای حزب بعث، فُلَیح حسین جاسم که شیعه بود و عزت مصطفی دیگر عضو شورا که برای محاکمه مخالفین تعیین شده بودند به دلیل تساهل در برخورد با مخالفین از تمامی پست‌های دولتی و حزبی اخراج شدند. همچنین گزارش شده است که در ژوئن ۱۹۷۹م و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جلوگیری دولت عراق از سفر هیئتی به رهبری سیدمحمدباقر صدر، برای عرض تبریک به امام خمینی به ایران، تظاهرات گسترده‌ای را در نجف و کربلا در پی داشت. دولت بعث برای سرکوب این تظاهرات ارتش را فراخواند و با قدرت ارتش آن را سرکوب کرد.

سرکوب‌ شیعیان دهه ۱۹۸۰م

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: سید محمدباقر صدر، کشتار دجیل، معاودین، و کردهای فیلی عراق

صدام در مصاحبه با مجله تایمز ۱۹۸۳م:

«هر رهبری ترجیح می‌دهد که مردم از یک دیدگاه فکر کنند، از یک مذهب و از یک فرقه و یک شهر باشند»

سلب تابعیت از کردهای فیلی، اخراج گروهی آنها، اعدام حدود ۲۰ هزار جوان کرد فیلی، اعدام روحانی بلندپایه سیدمحمدباقر صدر (۱۹۸۰م)، ترور سید حسن شیرازی در بیروت (۱۹۸۰م)، قتل عام ۱۴۸ نفر در شهرک دجیل (۱۹۸۲م)، بازداشت نود نفر از اعضای خاندان حکیم و اعدام شش تن از آنان، (۱۹۸۳م) ترور سید مهدی حکیم فرزند سیدمحسن حکیم، در سودان (۱۹۸۸م) و تبعید صدها روحانی و خانواده شان در طول دهه ۱۹۸۰م، بخشی از سرکوب‌های شیعیان در این دهه شمرده شده است. ناظران تحولات عراق اذعان کرده‌اند که تنها در سال‌های ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۰م یکصد نفر کادر حزب الدعوه اعدام شدند. الزبیدی و همکارانش گزارش داد‌ه‌اند که پایگاه‌های شیعیان در مرداب‌های جنوب شرق عراق (موسوم به هورها) بارها در دهه ۱۹۸۰م مورد حمله ارتش عراق قرار گرفت و بالگردها و سلاح‌های کشتار جمعی علیه آنها به کار گرفته شد.

سرکوب‌ شیعیان دهه ۱۹۹۰م

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: انتفاضه شعبانیه عراق

رژیم بعث در جریان سرکوب انتفاضه شعبانیه به اماکن مذهبی شیعیان نیز آسیب جدی وارد کرد

همچنین در دهه ۱۹۹۰م و پس از شکست عراق در جنگ کویت، قیام‌های شیعیان همانند کردها به شدت سرکوب گردید. تنها بین مارس و اکتبر ۱۹۹۱م و در راستای سرکوب قیام سراسری معروف به انتفاضه شعبانیه عراق در در اوایل دهه۱۹۹۰م حدود دویست هزار شیعه در جنوب عراق کشته شدند.

حضور سیاسی شیعیان در رژیم بعث

در دوره صدام حسین به‌خصوص سال‌های ۱۹۷۹-۱۹۸۲م حضور وزرای شیعه در کابینه عراق تا حدی افزایش یافت و چهار نفر از شیعیان در فرماندهی منطقه‌ای (القیاده القُطریه) حزب بعث عضویت داشتند. افراد عالی رتبه‌ای مثل نعیم حداد سخنگوی مجمع ملی، سعدون حُمّادی نخست وزیر (مارس ۱۹۹۱-سپتامبر ۱۹۹۱م) و رحی فاروق از صدام حمایت می‌کردند. با این وجود وزرای شیعه در اقلیت بودند و تعدادشان بیشتر از کردها نبود. سعدون حمادی نیز به دلیل افکار اصلاح طلبانه‌اش خیلی زود برکنار شد. از طرف دیگر پست‌های غیر کلیدی از قبیل وزارت مسکن، بهداشت و تجارت به آن‌ها واگذار شده بود در حالی که بخش‌های امنیتی و نظامی توسط اعراب سنی رهبری می‌شد.

