امامزاده اظهر بن علی
امامزاده اظهر، برج و آرامگاه، معروف به امامزاده اظهر بن علی (فرزند امام سجاد(ع))، واقع در روستای درگزین در فاصله ۵ کیلومتری شرق شهر رزن و به فاصله ۸۵ کیلومتری شمال شرق همدان. قدمت بنای امامزاده به اواسط نیمه نخست سده ۸ق /۱۴م و پیش از فروپاشی حکومت ایلخانان می‌رسد. نقشه بنا از گونه برج ـ آرامگاه‌هایی است که در سده‌های ۴ ـ ۸ق / ۱۰ ـ ۱۴م معمول بوده است. بنای امامزاده اظهر، سردابی مربع شکل به ابعاد ۶ در ۷ متر دارد. مرمت‌های مکرر در دوره‌های مختلف و دخل و تصرف‌ها، چهره اصلی آن را دگرگون ساخته است.
غفلت دانشمندان از بنای امامزاده
بنای امامزاده اظهر تا چند دهه پیش از چشم تاریخ و جغرافیا نویسان و جهانگردان دورمانده بود. از این رو، اطلاعات مبسوطی از این بنا در دست نیست. گُدار نخستین محققی است که از آن یاد می‌کند [۱] پس از وی مصطفوی به طور جامع به بررسی و وصف این بنا پرداخته است. [۲] «بقعه سی سر» در شهر سمنان، به حادثه‌ای از زندگی اظهر بن زین العابدین مربوط است.[یادداشت ۱]
بنائی از نوع برج ـ آرامگاه
نقشه بنا از گونه برج ـ آرامگاه‌هایی است که در سده‌های ۴- ۸ق / ۱۰-۱۴م معمول بوده است [۳] در نمونه‌های کهن‌تر، شکل بنا کاملاً ساده و شامل یک استوانه بلند با پوشش مخروطی است؛ اما به دلیل یکنواخت بودن سطح استوانه پس از سده ۵ق /۱۱م برجهای مدور کمتر ساخته شده است و اشکال چند وجهی و انواع ستاره‌ای جایگزین طرح دایره‌ای شکل می‌شود [۴] در اینگونه برجها دندانه‌های مثلث گونه از ازاره آغاز شده، در پیش آمدگی بام محو می‌شود [۵] ممکن است ایجاد دندانه‌ها در آغاز ابتکاری برای استحکام بخشیدن به بدنه استوانه‌ای بنا بوده باشد (شرودر، ۱۰۲۲). تأکید بر ارتفاع از ویژگیهای برج - آرامگاههاست [۶] پوشش این بناها را گنبدی مخروطی با نورگیرهایی در قاعده آن تشکیل می‌دهد. [۷]
مصالح استفاده شده
بنای امام زاده اظهر از آجر ساخته شده، و بر بنیانی از سنگ استوار است. شالوده سنگی را تا سطح زمین برآورده، و پایه ۱۹ ضلعی برج را که اندازه هر ضلع آن ۲/۲۰ متر است، بر آن نهاده‌اند. این پایه ۱/۴۰ متر ارتفاع دارد. محوطه پیرامون بنا به شعاع بیش از یک متر با قلوه سنگ کف سازی شده است. امروزه این کف با حدود ۵۰ سانتی متر ضخامت از دید پنهان است.
نقشه داخلی برج
نقشه داخلی برج، مدور و شکل خارجی آن ستاره‌ای ۱۸ دندانه و ارتفاع آن از سطح پایه ۹/۲۰ متر است. ضلع نوزدهم پایه، ورودی برج را تشکیل داده است. نوک دندانه‌ها روی محل تقاطع اضلاع پایه بنا قرار گرفته است و در بالا به کمک طاق نماهایی به یکدیگر پیوسته‌اند. بندهای عمودی آجرچینی خارجی بنا پهن‌تر از معمول است. این فواصل به کمک توپیهایی تزیین شده، و ابعاد این آجرها ۵ در۲۳ سانتی متر است.
