حضرت علی‌اصغر علیه‌السلام
 تابلوی علی اصغر اثر فرشچیان | |
| نام | علی‌اصغر |
|---|---|
| نقش | فرزند امام حسین(ع) |
| زادگاه | مدینه |
| درگذشت | روز عاشورا سال ۶۱ قمری |
| مدفن | کربلا |
| محل زندگی | مدینه |
| لقب(ها) | عبدالله رضیع |
| پدر | امام حسین(ع) |
| مادر | رباب |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
عبدالله بن حسین بن علی مشهور به علی‌اصغر، فرزند شیرخوار امام حسین(ع) که در واقعه کربلا به شهادت رسید. او عبدالله رضیع نیز خوانده می‌شود. در کتاب‌های تاریخی قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی نوشته‌اند. در بین مردم، بر اساس نقل برخی منابع متأخر، مشهور است که او شش‌ماهه بوده و با تیر سه‌شعبه شهید شد؛ اما بنا به گفته نویسندگان دانشنامه امام حسین(ع)، در منابع تاریخی و معتبر چیزی در این باره نیامده است. در زیارت ناحیه مقدسه با عبارت «أَلسَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ؛ سلام بر آن شیرخوار کوچک» به او سلام داده شده است.
شیعیان به عنوان باب‌الحوائج به او متوسل می‌شوند. در دهه محرم معمولاً شب و روز هفتم محرم به سوگواری برای علی‌اصغر اختصاص دارد. مراسم همایش شیرخوارگان حسینی نیز هر ساله در اولین جمعه ماه محرم در بزرگداشت او برگزار می‌گردد.
نسب و ولادت
عبدالله فرزند امام حسین(ع) و رباب دختر امرؤ القیس است.[۱] تاریخ تولد او مشخص نیست. دربارهٔ سن او هنگام شهادت نیز اختلاف وجود دارد. بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، کوچک و شیرخوار دانسته‌اند بدون اینکه به سن او اشاره کنند.[۲] چنان‌که در دانشنامه امام حسین(ع) آمده دربارهٔ شش‌ماهه بودن او، منبع معتبری وجود ندارد.[۳] محققان این دانشنامه احتمال داده‌اند ریشه این شهرت، نسخه غیرمعتبری از مقتل ابی‌مخنف باشد و گفته‌اند که در نسخه‌های خطی این کتاب، چنین مطلبی وجود ندارد.[۴]
نام
در منابع متقدم شیعه و سنی نام این کودک، عبدالله یاد شده، ولی در منابع متأخر شیعی به علی‌اصغر شهرت یافته است.[۵] مقتل‌الحسین خوارزمی[۶] و مناقب آل ابی‌طالب ابن‌شهرآشوب،[۷] از جمله منابع قدیمی هستند که هنگام ذکر چگونگی شهادت فرزند خردسال امام، از او با نام علی یاد کرده‌اند. برخی منابع، نام طفل شهید را علی‌اصغر و غالباً لقب امام سجاد(ع) را «علی اوسط» آورده‌اند؛[۸] اما شیخ مفید، لقب علی اکبر را اصغر گفته و اکبر را لقب امام سجاد(ع) دانسته است.[۹] بعضی از منابع در شمارش فرزندان امام حسین(ع)، نام عبدالله را نیز ذکر کرده، ولی به چگونگی شهادت او اشاره‌ای نکرده‌اند.[۱۰] این موضوع از اختلاف منابع متقدم و متأخر در شمارش فرزندان امام حسین(ع) که علی نام داشته‌اند، به وجود آمده است.[۱۱] به گفته بعضی، علی‌اصغر و عبدالله دو تن بوده‌اند و هر دو در واقعه کربلا شهید شده‌اند.[۱۲]
در زیارت ناحیه مقدسه با عبارت «أَلسَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ؛ سلام بر آن شیرخوار کوچک» به او سلام داده شده است.[۱۳]
ماجرای شهادت
دربارهٔ چگونگی شهادت علی‌اصغر گزارش‌های مختلفی نقل شده است.