جریان‌های شیعی مخالف بعث در عراق

در دوره حکومت بعث گروه‌های متعدد شیعی که به‌لحاظ سازمانی در مواردی با هم مرتبط بودند، برای مخالفت با بعث به وجود آمدند. این گروه‌ها اغلب با ایران نیز در تماس بودند و هنوز هم رابطه نزدیک دارند.

حزب الدعوة الاسلامیة

مقالهٔ اصلی: حزب الدعوة الاسلامیة

حزب الدعوه هسته محوری مقاومت و پیشروترین گروه انقلابی شیعه علیه حزب بعث به‌حساب می‌آمد. سیاست‌های غیرمذهبی دولت بعثی از قبیل فروش گوشت خوک، دخالت در امور مدارس مذهبی، جلوگیری از انتشارات مذهبی، جلوگیری از تعمیر مساجد و تعقیب و آزار روحانیون شیعه، عامل اصلی شیعیان عراق برای حمایت از حزب الدعوه بود. اغلب اعضای حزب الدعوه از طبقه متوسط و پایین جامعه و از شهرهای بغداد، نجف، کربلا و جنوب عراق بودند. دولت عراق حزب الدعوه را همچون ستون پنجم می‌دانست که هدفش ادغام ایران و عراق بود. به گزارش پژوهشگران، دولت بعث، مراسم‌های عزاداری و تظاهرات ضد دولتی هوادارن حزب الدعوه را در سال‌های ۱۹۷۴م، ۱۹۷۷م، ۱۹۷۹م در کربلا، نجف و بغداد به شدت سرکوب و اقدام به محاکمه و اعدام گسترده شیعیان کرد. در پی اعدام سید محمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدی صدر در آوریل ۱۹۸۰م|فروردین ۱۳۵۹ش، حزب الدعوه مسئولیت حمله به سفارت‌خانه‌های عراق در رم، بیروت، مرکز فرهنگی عراق در بیروت و جاده فرودگاه بیروت را به‌عهده گرفت. گزراش شده است که در جریان این حملات تعدادی از مأموران اطلاعاتی و اعضای ارشد حزب بعث از جمله موسی شُعیب، علی رمضان و شفیق فَرحان به قتل رسیدند. بر اساس برخی آمارها حزب الدعوه ۲۸۰ عملیات بین سال‌های ۱۹۷۹-۱۹۸۶م علیه دولت بعث انجام داده است.

مجلس اعلای اسلامی عراق

مقالهٔ اصلی: مجلس اعلای اسلامی عراق

مجلس اعلای اسلامی عراق، ارگان عالی رهبری مبارز شیعه در عراق محسوب می‌شد که در ۱۹۸۲م و پس از تضعیف حزب الدعوه در فقدان محمدباقر صدر تشکیل گردید. رهبری این مجلس را آیت الله محمدباقر حکیم به عهده داشت و متشکل از روحانیون و غیر روحانیون بود که در اوایل ۱۹۸۰م به ایران متواری گردیده بودند. مجلس اعلی که حزب الدعوه از مهمترین عناصر آن به شمار می‌رفت، توانسته بود با گروه‌های سنی هوادار خود در جهان عرب و دانشجویان شیعه در اروپا و امریکا روابط ایجاد کند. مواضع بین المللی مجلس اعلی، بسیار نزدیک با جمهوری اسلامی ایران و در ضدیت با امریکا، عربستان سعودی و مصر، قرار داشت.

سپاه بدر

مقالهٔ اصلی: سپاه بدر

سپاه بدر در خلال جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۵م با حمایت جمهوری اسلامی ایران و به فرماندهی اسماعیل دقایقی تأسیس گردید. بدر ابتدا به عنوان یک تیپ نظامی شکل گرفت و بعدا به لشکر و سرانجام به سپاه ارتقاء یافت. سپاه بدر در ادامه فعالیت خود به‌عنوان بازوی نظامی مجلس اعلای اسلامی عراق برای مبارزه با حکومت بعث ایفای وظیفه می‌کرد.

جماعت علمای مجاهد عراق

این جریان نیز تحت رهبری آیت الله محمدباقر حکیم که در سال ۱۹۸۰م در تهران تأسیس شد و به‌عنوان چتر سازمانی گروه‌های مختلف شیعی مبارز عمل می‌کرد.

حزب الفاطمی

این حزب متشکل از روشنفکران و افسران شیعه عرب و ایرانی الاصل، به منظور سرنگونی رژیم بعث در اوایل دهه ۱۹۷۰ توسط الخراسانی سازماندهی شد.

