نماز

نماز مهم‌ترین عمل عبادی مسلمانان که مشتمل بر اذکار و حرکات خاصی است. در روایات از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی دیگر اعمال» یاد شده است. نماز احکام و آداب خاصی دارد؛ از جمله اینکه باید با وضو و رو به قبله خوانده شود. همچنین به دو شکل فُرادا و جماعت خوانده می‌شود و به جماعت‌خواندن آن توصیه شده است.

نمازها به واجب و مستحب تقسیم می‌شوند: نمازهای واجب عبارت‌اند از: نمازهای یومیه، نماز آیات، نماز طواف، نماز میت، نماز قضای والدین و نمازی که به سبب نذر، عهد و قسم واجب شده است. نافله‌های یومیه و نماز شب هم از نمازهای مستحب‌اند.

در روایات، برای ترک و سهل‌انگاری در نماز پیامدهایی ذکر شده است که از جملهٔ آنها محرومیت از شفاعت اهل‌بیت است. به تأخیر انداختن نماز از اول وقت و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع از مصادیق سبک‌شمردن نماز شمرده شده‌اند. همچنین یاد خدا، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، جلوگیری از فساد از حکمت‌های وجوب آن ذکر شده است.

نماز در ادیان دیگر نیز وجود دارد؛ هرچند که شیوه آن بر حسب شریعت‌ها متفاوت است.

جایگاه و اهمیت

نماز، عمل عبادی مسلمانان است که در قرآن ۹۸ بار از آن یاد شده است. بنا بر آیات قرآن، نماز عامل بازدارنده از گناه، وسیلۀ رستگاری، یاری‌کننده انسان در مشکلات و از سفارش‌های مهم خدا به پیامبران و از دغدغه‌های پیامبران به‌ویژه درباره خانواده‌شان است.

نماز از ضروریات دین اسلام و عبادتی است که به‌فتوای فقیهان در هیچ حالی نباید ترک شود و ترک آن از گناهان کبیره و نشانه کفر و نفاق دانسته شده است. در کتاب‌های وسایل‌الشیعه و مُستَدرَک بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در موضوع نماز نقل شده است. در کتاب‌های فقهی هم بخشی با عنوان کتاب‌الصلاة هست که به احکام و آداب نماز اختصاص دارد.

درباره نماز آثاری به صورت مستقل نیز منتشر شده است که آمار آنها را تا سال ۱۳۷۶ش، حدود دو هزار کتاب و رساله و نیز صدها غزل و قصیده گفته‌اند. تا سال ۲۰۱۹م در جهان، حدود سه میلیون ششصد هزار مسجد برای نمازخواندن احداث شده است. همچنین در اماکن عمومی و جاده‌ها، مکانی به خواندن نماز اختصاص دارد که به آن نمازخانه می‌گویند.

به گفته محمدی ری‌شهری (درگذشت ۱۴۰۱ش) حدیث‌پژوه شیعه، نماز در اوایل بعثت و در مکه واجب شده است. بر پایه روایتی که در بحارالانوار نقل شده است، پیامبر(ص)، یک روز پس از بعثت، با امام علی(ع)، حضرت خدیجه و دیگران نماز خوانده است.

تعابیر به کار رفته در روایات درباره نماز

خوشنویسی حدیث الصَّلوَةُ عِمَادُ الدِّين، به‌خط عبدالرحیم کهیا، ثلث‌نویس اهل ترکیه

• ستون دین؛
• اولین واجب الهی؛
• اولین عملی که مورد حسابرسی قرار می‌گیرد؛
• معراج مؤمن؛
• نشانه ایمان؛
• بهترین وسیله تقرب به خدا؛
• کلید بهشت؛
• وسیلۀ شناخت شیعیان واقعی؛
• وسیلۀ استجابت دعا؛
• وسیلۀ طهارت روح
• دژی در مقابل شیطان؛
• کفارۀ گناهان؛
• وسیله راندن شیطان؛
• جواز عبور از پل صراط.

