خاندان عبدالقیس
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | خاندان عبدالقیس |
| نسب | بنو معدّ بن عدنان |
| نژاد | عرب عدنانی |
| منشعب از | قبیله ربیعه |
| صدر خاندان | عبدالقیس بن افصی |
| خاستگاه | بحرین |
| عصر | جاهلیت و اسلام |
| مذهب | اسلام |
| زمان اسلام آوردن | سال فتح مکه |
| مکان استقرار | بحرین، کوفه |
| ویژگی | انصار |
| شخصیت‌ها | |
| مشاهیر | صعصعة بن صوحان، زید بن صوحان، سیحان بن صوحان، یزید بن ثبیط عبدی، عبدالله بن یزید بن ثبیط عبدی، عبیدالله بن یزید بن ثبیط عبدی، عامِر بن مسلم عبدی، راشد بن سَمُرَه، عبدالله بن رَقَبَه، سعد بن مسعود ثقفی، خِرّیت بن راشد ناجی، صحار بن عباس، عبدالله بن عوف، منذر بن عائذ. |
خاندان عَبْدُالْقَیْس خاندانی بزرگ که در زمان رسول خدا(ص)، اسلام آوردند و بعد از رحلت پیامبر(ص) بیشتر آنها پیرو امام علی(ع) شدند. رسول خدا(ص) آنان را به دلیل اسلام آوردن بدون هیچ چشم‌داشت مورد ستایش قرار داد و از خدا خواست قبیله عبدالقیس را بیامرزد. امام حسین(ع) نیز قبیله عبدالقیس را بهترین افراد ربیعه دانسته‌اند.
برخی افراد این قبیله همانند صعصعة بن صوحان، زید بن صوحان و سیحان بن صوحان در سپاه امام علی(ع) حضور داشتند. برخی دیگر همانند یزید بن ثبیط عبدی به همراه دو فرزندش؛ عبدالله و عبیدالله و عامر بن مسلم عبدی در سپاه امام حسین(ع) در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند.
خاندان عبدالقیس، از عرب عدنانی و بخشی از قبیله ربیعه بودند که پس از تأسیس و توسعه کوفه، در آنجا سکونت یافتند.
معرفی و جایگاه
خاندان عبدالقیس خاندانی بزرگ[۱] از عرب عدنانی[۲] و بخشی از قبیله ربیعه بودند.[۳] نسب آنها به أَفْصَی بن دُعْمِیِّ بن جَدیلَةَ بن أَسَدِ بن ربیعةَ بن نِزار بن مَعَدِّ بن عَدْنان می‌رسد.[۴] ابن منظور عَبْقَسِی، عَبْدی را نام دیگر عبدالقیس می‌داند.[۵]
محل سکونت اولیه این خاندان در تهامه بود،[۶] بود.[۷] سپس برخی از آنها به بحرین[۸] از مناطق شرقی عربستان[۹] و برخی نیز به ساحل قطیف مهاجرت کردند. در سال‌های بعد به علت زیاد شدن جمعیت، عده‌ای به عمان کوچ کردند.[۱۰] خاندان عبدالقیس به سبب مهاجرت به بحرین، به اهل‌الحَجَر معروف شدند.[۱۱] بنابر گزارش طبری پس از تأسیس و توسعه شهر کوفه خاندان عبدالقیس در آنجا سکونت نمودند.[۱۲] این خاندان تا زمان امام علی(ع) و بیشتر ایام حکومت معاویه بن ابی‌سفیان در این شهر ساکن بودند.[۱۳]
رسول خدا(ص) مردم عبدالقیس را بسیار مردم خوبی دانستند و از خدا خواستند خاندان عبدالقیس را بیامرزد؛ زیرا بدون هیچ چشم‌داشتی مسلمان شدند.[۱۴] بنابر روایت احمد بن محمد برقی، امام حسین(ع) نیز خاندان عبدالقیس را بهترین افراد ربیعه دانسته‌اند.[۱۵]
خاندان عبدالقیس قبل از اسلام
خاندان عبدالقیس پیش از ظهور اسلام نقش برجسته‌ای در جنگ‌های صورت گرفته با شاهان ساسانی داشته است و چندین مرتبه به سپاهیان ایران که قصد گسترش قلمرو حکومت خود را داشته‌اند، حمله کردند.[۱۶] شاپور دوم ساسانی اقدام به سرکوب خاندان عبدالقیس کرد و بخشی از آنها را در شهرهای کرمان و اهواز سکونت داد.[۱۷]
اسلام آوردن خاندان عبدالقیس
بنابر گزارش مقریزی(درگذشت: ۸۴۵ق) از تاریخ‌نگاران، خاندان عبدالقیس در ابتدا نصرانی بودند.[۱۸] سال اسلام آوردن آنها سال ۵، سال ۸، سال ۹ و یا سال ۱۰ هجری بیان شده است.[۱۹]