جنبش مجاهدین عراقی

گروهی کوچکی که در ۱۹۸۰م از طریق اقدام مسلحانه و از سوریه اعلام موجودیت کرد. بر اساس گزارش الزبیدی و همکارانش، جنبش مجاهدین ۲۹ عملیات نظامی را بین سال‌های ۱۹۸۰-۱۹۸۵م علیه حکومت بعثی عراق انجام داده است. با اینکه مجاهدین مدعی بودند که از محمد باقر صدر الهام می‌گیرند و برخی ناظران آن را به عنوان شاخه نظامی حزب‌الدعوه قلمداد می‌کردند، ولی گزارش‌ها مبنی بر عدم پیوند آن با حزب الدعوه نیز وجود دارد.

سازمان عمل اسلامی (منظمة العمل الاسلامی)

این جریان توسط سید محمد شیرازی و هادی مدرسی رهبری می‌شد، در سال ۱۹۸۰م از حزب بعث منشعب گردید. این سازمان ۵۳ عملیات نظامی را علیه دولت بعث بین سال‌های ۱۹۸۰-۱۹۸۶م انجام داده است.

علاوه بر گروه‌های فوق الذکر چندین جریان شیعی کوچک دیگر از قبیل جنبش سرباز امام (به عربی جُندالامام) تأسیس ۱۹۷۹م در کویت، جماعت الخالصی‌ تأسیس ۱۹۷۹م در ایران، جنبش الافواج الاسلامیه تأسیس ۱۹۸۲م در لندن نیز علیه رژیم بعثی عراق فعالیت داشتند.

رژیم بعث عراق و ایران

حزب بعث از ابتدای دست‌یابی به قدرت ایران را به عنوان یک تهدید قلمداد می‌کرد و به گفته دکمجیان شیعیان عراقی نیز به ایران به عنوان حامی سیاسی خود در برابر فرمانروایان سنی بغداد نگاه می‌کردند.در ۵ ژانویه ۱۹۷۰م سی و هفت و مرد و زن به اتهام تلاش برای واژگونی حکومت اعدام شدند و گفته می‌شد که آنها به رهبری عبدالغنی راوی مورد حمات ایران بودند.

رژیم بعث و ایران پهلوی

روابط رژیم بعثی عراق با ایران عهد پهلوی نیز حسنه نبود. دولت بعثی عراق در ژانویه ۱۹۷۰م، سفیر ایران از بغداد را اخراج و کنسلگری ایران در بغداد، کربلا و بصره را تعطیل کرد و ایرانیان ساکن عراق نیز تحت فشار شدید دولت مجبور به ترک کامل عراق شدند. این گروه از شیعیان ایرانی الاصل به عنوان معاودین، مشهور شدند. با این وجود روابط دو کشور در ۱۹۷۵م بهبود یافت و رژیم بعث عراق در همسویی با دولت پهلوی ایران، انقلابیون ایران به‌رهبری امام خمینی را تحت فشار قرار داده خود امام خیمنی را که در نجف به سر می‌برد، اخراج کرد.

رژیم بعث و جمهوری اسلامی ایران

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۹۷۹م/۱۳۵۷ش موجب تشدید اعتراضات شیعیان عراق علیه دولت بعثی گردید. در مُحّرم همان سال تظاهرات کنندگان شیعه خواستار استقرار یک حکومت اسلامی در عراق شدند.

جنگ ایران و عراق

مقالهٔ اصلی: جنگ ایران و عراق

جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰-۱۹۸۸م) نقطه عطفی در روابط ایران و عراق، محسوب می‌شود. این جنگ که در ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰م/۱۳۵۹ش، با تهاجم همه جانبه عراق آغاز و پس از هشت سال در اوت ۱۹۸۸م با پذیرش آتش‌بس به پایان رسید.این جنگ صدها هزار تلفات در پی داشت و عقب نشینی کامل نیروها از خطوط نبرد و برقراری روابط دیپلماتیک بین دو کشور تا ۱۶ اوت ۱۹۹۰م که توافقنامه صلح امضا گردید به تأخیر افتاد.