شیوه خواندن نماز

رکعت اول

حالت قرارگرفتن بدن در رکوع

ابتدا وضو می‌گیریم. سپس رو به قبله می‌ایستیم و نیت می‌کنیم. بعد، تکبیرةالاِحرام می‌گوییم؛ یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا می‌بریم و می‌گوییم: «اَللهُ اَکبَر». پس از آن، سوره حمد و سپس سوره دیگری می‌خوانیم. بعد از این، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم و سر از رکوع برمی‌داریم و می‌ایستیم و سپس به سجده می‌رویم. در سجده ذکر سجده را می‌گوییم. سپس روی دو زانو می‌نشینیم و دوباره به سجده می‌رویم و ذکر سجده را می‌خوانیم. ذکر رکوع «سُبحانَ رَبّیَ العظیمِ و بِحَمدِه» و ذکر سجده «سُبحانَ رَبّیَ الاَعلیٰ وَ بِحَمدِه» یا گفتن سه بار «سبحانَ‌الله» در هر کدام از رکوع و سجده است.

رکعت دوم

حالت قرار گرفتن بدن در سجده

بعد از سجدۀ دوم می‌ایستیم و مانند رکعت اول، سوره حمد و سوره دیگری می‌خوانیم. سپس قنوت خوانده می‌شود. در قنوت، کف دست‌ها را رو به آسمان می‌کنیم و دعای قنوت را می‌خوانیم. پس از قنوت، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم. بعد از رکوع می‌ایستیم و مانند رکعت اول، دو سجده به جا می‌آوریم. در قنوت دعای «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار» یا دعا یا ذکر دیگری خوانده می‌شود.

تشهد

حالت قرارگرفتن بدن در تشهد و سلام نماز

بعد از سجده دوم، روی دو زانو می‌نشینیم و تشهد («اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ الله وَحْدَهُ لاشَرِیكَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد) را می‌خوانیم.

سلامِ نماز

در نماز دورکعتی، پس از تشهد، سلام نماز («اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ الله الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَکاتُهُ) خوانده می‌شود و نماز پایان می‌یابد.

رکعت‌های سوم و چهارم

پس از خواندن تشهد می‌ایستیم و سه مرتبه تسبیحات اربعه (سُبْحانَ الله وَ الْحَمْدُ لِله وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ الله أكْبَر) را می‌خوانیم و بعد از آن، به رکوع و سجده می‌رویم. در نماز سه‌رکعتی، بعد از سجده دومِ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود. در نماز چهاررکعتی، بعد از سجده دومِ رکعتِ سوم، دوباره می‌ایستیم و بعد از تسبیحات اربعه، به رکوع می‌رویم و دو سجده انجام می‌دهیم و تشهد و سلام می‌خوانیم.

احکام و آداب نماز

واجبات نماز

تصویری از مُهر نماز که شیعیان معمولاً به هنگام سجده، پیشانی خود را بر آن قرار می‌دهند.

آموزش نماز در کتاب هدیه‌های آسمان پایه دوم دبستان در ایران

مقالهٔ اصلی: واجبات نماز

واجبات نماز اجزای اصلی نمازند که بنا بر نظر مشهور فقیهان، عبارت‌اند از: نیت، قیام (ایستادن)، تکبیرةالاحرام، رکوع، سجده، قرائت حمد و یک سوره، ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، تشهد، سلام، ترتیب و موالات (یعنی پی‌درپی بودن اجزای نماز). واجبات نماز به واجبات رُکنی و غیررکنی تقسیم می‌شوند: پنج واجب اول، ارکان نمازند که اگر از روی عمد یا به‌اشتباه، کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود. شش تای دیگر واجبات غیررکنی‌اند که فقط کم یا زیادکردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌شود.

مبطلات نماز

نماز با یکی از موارد زیر باطل می شود:

• سرزدن حدث اکبر (چیزی که موجب غُسل می‌شود) یا اصغر (چیزی که وضو را باطل می‌کند)؛
• برگرداندن رو از قبله؛
• سخن گفتن عمدی؛
• خندهٔ باصدا و عمدی؛
• تَکَتُّف: گذاشتن دست‌ها بر روی هم؛
• گریه عمدی و با صدای بلند برای کارهای دنیایی؛
• آمین گفتن پس از پایان سوره حمد؛
• کاری که صورت نماز را برهم می‌زند؛ مانند بالا و پایین پریدن و دست زدن؛
• خوردن و آشامیدن؛
• شک کردن در تعداد رکعت خوانده‌شده در نمازهای دورکعتی و سه‌رکعتی یا دو رکعتِ اول نمازهای چهاررکعتی؛
• کم یا زیاد کردن عمدی یا سهوی واجبات رکنی یا کم و زیاد کردن عمدی واجبات غیررکنی.

