سَعْد بن حَرْث (حارِث) بن سَلَمَة انصاری عَجْلانی کوفی، بر اساس یک گزارش ضعیف (شهادت سال ۶۱ قمری) از شهدای کربلا. سعد در واقعه کربلا از لشکر عمر بن سعد بود، که با شنیدن ندای استغاثۀ امام حسین(ع)، در دفاع از آن حضرت، به جنگ سپاه کوفه رفت و به شهادت رسید. اما در مقابل برخی منابع کهن و قابل اعتماد نام وی را در شمار اصحاب حضرت علی(ع) که در جنگ صفین به شهادت رسیده، ضبط کرده‌اند.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سعد بن حرث (حارث) |
| نسب/قبیله | طایفۀ بنی عجل از قبیلۀ خزرج |
| خویشاوندان | ابوالحتوف جعفی (برادر) |
| وفات | سال ۳۷ هجری قمری جنگ صفین |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام علی(ع) |
| فعالیت‌ها | حضور در جنگ صفین؛ |
هویت سعد و زمان شهادت
در مورد هویت سعدبن حرث(حارث) و اینکه در چه زمانی به شهادت رسیده دو گزارش مختلف نقل شده است، برخی با استناد به تسمیة من قتل نام وی را در شمار شهدای کربلا ضبط کرده‌اند؛[۱] اما در منابع کهن و معتبر نام وی در شمار شهدای جنگ صفین ضبط شده است.[۲]
شهادت در کربلا
فضیل‌بن زبیر برای اولین بار در مورد حضور این شخص و برادرش ابوالحتوف در کربلا بیان کرد:«از انصار... سعدبن حارث و برادرش الحتوف‌بن حارث که از طرفداران حکمیت بودند، هنگامی که صدای ضجه و شیون زنان و کودکانِ از آل محمد(ص) را شنیدند، با شمشیرهایشان حمله کرده و همراه حسین(ع) جنگیدند تا به شهادت رسیدند».[۳] و بسیاری با استناد به این کتابچه، نام وی را در شمار شهدای کربلا ضبط کرده و در مورد کیفیت شهادت وی گزارش کردند: بعدازظهر عاشورا هنگامی که تمام اصحاب امام(ع) به شهادت رسیدند و سپاه کوفه امام(ع) را محاصره کرده بود، حضرت ندای «اَلا مِنْ ناصِرٍ فَیَنْصُرنا، اَلا مِنْ ذابٍّ یَذُبُّ عَنْ حَرَمِ رَسولِ اللهِ(ص)» را سر داد. زنان و کودکان خیمه‌گاه حسینی ندای استغاثه سیدالشهداء(ع) را شنیدند و شروع به ناله و فریاد کردند.
در این هنگام سعد و برادرش ابوحتوف بن حارث صدای زنان و کودکان آل رسول الله(ص) را شنیدند، شعار خوارج را سر دادند «لا حکم الا لله و لاطاعة لمن عصاه»،[۴] سپس اعلام کردند که حسین فرزند دختر پیامبر اسلام(ص) است که ما آرزوی شفاعت جد او را در روز قیامت داریم، چگونه با وی بجنگیم در حالی که آن حضرت در این حال است و یار و یاوری ندارد و تنها در صحرای کربلا طلب کمک می‌کند. سپس شمشیرهای خود را از غلاف خارج نموده و هر دوی آنان به سپاه بنی امیه و لشکر ابن سعد حمله کرده و عدۀ زیادی را کشته و جمع کثیری را زخمی و مجروح نمودند و هر دوی آنها در یک مکان به شهادت رسیدند.[۵] در گزارش دیگری نقل شده که سعد بعد از شهادت امام(ع) با شنیدن صدای ضجه و ناله زنان، به سوی سپاه عمرسعد حمله کرده و به شهادت رسید.[۶]
اما گزارش شهادت وی در کربلا از جهاتی قابل تامل است، زیرا برخی چون محمد تقی شوشتری در مورد منبع ملحق شدن سعد به لشکر امام حسین(ع) و اینکه وی و برادرش از خوارج بودند تردید کرده است. تستری بر این باور است رویکرد خوارج نسبت به یاری دادن حکومت‌ها منفی بوده و با توجه به شعار معروف خوارج -«لا حُکْمَ الَّا لِلَّهِ»-، بعید است که به یاری امام حسین(ع) رفته باشند.[۷] از سوی دیگر همانگونه که بیان شد تنها و اولین منبعی که این مطلب را نقل کرده کتابچه تسمیةمن قتل است، کتابچه‌ای که محتوای آن مخدوش و در آن نام شماری از لشکریان ابن سعد به عنوان شهید کربلا ضبط شده است.[۸] افزون بر آنکه این شخص جزء اصحاب حضرت علی(ع) بود و در جنگ صفین به شهادت رسید.[۹]
