| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمت‌های بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
عذاب قبر سختی‌ها و فشارهای پس از مرگ است که در عالم بَرزخ بر انسان وارد می‌شود. طبق روایات، سخن‌چینی، بی‌دقتی درباره طهارت و نجاست، رفتار نامناسب مرد با همسرش، بداخلاقی با خانواده و سبک‌شمردن نماز، از اسباب عذاب قبر است؛ از سوی دیگر، زیارت امام حسین(ع)، دفن شدن در نجف، محبت اهل بیت پیامبر(ص)، مردن در فاصله ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و... در برطرف شدن عذاب قبر مؤثر شمرده شده است.
به جز ضرار بن عمر از شاگردان واصل بن عطا، همه مسلمانان به عذاب قبر اعتقاد دارند. متکلمان برای اثبات مسئله عذاب قبر به آیه ۱۱ سوره غافر استناد می‌کنند. درباره اینکه بدن مثالی عذاب را درک می‌کند یا بدن دنیایی، اختلاف‌نظر وجود دارد، اما بیشتر متکلمان بر این باورند عذاب قبر بر بدن برزخی وارد می‌شود.
محمد بن اسماعیل بخاری از علمای اهل سنت در کتاب صحیح خود، روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که میت به خاطر گریه بستگان بر سر قبرش عذاب می‌شود. به گفته یحیی بن شرف نوَوَی، شارح صحیح مسلم، عالمان اهل‌سنت این روایت را تأویل کرده‌اند؛ چرا که عذاب مردگان به خاطر گریه زندگان، با آیه هجدهم سوره فاطر که هیچ کسی بار دیگری را بر دوش نمی‌کشد سازگار نیست. همچنین به گفته عایشه، روایت مذکور به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نشده است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
عذاب قبر سختی‌ها و فشارهایی است که پس از مرگ در برزخ بر انسان وارد می‌شود. عالم قبر، همان عالم برزخ است که از زمان دفن میت (مُرده) شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد.[۱] در روایات، حرارت آتش، فشار زمین، گزیدن جانوران و وحشت زیاد، به‌عنوان نمونه‌هایی از عذاب قبر معرفی شده است.[۲]
بر پایه روایتی از امام صادق(ع) در کتاب من لایحضره الفقیه، عذاب قبر شامل همه کسانی می‌شود که از دنیا می‌روند؛ اگرچه در زمین دفن نشده باشند.[۳] همچنین بر اساس روایت دیگری از امام صادق(ع) در کتاب بحار الانوار، بیشتر انسان‌ها فشار قبر دارند.[۴]
در دعا و مناجات‌هایی که از معصومان نقل شده، از شدت عذاب قبر به خدا پناه برده شده است.[۵] به عنوان مثال پیامبر(ص) هنگامی که دخترش رقیه را دفن کرد، برای برداشته شدن عذاب قبر او دعا کرد.[۶] یا پیش از دفن فاطمه بنت اسد، در قبر فاطمه خوابید تا طبق وعده‌ای که به او داده بود، خداوند فاطمه را از فشار قبر در امان بدارد.[یادداشت ۱] [۷] حضرت فاطمه(س) نیز در وصیتش از امام علی(ع) خواست که پس از خاکسپاری او بر سر قبرش قرآن بخواند و دعا کند.[۸]
در جوامع روایی، احادیث مربوط به قبر در باب مستقلی گردآوردی شده است و علامه مجلسی در باب «أحوال البرزخ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما يتعلق بذلك» بحار الانوار، ۱۲۸ روایت در این باره نقل کرده است.[۹]
اسباب
اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِک مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِیقِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقبر[۱۰] (ترجمه: خداوندا از عذاب و تنگی و فشار قبر به تو پناه می‌برم.)