سایر احکام

نماز جماعت به امامت آیت‌الله مرعشی نجفی در حرم حضرت معصومه(س)

• وضو: واجب است برای نمازهای واجب، وضو گرفته شود. در مواردی به جای وضو، باید تیمم کرد؛ مانند پیدا نکردن آب، ضرر داشتن آب و تنگی وقت.
• مکان نمازگزار: برای مکان نمازگزار چند شرط بیان شده است؛ از جمله اینکه مباح باشد (غصبی نباشد)، بی‌حرکت باشد، نجس نباشد، و جای پیشانی از جای زانوها بیش از چهار انگشت بالاتر یا پایین‌تر نباشد.
• لباس نمازگزار: مرد باید عورتین و زن باید تمام بدن را بپوشاند؛ ولی پوشاندن گردی صورت و دست‌ها و پاها تا مچ لازم نیست.
• نماز باید رو به قبله (کعبه) خوانده شود.
• نماز شکسته: مسافر باید نمازهای چهاررکعتی را دورکعتی بخواند. برای تحقق سفر شرعی، شرایطی لازم است؛ از جمله اینکه مجموع رفت و برگشت سفر حداقل هشت فرسخ شرعی (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) باشد.

آداب نماز

آداب و مستحباتی برای نماز بیان شده است که برخی به این شرح‌اند: خواندن نماز در اول وقت، زینت کردن خود به هنگام نماز، خواندن نماز در مسجد و به جماعت، دعاکردن در آغاز نماز، حضور قلب و خشوع. پس از نماز نیز اعمالی وارد شده است که به آنها تعقیبات گفته می‌شود؛ مثل خواندن آیت‌الکرسی، گفتن ذکر تسبیحات حضرت زهرا(س) و سجده شکر. برخی از این اعمال در مفاتیح‌الجنان نیز آمده است.

نمازهای واجب و مستحب

دست‌خط سید علی قاضی طباطبایی: «اگر نماز را تَحَفُّظ کردید، همه چیزتان محفوظ می‌ماند.»

مقالهٔ اصلی: نمازهای واجب

نمازهای واجب نمازهایی‌اند که خواندن آنها واجب است و در صورت نخواندنشان در زمان مشخص، قضای آنها واجب می‌شود. این نمازها عبارت‌اند از:

1. نمازهای روزانه: هفده رکعت‌اند و در اوقات پنج‌گانه (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) خوانده و به همین نام‌ها شناخته می‌شوند؛
2. نماز آیات: نمازی است که خواندن آن هنگام رخ‌دادن برخی حوادث طبیعی مانند زلزله، خورشیدگرفتگی (کسوف) و ماه‌گرفتگی (خسوف) واجب می‌شود؛
3. نماز مَیّت: نمازی است که پیش از دفن، بر جنازۀ مسلمان خوانده شود و دفن میت مسلمان بدون خواندن آن جایز نیست؛
4. نماز طواف: نمازی است که پس از طواف کعبه خوانده می‌شود؛
5. نماز قضای والدین بر پسر بزرگ‌تر؛
6. نماز‌ی که به واسطه نذر، قسم و عهد واجب می‌شود.

نمازهای مستحب

مقالهٔ اصلی: نمازهای مستحب

نمازهای مستحب یا نَوَافِل، نمازهایی‌اند که خواندنشان واجب نیست؛ با این حال به خواندن آنها توصیه شده است؛ مانند نافله‌های روزانه و نماز شب. نمازهای مستحب، به جز نماز وِتر، همگی دورکعتی هستند.

پیامدهای سهل‌انگاری در نماز

مقالهٔ اصلی: سبک‌شمردن نماز

امام صادق(ع)

«إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاة؛ شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد»

شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.

پیامبر(ص)

«مَن اَحسَنَ صَلاتَه حتّى تَراها الناس، وَ أساءَها حينَ يَخلو، فَتِلکَ استهانة؛ کسی که در مقابل مردم، با دقت و در خلوت، بدون دقت نماز گزارَد به نماز بی‌اعتنایی کرده است.»

نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۶.