معرفی و پیشینه حزب بعث

مقالهٔ اصلی: حزب سوسیالیستی عربی بعث

جنبش بعث در اوایل دهه ۱۹۴۰م توسط دو روشنفکر سوری به‌نام مِیشِل عَفلَق (مسیحی ارتدکس) و صلاح‌الدین بِیطار (مسلمان سنی) و با همکاری زکی ارسوزی (مسلمان علوی) پایه‌گذاری گردید. اولین کنگره حزب بعث در هفتم آوریل ۱۹۴۷م در دمشق برگزار شد. پس از ادغام با حزب سوسیالیست عربی به رهبری اکرم حورانی در ۱۹۵۲م به‌ حزب عربی سوسیالیستی بعث (ASBP)، تغییر نام داد. «وحدت، آزادی و سوسیالیسم» شعار حزب بعث است.

فلسفه سیاسی

میشل عفلق فلسفه سیاسی حزب بعث را در کتاب در مسیر بعث تبیین کرده است

اصول فلسفه سیاسی بعث عبارتند از ملی‌گرایی (پان عربیسم) سکولاریسم، سوسیالیسم و نظامی‌گری. خوانش بنیاگذاران بعث از سوسیالیسم با قرائت رایج در غرب متفاوت است. از دید رهبران حزب بعث، کشورهای عربی، مناطقی از پیکره واحد ملت عرب هستند. ارسوزی می گفت: «عرب‌ها یک ملت هستند و کشور عربی، میهنی غیرقابل تقسیم است.»

ساختار

ساختار اولیه حزب بعث در اولین گنگره ملی آن در ۱۹۴۷م به تصویب رسید. گفته می‌شود که ساختار حزب بعث سلسله مراتبی و متأثر از الگوی لینینستی و بسیار متمرکز است،

• سلول‌ها و یا حَلَقات که باید متشکل از سه تا هفت عضو باشند و ریشه‌های اصلی حزب در سطح محلات و روستاها را تشکیل می‌دهند.
• فرقه‌ها (به شرکت و بخش هم ترجمه شده است) که متشکل از دو تا هفت سلول هستند و نقش ناظران/دیدبانان حزب در سطح ادارات و ارتش را بازی می‌کنند.
• شعبه‌ها (به بخش هم ترجمه شده است)، متشکل از دو تا پنج فرقه‌ هستند و در سطح مناطق کلان شهر‌ها، شهرک‌ها و نواحی روستایی فعالیت دارند.
• فرع‌ها یا شاخه‌ها متشکل از دو شعبه و یا بیشتر هستند و در سطح استانی به ایفای نقش می‌پردازند.
• کنگره، متشکل از تمام شاخه‌ها که از جلمه وظایف آن انتخاب فرماندهی منطقه‌ای (قُطری) است که داری نقش اجرایی می‌باشد.
• فرماندهی ملی (قومی)، عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری حزب در سطح کل ملت عرب که به تدریج جنبه نمادین به خود گرفته است.

سقوط دولت بعثی عراق

نمایی از سقوط مجمسه صدام حسین در میدان فردوس (۹ آوریل ۲۰۰۳م)

جورج بوشِ پسر، رییس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا در ۱۷ مارس ۲۰۰۳م یک ضرب الاجل ۴۸ ساعته برای صدام حسین و فرزندانش تعیین کرد تا عراق را ترک کنند و در غیر آن صورت با حمله تمام عیار نظامی امریکا مواجه خواهد شد. رهبری حکومت عراق این ضرب الاجل را نادیده گرفت. ساعت ۸ شب ۱۹ مارس (چهارشنبه)، مهلت تعیین شده پایان یافت و اندکی پس از آن جنگی شروع شد که آمریکا آن را ««جنگ آزادی عراق» نامید. قوای نظامی ایالات متحده امریکا، بریتانیا و دیگر متحدین غربی‌اش تهاجم همه جانبه علیه دولت عراق را آغاز کردند و سه هفته بعد از آن در ۹ آوریل مجسمه صدام حسین از میدان فردوس بغداد به زیر کشیده شد و رژیم بعثی در عراق شکست خورد خود صدام پس از دستگیری به اتهام قتل عام شیعیان در دجیل و جنایت علیه بشریت در ۲۰۰۶م از سوی دادگاه گناهکار شناخته شده در ۳۰ دسامبر همان سال، همزمان با عید قربان به‌دار آویخته شد. رهبری حزب منحله بعث عراق را پس از صدام، عزت ابراهیم الدوری به عهده گرفت.

انحلال حزب بعث عراق

حیدر العبادی نخست وزیر وقت عراق:

«ممنوعیت حزب بعث پیروزی بزرگ برای ملت و خانواده‌های شهدای عراق است؛ زیرا این حزب بدترین جنایات را مرتکب شده است.»