گزارش شیخ مفید
بر اساس گزارش شیخ مفید، امام حسین(ع) پس از بردن جسد قاسم پسر امام حسن(ع) کنار دیگر شهدا، جلوی خیمه نشست که عبدالله [علی‌اصغر] را نزدش آوردند و امام او را در دامن خویش نشاند. در این هنگام مردی از بنی‌اسد، تیری روانه کرد و او را ذبح نمود. امام دستش را [زیر گلوی طفل] گرفت و چون پر از خون شد، آن را بر زمین ریخت و گفت: «پروردگارا! اگر یاری آسمان را از ما گرفته‌ای، پس آن را به صلاح ما قرار ده و انتقام ما را از این ستمکاران بگیر.» سپس او را برد و کنار دیگر کشتگان گذاشت.[۱۴]
گزارش طبری، خوارزمی و لهوف
بنابر نقل دیگر هنگامی که امام حسین(ع) برای وداع کنار خیمه‌ها آمد، کودکش را در آغوش گرفته و او را می‌بوسید که حرمله بن کاهل اسدی با تیری او را به شهادت رساند.[۱۵]
گزارش نفس المهموم
بر اساس نقل نفس المهموم در شب عاشورا امام(ع) به قاسم بن حسن فرمود وقتی دهان من از تشنگی خشک شود به سرا پرده آیم و آب یا شیر طلبم و هیچ نیابم در آن هنگام می‌خواهم که فرزند شیرخوارم را بیاورند تا از لعاب دهان او نوشم و چون بخواهم او را نزدیک دهانم سازم، فاسقی از دشمنان تیری بر گلویش بیفکند وخونش در درست من روان گردد و من دست به جانب آسمان بلند کنم و بگویم :اللهم صبراً و احتساباً فیک (خدایا شکیبایی کنم و چشم به پاداش تو دارم)... و آتش در خندقِ پشت خیمه‌ها زبانه می‌کشد… و من بر آنها حمله می‌کنم در آن زمان که تلخ‌ترین اوقات دنیا باشد.[۱۶]
گزارش ابن جوزی
به گزارش سبط ابن جوزی از هشام بن محمد کلبی، امام حسین(ع) در حال سخن گفتن با لشکریان عمر بن سعد بود، یکی از اطفالش را دید که از تشنگی می‌گرید، او را روی دست گرفت و گفت: «ای جماعت! اگر به من رحم نمی‌کنید، پس به این کودک شیرخوار رحم کنید». مردی از سپاه کوفه تیری بر گلویش زد و آن کودک را به شهادت رساند.[۱۷]امروزه در بین الحرمین کربلا محلی به نام مقام علی اصغر(ع) هست که منسوب به محل شهادت اوست و برخی زائران آن محل را زیارت می‌کنند.
گزارش یعقوبی
براساس گزارش یعقوبی روز عاشورا هنگامی که یاران امام به شهادت رسیدند کودکی از فرزندان امام که تازه چشم به دنیا گشوده بود را نزد امام آوردند و امام در گوش او اذان گفت و در حال برداشتن کام او بود که ناگهان تیری برگلوی کودک نشست و سر او را برید امام تیر را از گلوی کودک کشید و او را به خونش آغشته می‌ساخت و می‌گفت: «و الله لأنت اکرم علی الله من الناقة، و لَمحمدٌ اکرم علی الله من الصالح: به خدا سوگند که تو از ناقه صالح بر خدا گرامی تر هستی و محمد هم از صالح بر خدا گرامی تر است.» سپس آمد و او را پهلوی فرزندان و برادرزادگان خود نهاد، سپس بر آنان حمله برد.»[۱۸] در کتاب منتهی الامال دربارهٔ این واقعه چنین گزارش شده است: سید حیدر آملی در شعری که در رثای علی اصغر سروده این صحنه را به تصویر کشیده است
ترجمه: برای بوسیدن طفل خود خم شد اما تیر پیش از وی بر گلوگاه او بوسه داد.