• محروم ماندن از شفاعت اهل‌بیت: بنا بر روایتی که ابوبصیر نقل کرده است، امام صادق(ع) زمانی که در حال احتضار بود، بستگان خود را فراخواند و گفت: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.»
• ابتلا به خصلت‌های پانزده‌گانه: بنا به روایتی که از پیامبر خطاب به حضرت فاطمه(س) نقل شده است، کسی که نماز را سبک بشمارد خداوند او را به پانزده خصلت مبتلا می‌کند.

1. بی‌برکت شدن عمر؛
2. بی‌برکت شدن مال؛
3. بی‌نورشدن چهره؛
4. پاداش نداشتن اعمال؛
5. مستجاب نشدن دعایش؛
6. بهره‌نبردن از دعای دیگران؛
7. مرگ با خواری؛
8. گرسنه مردن؛
9. تشنه مردن، به گونه‌ای که هرچه آب بنوشد عطشش برطرف نمی‌شود؛
10. فرشته‌ای در قبر او را زجر می‌دهد؛
11. تاریکی قبر؛
12. فشار قبر؛
13. در قیامت، فرشته‌ای او را به صورت می‌کِشد و خلایق نگاه می‌کنند؛
14. محاسبه سخت در قیامت؛
15. خدا به او نظر رحمت نمی‌کند و عذابی دردناک خواهد داشت.

به تأخیرانداختن خواندن نماز از اول وقت بدون عذر و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع را از مصادیق سبک‌شمردن نماز می‌دانند.

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: تارک الصلاة

تفاوت نماز در مذهب شیعه و مذاهب اهل‌سنت

تفاوت‌هایی در نماز بین شیعه و مذاهب اهل‌سنت وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

عنوان	شیعه	مالکی	شافعی	حنفی	حنبلی
خواندن سوره حمد	در رکعت‌های اول و دوم واجب است.	در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است.	در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است.	در رکعت‌های اول و دوم واجب است.	در تمام رکعات واجب است.
گفتن بسم الله اول سوره	جزو سوره است و گفتنش واجب.	نگفتن آن مستحب است.	جزو سوره است و گفتنش واجب.	نگفتنش جایز است.	جزو سوره است و گفتنش واجب.
قنوت	در تمام نمازها مستحب است.	فقط در نماز صبح جایز است.	فقط در نماز صبح جایز است.	فقط در نماز وتر جایز است.	فقط در نماز وتر جایز است.
جَهر و اِخفات (بلند و آرام خواندن برخی اجزای نماز)	جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است.	جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، مستحب است.	جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است.	جهر و اخفات در هیچ‌یک از نمازها، واجب یا مستحب نیست.	جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء لازم است.
تَکَتُّف	حرام و به نظر مشهور نماز را باطل می‌کند.	جایز است، نه واجب و نه مستحب.	مستحب و سنت است.	مستحب و سنت است.	مستحب و سنت است.
گفتن آمین پس از قرائت سوره حمد	حرام است و نماز را باطل می‌کند.	مستحب است.	مستحب است.	مستحب است.	مستحب است.
رکوع و طمأنینه	خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد، لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.	خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.	خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه در رکوع واجب است.	صِرف خم شدن کفایت می‌کند و طمأنینه لازم نیست.	خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.
ذکر رکوع	واجب است.	واجب نیست و مستحب است.	واجب نیست و مستحب است.	واجب نیست و مستحب است.	واجب است.
قیام بعد از رکوع	واجب است.	واجب است.	واجب است.	واجب نیست.	واجب است.
اعضای سجده	هنگام سجده، پیشانی و کف دو دست و زانوها و دو انگشت شست پا باید بر روی زمین قرار بگیرد.	لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.	لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.	لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است.	هفت عضو به‌همراه بینی لازم است بر روی زمین قرار بگیرد.
طمأنینه در سجده	لازم است.	لازم است.	لازم است.	لازم نیست.	لازم است.
ذکر در سجده	واجب است.	مستحب است.	مستحب است.	مستحب است.	مستحب است.
تشهد	وسط و انتهای نماز، واجب است.	وسط و انتهای نماز، مستحب است.	وسط نماز، مستحب و انتهای نماز واجب است.	تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است.	تشهد وسط و انتهای نماز واجب است.
سلام نماز	به‌فتوای مشهور میان متأخرین واجب است.	واجب است.	واجب است.	مستحب است.	واجب است.
شک در عدد رکعات نماز	در شکِ بعد از رکعت دوم در نماز چهاررکعتی، بنا را بر بیشتر می‌گذاریم و نماز احتیاط می‌خوانیم.	در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم	در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم.	در نمازهای واجب، اگر اولین بار در عمرمان پیش آمده که شک می‌کنیم، نماز را از اول می‌خوانیم و در دفعات بعدی، بنا را بر کمتر می‌گذاریم.	در تمام نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم.
نماز مسافر	نمازهای چهاررکعتی باید شکسته (دورکعتی) خوانده شود.	بین شکسته و کامل مخیریم.	بین شکسته و کامل مخیریم.	باید شکسته بخوانیم.	بین شکسته و کامل مخیریم.
جمع بین دو نماز	جایز است.	در حال سفر جایز است.	در حال سفر جایز است.	جایز نیست.	در حال سفر جایز است.