بر پایه روایتی که در علل الشرائع از امام علی(ع) نقل شده، عذاب قبر ناشی از سخن‌چینی، بی‌مبالاتی درباره طهارت و نجاست و کناره‌گیری مرد از همسرش است.[۱۱]
شیخ عباس قمی با اشاره به روایت مذکور، عمده عذاب قبر را مربوط به این سه دانسته است.[۱۲] برخی دیگر از چیزهایی که سبب عذاب قبر می‌شوند عبارتند از:
- بداخلاقی: بر اساس روایتی نقل‌شده از پیامبر(ص)، دلیل عذاب قبر سعد بن معاذ، بداخلاقی با خانواده بوده است.[۱۳]
- اهمیت ندادن به نماز: بر پایه روایتی که در کتاب المواعظ العددیهٔ علی مشکینی نقل شده، سستی در به جا آوردن نماز سبب تنگی و فشار قبر می‌گردد.[۱۴]
- ضایع کردن نعمت‌های خدا:[۱۵] بر پایه حدیثی عذاب قبر مؤمن کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است.[۱۶]
همچنین بر اساس روایات، غیبت،[۱۷] نداشتن ولایت امامان معصوم(ع)،[۱۸] یاری نکردن مظلوم[۱۹] و بی‌وضو نماز خواندن[۲۰] سبب عذاب قبر می‌شود. در کتاب جامع السعادات، سکرات مرگ و عذاب قبر کسی که مادرش از او ناراضی باشد شدیدتر دانسته شده است.[۲۱]
عوامل کاهش عذاب قبر
در کتاب‌های روایی، عواملی برای رهایی از فشار قبر یا کاهش آن ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- محبت اهل بیت(ع): بنابر روایتی که از پیامبر(ص) در بحار الانوار نقل شده، محبت پیامبر(ص) و اهل بیتش در هفت جا سودمند است؛ از جمله در قبر.[۲۲]
- خواندن نمازهای مستحبی خاص: بر پایه روایاتی که سید بن طاووس در اقبال الاعمال از معصومان نقل کرده، خواندن نمازهایی خاص در ماه‌های رجب و شعبان سبب برطرف‌شدن عذاب قبر می‌گردد.[۲۳]
- دفن شدن در نجف: به گفته حسن بن محمد دیلمی در کتاب ارشاد القلوب چنانکه در روایات آمده، از ویژگی‌های خاک نجف این است که عذاب قبر و محاسبه سوال نکیر و منکر از دفن‌شدگان در آن برداشته می‌شود.[۲۴]
- قرائت قرآن: در منابع روایی احادیثی در باب فضائل السور نقل شده است که بر اساس آنها خواندن برخی از سوره‌های قرآن سبب برطرف‌شدن عذاب قبر می‌شود؛ از آن جمله است مداومت بر خواندن سوره زخرف و سوره نساء در هر جمعه[۲۵] و خواندن سوره تکاثر در هنگام خواب.[۲۶]
- قراردادن دو چوبِ تر در قبر در کنار میت: بر پایه روایتی که در کتاب حدیثی الکافی از امام صادق(ع) نقل شده، فلسفه قراردادن دو چوب ِ‌تر به همراه میت در قبر برطرف شدن عذاب قبر است.[۲۷] همچنین بر پایه روایتی دیگر، پاشیدن آب بر روی قبر میت پس از دفن، سبب برطرف‌شدن عذاب قبر از او می‌گردد.[۲۸]
برخی دیگر از مواردی که بر اساس روایات سبب برطرف‌شدن یا کاهش عذاب قبر می‌شود عبارتند از:
به گفته امام خمینی در کتاب شرح چهل حدیث، میزان در طول کشیدن عالم قبر و برزخ، تعلقات دنیوی و محبت به دنیا است و بر این اساس هر چه تعلقات دنیوی کمتر باشد، برزخ و قبر انسان روشن‌تر و گشاده‌تر و مکث انسان در آن کمتر است.[۳۷]
آیا گریه نزدیکان میت سبب عذاب قبرش می‌شود؟
در منابع روایی اهل‌سنت روایتی به پیامبر(ص) نسبت داده شده که بر اساس آن مُرده به خاطر گریه اطرافیانش بر سر قبرش عذاب می‌شود.[۳۸] راویان این حدیث خلیفه دوم و عبدالله بن عمر هستند که به گفته عایشه آن را به صورت صحیح از پیامبر(ص) نقل نکرده‌اند؛[۳۹] چراکه پیامبر(ص) فرموده بود: «مرده در قبر به خاطر گناهانش عذاب می‌شود، در حالی که نزدیکانش نیز در آن هنگام برای وی می‌گریند».[۴۰] به گفته نوَوَی، شارح صحیح مسلم، عالمان اهل سنت درباره تأویل روایت مذکور اختلاف‌نظر دارند؛ برخی آن را مربوط به مردگانی دانسته‌اند که وصیت کرده پس از مرگشان بر آنها گریه کنند و برخی دیگر، عذاب‌کردن مردگان به‌خاطر کارهای زندگان را با آیه «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ؛ هیچ‌کس بارِ (گناه) دیگری را بر دوش نمی‌کشد»[۴۱] سازگار نمی‌دانند.[۴۲]
عذاب بدن برزخی یا دنیوی؟