دولت موقت ائتلاف به رهبری آمریکا پس از شکست قوای عراقی در ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش فعالیت حزب بعث را غیر قانونی معرفی کرده هر نوع فعالیت سیاسی و دولتی اعضای ارشد آن را نیز ممنوع اعلام کرد. از این اقدام به‌عنوان بعث‌زدایی تعبیر شده است.پارلمان عراق در ژوئیه ۲۰۱۶م لایحه‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن فعالیت حزب بعث در عراق ممنوع گردید. با این وجود اسناد حکایت از آن دارد که اعضای بلند پایه حزب بعث به‌رهبری عزت ابراهیم الدوری، گروه‌های مخفی را برای جنگ پارتیزانی با قوای غربی و دولت عراق ساماندهی کردند.

بعث منحله و پیوند با داعش

گزارش شده است که مقامات سابق حزب بعث از ۲۰۱۱م به بعد کادرهای حرفه‌ای داعش یا دولت اسلامی در عراق و سوریه را تشکیل دادند. رأی پارلمان عراق به ممنوعیت حزب بعث نیز پس از آن صادر شد که سلسله حملات انتحاری داعش در مدت کوتاهی منجر به مرگ ۲۵۰ نفر غیر نظامی گردید. آژانس اتحادیه اروپا در امور پناهندگی گزارش داده است که افسران رژیم سابق صدام حسین، سه بخش مهم اطلاعاتی، نظامی و مالی در تشکیلات داعش را مدیریت می‌کردند. البته گزارش‌های وجود دارد که پیش از ظهور داعش در دوره نخست‌وزیری نوری مالکی (۲۰۰۶-۲۰۱۴م) نیز بقایای حزب بعث عراق «جنبش اعتراض اهل سنت» را ایجاد و در استان الانبار اقدام به تحرکاتی ضد دولتی کرده بودند.

پیامدهای سه دهه حکمرانی حزب بعث در عراق

۳۵ سال حکمرانی بعث در عراق به وحدت ملی این کشور صدمات جبران ناپذیر زد و بسترهای فوران تنش‌های قومی و مذهبی را بیش از گذشته فراهم کرد:

تشدید تنش قومی کرد و اعراب

به گفته کارشناسان هرچند عراق پیش از حزب بعث نیز به کرد و عرب تقسیم شده بود، اما حکمرانی توام با سرکوب حزب بعث باعث گردید که مناطق کردنشین عراق بیش از گذشته به سمت خود مختاری حرکت کرده نسبت به عرب‌ها مخصوصا اهل سنت بدبین شوند.

تشدید تنش مذهبی شیعه و سنی

به‌گزارش رویترز، بیش از سه دهه سلطه مطلق العنان حزب بعث تنش‌های فرقه‌ای بین اکثریت شیعه و اقلیت سنی را نیز تشدید کرد. به‌گفته برخی از پژوهشگران، انحصار قدرت از سوی اقلیت سنی در دوره حاکمیت بعث موجب شده است که نوعی زیاده‌خواهی در این گروه اجتماعی شکل بگیرد و در دوره پسا صدام یکی از موانع اصلی موفقیت دولت- ملت‌سازی بر اساس نظم دموکراتیک باشد. از جانبی هم کارشناسان مسایل عراق، روند تند بعث‌زدایی را که دولت موقت ائتلاف (از ۲۱ آوریل ۲۰۰۳ تا ۲۸ ژوئیه ۲۰۰۴م) به‌رهبری آمریکا و متحدینش از ۲۰۰۳م آغاز کرد، یکی از عوامل گسترش نا امنی و مقابله اهل سنت با دولت مرکزی عراق دانسته‌اند. از دید ناظران بعث‌گرایی و بعث‌زدایی دو پدیده‌ای متضاد بودند که کارکرد همسو در تعمیق گسل‌های اجتماعی، نفرت فرقه‌ای و بحران سیاسی عراق داشته‌اند. بیگانگی و حسن نفرت مذهبی بین شیعه و سنی باعث گردید که القاعده و بعدا داعش در مناطق سنی نشین عراق بستر مناسب پیدا کند و عراق به‌جنگ داخلی کشیده شود. انفجار و تخریب حرمین عسکریین در سامرا در ۲۲ فوریه ۲۰۰۶م سر آغاز این جنگ داخلی محسوب می‌شود.