حکمت وجوب نماز

قرآن:

«وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ؛ و نماز را به جای آر، که همانا نماز است که از هر کار زشت و منکر بازمی‌دارد.»

سوره عنکبوت، آیه ۴۵.

در روایتی که از امام رضا(ع) نقل شده است، فلسفه وجوب نماز اقرار به ربوبیت پروردگار، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، اظهار تَذَلّل بنده در برابر عظمت خدا، غفلت‌زدایی، یاد خدا، جلوگیری از فساد و گناه و سرکشی و... بیان شده است. در تفسیر نمونه نیز تقویت روح انضباط، دعوت به پاکسازی، پرورش فضایل اخلاقی، ارزش‌دهی به دیگر اعمال و آمرزش گناهان از حکمت‌های وجوب نماز شمرده شده است.

همچنین در آیه «وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي» هدف از نماز یاد خدا بیان شده است. از حضرت فاطمه(س) نقل شده است که خدا نماز را واجب کرد تا بندگان از تکبر دور باشند. در نهج البلاغه نیز آمده است که نماز، خودبینی و کِبر را در هم می‌شکند.

نماز در ادیان دیگر

نماز در تمام شریعت‌ها وجود داشته است؛ هرچند که شیوه ادای آن متفاوت بوده است. نماز در یهودیت «تِفیلا» و به صورت جمع، «تفیلیم» یا «تفیلوت» خوانده می‌شود و احکام آن در «سیدور» یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است. در مقاله «بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی» آمده است: در یهودیت معمولاً در هر روز، سه نماز خوانده می‌شود. در روز شَبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه‌کار نماز دیگری به نام موساف می‌خوانند.

نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاصِ تثلیث (پسر یا روح‌ُالقُدُس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی، نماز به صورت‌های مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش‌سرایی) باشد، مانند مراسم عِشای رَبّانی یا به صورت فُردا برگزار شود.

کتاب‌شناسی

کتاب آداب الصلاة تألیف امام خمینی

درباره نماز آثاری به زبان‌های مختلف تألیف و ترجمه شده است. برخی از آنها عبارت‌اند از:

• آداب نماز، نوشته امام خمینی: این کتاب آداب قلبی و اسرار معنوی نماز را بیان می‌کند و دارای دو مقدمه است که نویسنده خطاب به فرزندان خود نوشته است.
• اسرار الصلوة اثر میرزا جواد ملکی تبریزی: کتابی است در تهذیب و حضورقلب و شناخت نماز.
• اسرار نماز، تألیف امام خمینی: تفسیری عرفانی نماز است، از اذان تا تشهد و سلام.
• الصَّلاةُ فی الکتابِ و السُّنة، نوشته محمد محمدی ری‌شهری: این کتاب آیات قرآن و احادیث شیعه و سنی درباره لزوم نماز، حکمت نماز، نماز پیش از اسلام، برتری نماز، ویژگی نماز، اوقات نماز، آداب نماز و... را در بر دارد.
• رازهای نماز، تألیف عبدالله جوادی آملی: نگاهی فلسفی است به نماز و احکام آن.

جستارهای وابسته

• روزه

پیوند به بیرون

• احکام نماز(از توضیح المسائل چند مرجع).