در گزارش‌های تاریخی نحوه اسلام آوردن آنان این گونه بیان شده است:
- با دعوت رسول خدا(ص) از مردم بحرین، در سال فتح مکه بیست نفر از خاندان عبدالقیس به سرپرستی عبدالله بن عوف اسلام آوردند.[۲۰]
- برخی گفته‌اند، منقذ بن حَبّان برای تجارت به مدینه آمد و با رسول خدا(ص) ملاقات نمود و اسلام آورد. آن‌حضرت(ص) سوره حمد و سوره علق را به وی آموخت. وی نامه رسول خدا(ص) را به منذر بن عائذ داد. بعد از آن، منذر به همراه منقذ اسلام آورد. منذر زمینه اسلام آوردن خاندان خود را فراهم نمود.[۲۱]
- بر اساس گزارش ابن حجر عسقلانی، راهب مسیحی، منذر بن عائذ را از بعثت پیامبری در مکه که هدیه را قبول می‌کند، اما صدقه نمی‌پذیرد و بر روی کتف وی علامت خاصی است، مطلع نمود. منذر نیز در سال فتح مکه به همراه شانزده نفر از قبائل مختلف نزد رسول خدا(ص) آمدند و اسلام آوردند.[۲۲]
پس از وفات پیامبر(ص)
در زمان عمر بن خطاب، حکم بن ابی‌العاص با سپاهی بزرگ از قبایل عبدالقیس و دیگران، به ایران یورش آوردند و پس از گرفتن جزیره اَبَرکاوان (قشم)، تَوَّج را فتح کرد و طایفه عبدالقیس را در آنجا ساکن کرد.[۲۳]
بر اساس گزارش محمد هادی امینی (متوفای ۱۳۸۵ش) عمده مردم خاندان عبدالقیس، از شیعیان مخلص امام علی(ع) بودند[۲۴] و در جنگ‌ها همراه با آن‌حضرت بودند. برخی از شهدای جنگ جمل همانند زید بن صوحان،[۲۵] سیحان بن صوحان،[۲۶] راشد بن سَمُرَه[۲۷] و عبدالله بن رَقَبَه[۲۸] از خاندان عبدالقیس بودند. همچنین صَعْصَعة بن صَوحان، از شرکت‌کنندگان در جنگ‌های جمل، صِفّین و نَهرَوان، از خاندان عبدالقیس بود.[۲۹]
امام علی(ع) بعد از ورود به کوفه، ولایت بر منطقه زَوابِی از مناطق عراق[۳۰] و بعدها در سال ۳۶ قمری، مدائن را به سعد بن مسعود ثَقَفی، امیر لشکر خاندان عبدالقیس سپرد و سعد تا زمان خلافت امام مجتبی(ع) در این سمت باقی ماند.[۳۱]
البته برخی از افراد این خاندان همانند خِرّیت بن راشد ناجی[۳۲] و صُحارِ بن عباس، یکی از نسب‌شناسان و خطیبان دوران معاویة بن ابی‌سفیان[۳۳] از خوارج بودند.
یاران ائمه(ع) از عبدالقیس
چند تن از اصحاب امام حسین(ع) در واقعه عاشورا، از عبدالقیس بودند؛ همانند یزید بن ثبیط عبدی[۳۴] به همراه دو فرزندش عبدالله[۳۵] و عبیدالله؛[۳۶] عامِر بن مُسلم عَبدی[۳۷] و سیف بن مالک عبدی.[۳۸]
برخی از گزارش‌های تاریخی مربوط به واقعۀ کربلا، حکایت از شرکت چند تن از افراد عبدالقیس در لشکر کوفه دارد که از مهم‌ترین آنها مُرّة بن مُنْقِذ عَبدی است که قاتل حضرت علی اکبر(ع) معرفی شده است.[۳۹]
برخی از یاران ائمه(ع) از خاندان عبدالقیس بودند که نام برخی از آنان بدین قرار است:
- ابراهیم بن نعیم عبدی[۴۰] که امام صادق(ع) وی را وسیله سنجش معرفی نمود.[۴۱]
- اذینة بن مسلمه عبدی.[۴۲]
- عمر بن محمد بن عبدالرحمن بن اذینه.[۴۳]
عالمان، شاعران، آثار تاریخی
بر پایه گزارش علی بن یوسف، مورخ مصری(درگذشت ۶۴۶ق) اَبو الاَسْوَدِ دُؤَلی (درگذشت ۶۹ق) به مردی فصیح از طایفه عبدالقیس قرائت قرآن را آموخت و سپس از او خواست برای نقطه‌گذاری کلمات قرآن به وی کمک کند.[۴۴]
برخی شاگردان ائمه از این خاندان دارای کتاب بودند؛ کتاب حج، یوم و لیله و زکات نوشته معاویة بن عمار[۴۵] و کتاب الفرائض نوشته عمر بن محمد بن اذینه[۴۶] از این موارد هستند. خاندان عبدالقیس شاعرانی مانند ابومنقذ بشر بن منقذ،[۴۷] عبداللَّه بن جِمْح[۴۸] و عائذ بن مِحْصَن[۴۹] داشته‌اند.