نمای بیرونی امامزاده
پوشش مخروطی بنا
نمای بیرونی پوشش دو پوستۀ بنا مخروطی است به ارتفاع ۱۲/۷۰ متر که پاگردی به پهنای ۱/۴۰ متر آن را در میان گرفته است. آجرچینی پوشش بنا از پایان گردن گنبد تا رأس مخروط دارای طرح جناغی است. آجرهای به کار رفته در ساختمان گنبد با اندازه‌های ۳*۱۸ سانتی متر است که ابعادی متفاوت از آجرهای بدنه بنا دارد. مجموع ارتفاع ۳ بخش بنا، یعنی پایه، برج و پوشش مخروطی ۲۴/۳۷ متر است که اکنون ۲۳/۹۰ متر آن نمایان است. [۸]
ورودی برج
ورودی برج به پهنای یک ضلع پایه (۲/۲۰ متر) و ارتفاع ۳/۴۰ متر در شرق بنا واقع است. طاق تیزه دار ورودی با کاربندی و توپیهای گچی تزیین شده است. در دو سوی ورودی یک ردیف آجرچینی مورب به موازات دندانه‌ها تا قرنیز امتداد می‌یابد. فضای باقی مانده این ضلع برج را از بالای ورودی تا نزدیکی قرنیز دو طاق نمای مستطیل شکل مسطح پر کرده است. در برابر ورودی دهلیزی مستطیل شکل قرار داشته [۹] که احتمالاً در سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ش به هنگام مرمت بنا [۱۰] حذف شده است.
نمای داخلی برج
برج از داخل استوانه‌ای است به قطر ۹/۳۰ متر [۱۱] برای برپایی گنبد نیمه کروی داخل، دو پیش آمدگی - که نخستین آنها در نیمه بدنه بنا و دومی درست در زیر گردن گنبد واقع شده - به تدریج از قطر بدنه استوانه‌ای برج کاسته، و کار ایجاد گنبد را تسهیل کرده است. بدنه داخل برج اکنون گچ اندود است، اما در آغاز ساده و برهنه بوده است. در محلهایی، یادگاریهای زائران بنای امام زاده اظهر به چشم می‌خورد. تاریخ قدیم‌ترین این یادگاری‌ها ۱۱۲۴ق /۱۷۱۲م همزمان با سلطنت شاه سلطان حسین صفوی است. [۱۲]
سرداب امامزاده
بنای امام زاده اظهر دارای سردابی مربع شکل به ابعاد ۶/۷ متر است. تنها از یک در ورودی که در خارج بنا و در جنوب شرقی آن واقع شده، به سرداب می‌توان راه یافت. مزاری که محدوده و سطح آن آجرچینی شده بوده، در پای دیوار جنوبی سرداب قرار داشته است [۱۳] این مزار بر اثر کندوکاوهای غیرمجاز از میان رفته، و بقایای آن به صورت گودالی مرکزی و بخشهایی از آجر چینی پیرامونی باقی است. [۱۴]
تزیینات داخل برج
تزیینات داخل برج به دوره‌های پس از عصر صفوی تعلق دارد. شبکه‌ای از لوزیهای به هم پیوسته که اضلاع آن از خطوط مواج تشکیل می‌شود، حد فاصل نخستین و دومین پیش آمدگی بدنه استوانه را زینت کرده است. فاصله میان نورگیرهای گردن گنبد با ۲۱ مستطیل که حدود آنها را نوارهای مضاعف مشخص می‌کند، آراسته شده است.