درباره اینکه عذاب قبر با بدن دنیوی درک می‌شود یا بدن برزخی، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ گفته شده به باور مشهور متکلمان و فلاسفه، روح انسان پس از مرگ، به بدن مثالی (بدنی مانند بدن دنیایی، با این تفاوت که ماده و خواص آن، مانند جِرم و وزن را ندارد.) تعلق می‌گیرد.[۴۳] با این حال به سید مرتضی و سدیدالدین حمصی رازی از متکلمان امامیه نسبت داده شده که معتقدند پس از مرگ، روح به بدن بازمی‌گردد و فشار قبر با بدن دنیایی درک می‌شود.[۴۴] به گفته عبدالرزاق لاهیجی کسانی که معتقدند روح باقی نیست، عذاب قبر را مختص بدن می‌دانند، اما کسانی که قائل به بقای روح‌اند، معتقدند که پس از مرگ، روح به بدن بازمی‌گردد و عذاب قبر مختص روح است، یا اینکه روح و بدن هر دو را شامل می‌شود.[۴۵]
به گفته ابوالحسن اشعری، بنیانگذار مکتب اشعری، درباره عذاب قبر میان مسلمانان اختلاف‌نظر وجود دارد؛ او اکثر مسلمانان را معتقد به عذاب قبر دانسته و به معتزله و خوارج نسبت داده که به عذاب قبر باور ندارند.[۴۶] اما ابن‌ابی‌الحدید از قاضی القضاة در طبقات المعتزله نقل کرده که چون ضرار بن عمر از شاگردان واصل بن عطا به عذاب قبر باور نداشته، آن را به همه معتزله نسبت داده‌اند، در حالی که معتزله عذاب قبر را جایز می‌دانند، هرچند شمار اندکی از آنان به عذاب قبر یقین ندارند اما بیشترشان معتقدند عذاب قبر وجود دارد با این تفاوت که آن را مربوط به روح می‌دانند نه جسم.[۴۷]
استناد قرآنی
بنابر آنچه که علامه مجلسی از شیخ بهائی نقل کرده، در کتاب‌های کلامی برای اثبات عذاب قبر به آیه «قالُوا رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ؛ پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دو بار زنده کردی.»[۴۸] استدلال می‌شود؛ بدین صورت که مرگ اول در دنیا و مرگِ دوم در قبر است، همچنین زنده شدن نخست در قبر و زنده شدن دوم در قیامت.[۴۹] به گفته علامه مجلسی برخی از مفسران مانند عبدالله بن عمر بیضاوی و فضل بن حسن طبرسی در جوامع الجامع، اشاره به دو مرگ و دو زندگی در آیه مذکور را اشاره به میراندنِ قبل از نطفه و میراندنِ در دنیا و زنده شدن پس از نطفه و در قیامت دانسته‌اند.[۵۰] او همچنین دیدگاه نخست را به فضل بن حسن طبرسی در مجمع البیان و فخر رازی نسبت داده است.[۵۱]
علامه مجلسی «معیشة ضنکاً» در آیه «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ؛ و هر کس از یاد من اعراض کند همانا معیشتش تنگ شود و او روز قیامت نابینا محشور می‌کنیم.»[۵۲] را به عذاب قبر تفسیر کرده است.[۵۳]
همچنین در مجمع البیان (نوشته‌شده در قرن ۶ قمری) از برخی مفسران نقل شده که، یکی از دو بار عذاب در آیه «سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَىٰ عَذَابٍ عَظِيمٍ؛ آنان را دو بار عذاب خواهیم کرد و عاقبت هم به عذاب ابدی در دوزخ بازگردانیده می‌شوند.»[۵۴] به عذاب قبر و دیگری به عذاب در قیامت تفسیر شده است.[۵۵] به گفته علامه طباطبایی مفسر شیعه (درگذشته ۱۳۶۰ش)، آیه «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ آتش هر صبح و شام بر آن عرضه شود و روزى كه قيامت برپا شود ندا دهند كه خاندان فرعون را به سخت‌ترين عذاب‌ها درآوريد.»[۵۶] دلالت دارد بر اینکه با آل فرعون دو برخورد می‌شود نخست آنان را بر آتش عرضه می‌کنند و سپس داخل در آتش. عرضه بر آتش قبل از قیامت و همان عذاب در برزخ (عذاب قبر) است.[۵۷]
کتابشناسی
از عذاب قبر در کتاب‌های منازل الآخره شیخ عباس قمی، عروج روح محمد شجاعی و انسان از مرگ تا برزخ نعمت‌الله صالحی حاجی‌آبادی سخن گفته شده است. همچنین کتاب‌هایی به صورت مستقل درباره عذاب قبر نوشته شده که برخی از آنها عبارتند از:
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۶۸؛ اردبیلی، تقریرات فلسفه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۳۹-۲۴۰.