همچنین در گزارش‌های تاریخی مساجدی به نام خاندان عبدالقیس اشاره شده است:
- مسجد عبدالقیس بحرین؛ براساس گزارش ابن کثیر دمشقی نخستین نماز جمعه‌ای که بعد از نماز جمعه مسجدالنبی برگزار شد، در مسجد عبدالقیس بحرین بود.[۵۰]
- مسجد عبدالقیس در کوفه؛ نام این مسجد در ماجرای قیام مختار و انتقام وی از قاتلان کربلا ذکر شده است.[۵۱] لویی ماسینیون مسجد عبدالقیس در کوفه را نام دیگر مسجد سهله می‌داند.[۵۲]
پانویس
- ↑ کحاله، معجم قبائل العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۷۲۶.
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۹.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۸۳.
- ↑ ابن حزم اندلسی، جمهرة انساب العرب، ۱۴۱۸ق، ص۲۹۵.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۱۸۸.
- ↑ وصفی زکریا، رحلتی الی الیمن، ۱۴۰۶ق، ص۸۰.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول(ع)، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول(ع)، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ حسن شراب، المعالم الأثيرة في السنة و السيرة، ۱۴۱۱ق، ص۱۰۵.
- ↑ عوتبی صحاری، الأنساب، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ «عبدالقیس»، آبادیس، دانشنامه عمومی.
- ↑ مسکویه رازی، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۹۹.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول(ص)، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب الرسول(ص)، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۳۰-۳۳۱.
- ↑ «عبدالقیس»، آبادیس، دانشنامه عمومی.
- ↑ امینی، أصحاب أمیر المؤمنین علیه‌السلام و الرواة عنه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۴.
- ↑ ابن‌اثیر، اُسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۳۹.
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ مغربی، شرح الاخبار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ ابن‌اثیر، اُسدالغابة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۳.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۴۱۲ق، ص۱۴۶، ۱۵۳، ۲۰۵.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۸۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج،۳ ص۳۶۵-۳۷۱.
- ↑ ابن ندیم بغدادی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۱۳۲.
- ↑ کوفی، تسمیة من قتل مع الحسین، ۱۴۰۶ق، ص۱۵۳.
- ↑ کوفی، تسمیة من قتل مع الحسین، ۱۴۰۶ق، ص۱۵۳.
- ↑ کوفی، تسمیة من قتل مع الحسین، ۱۴۰۶ق، ص۱۵۳.
- ↑ کوفی، تسمیة من قتل مع الحسین، ۱۴۰۶ق، ص۱۵۳.
- ↑ مؤلفان، سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، ۱۳۸۲ش، ص۲۴.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۹۶۵م، ج۴، ص۷۴.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۲۷ق، ص۱۵۶.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۲۷ق، ص۱۲۳.
- ↑ شیخ طوسی، جال طوسی، ۱۴۲۷ق، ص۲۶.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۸۳.
- ↑ قفطی، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۰.
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، ۱۴۲۰ق، ص۴۶۲.
- ↑ علامه حلی، رجال العلامة الحلی، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۹.
- ↑ سزگین، تاریخ التراث العربیی، ۱۴۱۲ق، قسمت۲، ج۲، ص۱۵۴.
- ↑ واسطی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۹.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۸.
- ↑ ابن اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۴، ص۲۳۴.
- ↑ ماسینیون، خطط الکوفة و شریح خریطتها، بی‌تا، ج۱، ص۵۵.
منابع
- ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق: عادل احمد عبد الموجود، علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل، ۱۴۱۸ق.
- ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع،دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابن ندیم بغدادی، محمد بن إسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول(ص)، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- امینی، محمدهادی، أصحاب أمیر المؤمنین علیه‌السلام و الرواة عنه، بیروت، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: جلال‌الدین محدث، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، مترجم: سید محمدتقی آیت‌اللهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۲ش.
- حسن شراب، محمد محمد، المعالم الأثيرة في السنة و السيرة، بیروت-دمشق، دار القلم-دار الشامية، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- رسان، فضیل بن زبیر، تسمیة من قتل مع الحسین علیه‌السلام، قم، آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- سزگین، فواد، تاریخ التراث العربیی، مترجم: محمود فهمی حجازی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، قم، ستاره، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامة الحلی، نجف اشرف،دار الذخائر، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
- عوتبی صحاری، سلمه بن مسلم، الأنساب(صحاری)، مصحح: محمد احسان نص، عمان – مسقط، وزارة التراث القومی و الثقافة، چاپ چهارم، ۱۴۲۷ق.
- قفطی، علی بن یوسف، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، محقق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، مکتبة العصریة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- کحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ هفتم، ۱۴۱۴ق.
- مؤلفان، سه مقتل گویا در حماسه عاشورا، مترجم: عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- ماسینیون، لویس، خطط الکوفة و شریح خریطتها، مترجم: تقی بن محمّد مصعبی، چاپ اول، بی‌تا.
- مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- مغربی، قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، تحقیق: محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق و مصحح: علی شیری، بیروت،دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت،دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.