شهادت در جنگ صفین
در مقابل گزارش بالا، شماری دیگر از مورخین چون ابن سعد(۲۳۰ق)، طبری(۳۱۰ق)، ابن عبدالبر(۴۶۳ق)، ابن اثیر(۶۳۰ق) در مورد هویت سعد تصریح دارند: سعدبن حارث انصاری در جنگ صفین همراه علی‌بن ابی طالب(ع) بود و به شهادت رسید.[۱۰]
پانویس
- ↑ الأمالی الخمیسیة(تسمیةمن قتل)، جزء اول، ص۱۷۲. ر. ک: الحدائق الوردیة، ص۱۲۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۵، ص۸۲. طبری، المنتخب من ذیل المذیل،۱۳۵۸ق، ص۱۴۶. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۳. ابن اثیر، اسدالغابة، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ الأمالی الخمیسیة(تسمیةمن قتل)، جزء اول، ص۱۷۲. ر. ک: الحدائق الوردیة، ص۱۲۲.
- ↑ حسینی حائری شیرازی، ذخیرة الدارین، زمزم هدایت، ص۴۵۶؛ رکـ: تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۸؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۱۹؛ محلی، الحدائق الوردیة، صنعا، ج۱، ص۲۱۱؛ مامقانی، تنقیح المقال، مطبعة المرتضویة، ج۲، ص۱۲.
- ↑ سماوی، ابصار العین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۹ و ۲۲۲؛ حسینی حائری شیرازی، ذخیرة الدارین، زمزم هدایت، ص۴۵۶؛ رکـ: تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۸؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۱۹؛ محلی، الحدائق الوردیة، صنعا، ج۱، ص۲۱۱؛ مامقانی، تنقیح المقال، مطبعة المرتضویة، ج۲، ص۱۲.
- ↑ سماوی، ابصار العین، ۱۴۱۹ق، ص۱۵۹؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۸.
- ↑ ر. ک: صالحی حاجی آبادی، تسمیة من قتل در ترازوی نقد،۱۳۹۲ش، فصلنامه پژوهش نامه تاریخ، ص۱۳۱-۱۵۹.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۵، ص۸۲. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۳. ابن اثیر، اسدالغابة، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۵، ص۸۲. طبری، المنتخب من ذیل المذیل،۱۳۵۸ق، ص۱۴۶. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۳. ابن اثیر، اسدالغابة، دار الکتاب العربی، ج۲، ص۲۷۲.
یادداشت
منابع
- ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن عبدالبر، یوسف‌بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد، بیروت، دار الجیل، 1413ق.
- المرشد بالله، یحیی بن حسین، الامالی الخمیسیة(تسمیة من قتل مع الحسین)، بیروت، عالم الکتب، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ ق.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- حسینی حائری شیرازی، عبدالمجید بن محمدرضا، ذخیرة الدارین فیما یتعلق بمصائب الحسین علیه‌السلام و أصحابه، تحقیق باقر دُرْیاب نجفی، قم، زمزم هدایت، بی‌تا.
- سماوی، محمد بن طاهر، ابصار العین فی انصار الحسین علیه‌السلام، تحقیق محمد جعفر طبسی، [بی جا]، مرکز الدراسات الاسلامیة لحرس الثورة، ۱۳۷۷ش/۱۴۱۹ق.
- طبری، محمد، المنتخب من ذیل المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۳۵۸ق.
- مامقانی، عبد الله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، مطبعة المرتضویه، بی‌تا.
- محلی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب الأئمة الزیدیة، تحقیق مرتضی بن زید محطوری، صنعا، مکتبه بدر، بی‌تا.