- ↑ قمی، منازل الآخره، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۱۳۷-۱۴۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۲۶؛ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۳۸، ۴۳۹.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۵۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۲۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۰۲-۲۸۲.
- ↑ طبرسی، مکارم الأخلاق، دعای هر صبح و شام، ۱۳۷۰ش، ص۲۷۹.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ قمی، منازل الآخره، مؤسسة النشر الاسلامی، ص۱۳۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۶۱.
- ↑ مشکینی، تحریر المواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۵۰.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۴۵.
- ↑ نگاه کنید به: علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۶۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ۱۴۱۳ق، ص۵۸.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ۱۴۱۳ق، ص۵۸؛ علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۶۳.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۶۴،۶۲۹، ۶۵۶، ۶۶۵، ۶۸۳، ۷۲۳.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۴۳۹.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۳۳۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۰۰.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۴۲-۱۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۲۱.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۹۷.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۶۵۱.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۸۳.
- ↑ مشکینی، مواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۷۵.
- ↑ مشکینی، مواعظ العددیه، ۱۳۸۲ش، ص۷۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳-۴.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۴.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۸۰، بَابُ مَا يُكْرَهُ مِنَ النِّيَاحَةِ عَلَى المَيِّتِ، ح۱۲۹۱-۱۲۹۲.
- ↑ نووی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۳۹۲ق، ج۶، ص۲۲۸.
- ↑ نووی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۳۹۲ق، ج۶، ص۲۲۸.
- ↑ سوره انعام، آيه ۱۶۴.
- ↑ نووی، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۳۹۲، ج۶، ص۲۲۸.
- ↑ ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی-بررسی و نقد»، ص۱۰۹-۱۱۵.
- ↑ ملایری، «نظریه‌های بدن برزخی-بررسی و نقد»، ص۱۱۳-۱۱۵.
- ↑ لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۹-۶۵۰.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۳۰.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۷۳.
- ↑ سوره غافر، آیه ۱۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۴.
- ↑ سوره طه، آیه ۱۲۴.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۱۵.
- ↑ سوره توبه، آیه۱۰۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۱۰۰.
- ↑ سوره غافر، آیه ۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۳۳۵.
- ↑ «عالم قبر»، سایت بازار کتاب.
- ↑ «عالم قبر، راز بزرگ»، سایت کتابخانه ملی.
یادداشت
- ↑ ذَكَرْتُ ضَغْطَةَ الْقَبْرِ فَقَالَتْ وَا ضَعْفَاهْ فَضَمِنْتُ لَهَا أَنْ يَكْفِيَهَا اللهُ ذَلِكَ فَكَفَّنْتُهَا بِقَمِيصِي وَ اضْطَجَعْتُ فِي قَبْرِهَا لِذَلِكَ ترجمه:من از فشار قبر ياد كردم، او گفت: واى از ناتوانى من، و من ضمانت كردم كه خدا او را آسوده سازد، به همین جهت او را در پيراهنم كفن كردم و در قبرش خوابيدم.
منابع
- قرآن.
- اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، تصحیح محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیةالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارلکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
- اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان-ویسبادن، فرانس شتاینر، ۱۴۰۰ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق محمدزهیر بن ناصر الناصر، دارالطوق، ۱۴۲۲ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، ارشادالقلوب الی الصواب، قم، الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، ۱۳۸۵ش/۱۹۶۶م.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، الامالی، تصحیح: موسسة البعثة، قم، دارالثقافة، قم، ۱۴۱۴ق.
- قمی، شیخ عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- قمی، شیخ عباس، منازل الآخره، منازل الآخرة والمطالب الفاخرة، تحقیق سید یاسین موسوی، مؤسسة النشر الاسلامی.
- «عالم قبر، راز بزرگ»، سایت کتابخانه ملی، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۳۹۹ش.
- «عالم قبر»، سایت بازار کتاب، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۳۹۹ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مکتبة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، مقدمه زین‌العابدین قربانی، تهران، سایه ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، تصحیح جمعی از محققان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مشکینی اردبیلی، علی، تحریر المواعظ العددیه، قم، انتشارات الهادی، ۱۳۸۲ش.
- ملایری، موسی، «نظریه‌های بدن برزخی-بررسی و نقد»، پژوهش دینی، شماره۲۱، زمستان ۱۳۸۹ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، قم، مؤسسه مطبوعاتی ایرانیان، ۱۳۸۳ش.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۷ق.
- نووی، یحیی بن شرف، المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج، بیروت، دارحیاء النراث العربی، ۱۳۹۲ق.