این بیت شعر در ارتباط این قسمت از مقتل علی اصغر(ع) معروف است که معمولاً روضه خوانان می‌خوانند
واکنش امام حسین(ع)
امام حسین(ع)، پس از اصابت تیر به گلوی فرزندش، دست خود را زیر گلوی او گرفت و چون پر از خون شد، آن را به سوی آسمان پاشید و فرمود: «هَوَّنَ علَیّ ما نزَل بی أنّه بعین الله؛ آنچه این سختی‌ها را برایم آسان می‌سازد این است که همه در محضر خداست».[۲۱] از امام باقر(ع) نقل شده است که از آن خون قطره‌ای به زمین بازنگشت.[۲۲]
همچنین گفته شده است که امام با مشاهده این واقعه گریست و فرمود: «پروردگارا! تو خود میان ما و این مردم داوری فرما که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند؛ اما ما را کشتند».[۲۳] به گزارش سبط ابن جوزی، در این هنگام ندایی از آسمان شنیده شده که «او را واگذار- ای حسین - که شیردهنده‌ای (دایه) او را در بهشت شیر می‌دهند».[۲۴]
برخی نیز نوشته‌اند که امام پس از شهادت فرزندش، او را با خون گلویش آغشته کرد و فرمود: «به خدا قسم تو از ناقه صالح نزد خدا گرامی‌تری و پیامبر(ص)، نزد خدا از صالح(ع) گرامی‌تر است؛[۲۵] خدایا اگر امروز فتح و نصرت خویش را از ما بازداشته‌ای، آن را در چیزی که برای ما بهتر است قرار ده».[۲۶]محدث قمی در منتهی الآمال نوشته که پس از کشته شدن کودک امام او را به خواهرش زینب داد و کف دست‌هایش را زیر خون گرفت و چون پرشد به آسمان افکند و گفت: سهل است بر من هر مصیبتی که نازل شود چون خدا ناظر است. [۲۷]
السَّلَامُ عَلَی عَبْدِاللهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الطِّفْلِ الرَّضِیعِ الْمَرْمِیِّ الصَّرِیعِ الْمُتَشَحِّطِ دَماً الْمُصَعَّدِ دَمُهُ فِی السَّمَاءِ الْمَذْبُوحِ بِالسَّهْمِ فِی حَجْرِ أَبِیهِ لَعَنَ الله رَامِیَهُ حَرْمَلَةَ بْنَ کَاهِلٍ الْأَسَدِیَّ وَ ذَوِیهِ؛
سلام بر عبدالله پسر حسین، کودک شیرخوار تیر خوردهٔ به زمین افتادهٔ به خون غلتیده که خونش به آسمان بالا رفت و در آغوش پدرش به وسیلهٔ تیر ذبح شد. خداوند تیرانداز و پژمرده کننده‌اش حرملة بن کاهل اسدی و همدستانش را لعنت کند.
ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
قاتل
در برخی از منابع مردی از بنی‌اسد بدون اشاره به نام او، قاتل علی‌اصغر معرفی شده است؛[۲۸] اما در منابعی حرملة بن کاهل اسدی قاتل او دانسته شده است.[۲۹] در زیارت الشهدا نیز حرمله به عنوان قاتل علی‌اصغر لعن شده است.[۳۰] قتل او به هانی بن ثُبَیْت حَضْرَمی نیز نسبت داده شده است.[۳۱] در کتاب اقبال الاعمال، هانی قاتل عبدالله بن امیرالمؤمنین معرفی شده است.[۳۲]
حرمله و تیر سه‌شعبه
محمد محمدی اشتهاردی در کتاب سوگنامه آل محمد(ص) با تکیه بر کتاب منهاج الدموع از حرمله چنین نقل کرده است که او سه تیر سه‌شعبه به کربلا آورد و یکی از آنها را به گلوی فرزند شیرخواره امام حسین(ع) زد.[۳۳] نویسندگان کتاب دانشنامه امام حسین سخن نقل شده از حرمله را جزو نقل‌های غیرقابل اعتماد شمرده‌اند؛[۳۴] چنان‌که در کتاب مقتل جامع سیدالشهدا نیز شهادت علی‌اصغر با تیر سه‌شعبه را ناشی از گزارش مقتل‌های متأخر مثل تذکرة الشهدا و کبریت احمر دانسته‌اند.[۳۵] با این حال، امروزه در منبرها و مجالس روضه‌خوانی مرسوم است که شهادت علی‌اصغر را ناشی از اصابت تیر سه‌شعبه می‌دانند.[۳۶]
چگونگی دفن و مکان آن
دربارهٔ چگونگی دفن علی‌اصغر در منابع اختلاف است؛ بر اساس برخی از منابع امام حسین(ع) با شمشیر خود قبری کند و او را به خاک سپرد.[۳۷] اما عده‌ای از مورخان نوشته‌اند امام(ع) قنداقه خون‌آلود او را به زینب(س) سپرد.[۳۸] برخی نیز نوشته‌اند که بدنش را کنار بدن دیگر شهدای خاندان خود قرار داد.[۳۹] بعضی محل دفن او را در کنار دیگر شهدای کربلا دانسته و برخی دیگر معتقدند او بر روی سینه امام حسین(ع) دفن شده است.[۴۰]برخی از مورخان حتی گزارش کرده‌اند که امام بر بدن علی‌اصغر پس از شهادت نماز گزارده و سپس او را به خاک سپرده است. [یادداشت ۱][۴۱]
سوگواری
شیعیان علی‌اصغر را باب‌الحوائج می‌دانند[۴۲] و برخی از مساجد، حسینیه‌ها و هیئت‌های عزاداری خود را به نام او نامگذاری می‌کنند. آنان شب هفتم محرم را به او اختصاص داده‌اند و در این شب با محوریت او به مرثیه‌خوانی و عزاداری می‌پردازند.[۴۳] گفته شده روضه او از روضه‌های سوزناک واقعه عاشورا شناخته می‌شود.[۴۴] همچنین در برخی مناطق شیعیان در دهه محرم، تعزیه علی‌اصغر را به نمایش می‌گذارند؛ در این تعزیه گهواره‌ای را با پارچه سبز تزیین می‌کنند تا نماد شیرخوارگی و خردسالی او باشد.[۴۵]
هر ساله برای بزرگداشت علی‌اصغر(ع)، همایش شیرخوارگان حسینی در اولین جمعه ماه محرم از سوی مجمع جهانی بزرگداشت حضرت علی‌اصغر(ع) برگزار می‌شود.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ نگاه کنید به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸ و ۴۶۸؛ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳، پانویس.
- ↑ «دانشنامه جهان اسلام»، کتابخانه مدرسه فقاهت.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: اربلی، کشف الغمة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲؛ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹؛ اربلی، کشف الغُمّة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ۴۹۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
- ↑ القمی، نفس‌المهموم، ج۱، ص۲۰۸؛ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۱۶.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، نشر دارصادر، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۸۶.
- ↑ «خواست گریه کند در عوض تبسّم کرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی سبطین.
- ↑ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸.
- ↑ قمی، منتهی الآمال،۱۳۷۹ش، ج۲، ص۸۹۲.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۶ و ج۹۸، ص۲۷۰؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۲۷۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۶۸؛ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۹.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ محمدی اشتهاردی، سوگنامه آل محمد، ۱۳۸۰ش، چ۱۷، ص۵۳۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۵–۳۷.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷؛ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق دربارهٔ اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، ۱۳۸۳ش، ص۹۵.
- ↑ ابن أعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۱۵. شعرانی، دمع السجوم، تر جمه نفس المهموم، ۱۳۷۴ق، ص۱۸۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۲.
- ↑ «نامگذاری شبهای دهه اول محرم»، وبگاه باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «روایتی از شهادت حضرت علی اصغر(ع)»، خبرگزاری رضوی.
- ↑ «مراسم تعزیه خوانی سرباز کوچک ویژه شهادت حضرت علی اصغر(ع)»، وبگاه تبیان.
- ↑ «مراسم بزرگداشت جهانی حضرت علی اصغر»، وبگاه تابناک.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۴(شعر از جلال‌الدین همایی).
یادداشت
- ↑ فنزل الحسین رضی الله عنه عن فرسه وحفر له بطرف السیف ورماه بدمه وصلی علیه ودفنه
منابع
- «مراسم تعزیه خوانی سرباز کوچک ویژه شهادت حضرت علی اصغر(ع)»، وبگاه تبیان، تاریخ بازدید: ۷ شهریور ۱۳۹۹ش.
- «نامگذاری شبهای دهه اول محرم»، وبگاه باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۱ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۶ شهریور ۱۳۹۹ش.
- ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، تعلیقه حسن غفاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۹۸ق.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی‌تا.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، ۱۳۴۸ش.
- ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- اربلی، بهاءالدین، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، نشر رضی، بی‌تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، قم، انوارالهدی، ۱۴۲۳ق.
- «روایتی از شهادت حضرت علی اصغر(ع)»، خبرگزاری رضوی، تاریخ انتشار: ۶ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ق.
- قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق دربارهٔ اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش.
- گروهی از تاریخ پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح سیدابراهیم میانجی و محمد باقر بهبودی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، چاپ ۱۷، قم، انتشارات ناصر، ۱۳۸۰ش.
- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، (ج ۱۰)، ترجمه محمد مرادی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق/۱۳۸۸ش.
- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام حسین(ع)، (ج ۷)، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق/۱۳۸۸ش.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت(ع) لتحقیق التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق-۱۹۹۳م.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.
- «مراسم بزرگداشت جهانی حضرت علی اصغر»، وبگاه تابناک.</ref>
- «دانشنامه جهان اسلام»، کتابخانه مدرسه فقاهت.
- «خواست گریه کند در عوض تبسّم کرد»، پایگاه اطلاع‌رسانی سبطین.
پیوند به بیرون
- «پژوهشی درباره نام، سن و کیفیّت شهادت طفل شیرخوار امام حسین(علیه السلام)»، محسن رنجبر.
- «آیا شهادت طفلی شیرخوار به نام علی اصغر در حوادث کربلا صحت دارد؟»، اسلام کوئست.
- «نایافته‌‌ها دربارۀ حضرت علی اصغر(ع)».