صندوق مزار
صندوق چوبی مزار
صندوق چوبی مزار، با تاریخ ۱۰۵۶ق /۱۶۴۶م، در میان برج قرار دارد [۱۵] این صندوق از دو بخش پایه و بدنه تشکیل می‌شود. پایه بدون تزیین در واقع سکویی است برای بدنه که بر روی آن قرار گرفته است. کتیبه‌ای منبت به قلم ثلث، در دو خط، شامل سوره فتح در حاشیه بالا و پایین، بدنه صندوق را دور می‌زند. تاریخ ساخت، نامهای بانی و سازنده در حاشیه پایینی ضلع پایین پا و پس از پایان سوره چنین آمده است: «به تاریخ سنه ست و خمسین و الف من هجره النبویه در ارفع بلده گیلان به فرموده اقبال پناه خواجه نظام الملک به عمل استاد طالب و کتبه به تحریر العبد... ». به علت سرقت‌های مکرر و گذشت زمان صندوق آسیب فروان دیده، و به دفعات تعمیر شده است. در این تعمیرها بخشهایی از کتیبه‌های ثلث از میان رفته، و برخی از قسمتها نیز نو نویس شده است. [۱۶]
تزیین بدنه صندوق
بدنه صندوق به لوحهای قاب بندی شده‌ای تقسیم می‌شود. دو ضلع طولی از ۷ لوح تشکیل شده که لوح مرکزی پهن‌تر از لوحهای دیگر است. بر این لوح کتیبه‌ای به خط نسخ کنده شده است و الواح جانبی آن را نوارهای گره سازی و روکوبی شده، تزیین می‌کند. سطوح بالایی و پایینی صندوق از یک لوح بزرگ میانی و دو لوح کوچک جانبی تشکیل شده است. بر لوح پهن صفحه جانبی روبه روی محراب آیة الکرسی و بر لوح صفحه مقابل آن سوره‌های شمس و قدر کنده کاری شده، و در ادامه متن آمده است که این لوحه را پس از سرقت لوحه اصلی در ۱۳۴۸ق /۱۹۲۹م به جای آن نصب کرده‌اند [۱۷] لوح میانی ضلع پایین که آن نیز کتیبه‌ای داشته، به سرقت رفته است. این لوح تا پیش از ۱۳۳۲ش برجای بوده است. در کتیبه این لوح نیز از سرقت لوح پیشین سخن رفته است [۱۸] اکنون تنها عبارت پایانی آن بر بدنه باقی است: «در غره محرم الحرام ۱۳۵۲ تمام شد ».
قدمت بنا
مرمت‌های مکرر در دوره‌های مختلف و دخل و تصرفهایی که در آنها به ویژه در داخل برج و سرداب بنا صورت گرفته، چهره اصلی آن را دگرگون ساخته است. خود بنا نیز کتیبه تاریخ ساختمان ندارد. جزئیات نقشه، سازه و تزیینات این آرامگاه با بناهای مشابه و متعلق به اواخر سده ۷ و اوایل سده ۸ق /۱۳ و ۱۴م قابل مقایسه است. بیشترین مشابهت‌ها میان این بنا و برجهای علاءالدین ورامین، کاشانه دامغان، و امام زاده عبدالله و عبیدالله دماوند مشاهده می‌شود. از این رو، می‌توان گفت که بنای اظهر در اواسط نیمه نخست سده ۸ق /۱۴م و پیش از فروپاشی ایلخانان بزرگ بر پا شده است.
مقایسه با بناهای مشابه
در مقایسه با بناهای مشابه و همزمان، در ساختمان امام زاده اظهر از تزیینات پیچیده و رنگ کمتر استفاده شده است. سادگی ورودی بنا و کوچکی آن نشان می‌دهد که در ساختن آن از نمونه‌های اولیه این نوع برج - آرامگاهها چون گنبد قابوس پیروی شده است. این تأثیر در تمامی ساختار بنای اظهر مشهود است و همین امر نمایاننده تداوم سنت معماری در اینگونه بناهاست.
پانویس
- ↑ ص ۲۶۰-۲۶۱
- ↑ نک: ص۲۰۴-۲۱۰
- ↑ نک: شیبانی، ۹
- ↑ دیز، ۹۲۷؛ شرودر، ۱۰۲۲؛ هیلنبراند، ۳۱
- ↑ هیلنبراند، ۳۲
- ↑ هیلنبراند، ۳۱
- ↑ هیلنبراند، ۲۸۶
- ↑ مصطفوی، ۲۰۵و۲۰۷
- ↑ مصطفوی،، ۲۰۷، تصویر ۷۰
- ↑ نک: مهران، ۱۲۵، ۱۴۷
- ↑ تحقیقات میدانی؛ قس: مصطفوی، ۲۰۷
- ↑ تحقیقات میدانی
- ↑ تصویر موجود در مرکز اسناد میراث فرهنگی همدان؛ مصطفوی، ۲۰۹-۲۱۰
- ↑ تحقیقات میدانی
- ↑ قس: مصطفوی، ۲۰۷
- ↑ تحقیقات میدانی ۴
- ↑ نک: مصطفوی، ۲۰۸-۲۰۹
- ↑ نک: مصطفوی، ۲۰۹
یادداشت
- ↑ در شجره‌نامه نصب شده در این بقعه آمده است: هنگامی که اظهر بن علی برای دیدن سادات علوی و ساجدی به نواحی فعلی استان سمنان که آن زمان جزو منطقه دیلمیان و طبرستان بوده است می‌آید، مأموران خلیفه وقت عباسی او را تعقیب می‌کنند و وی به شمال سمنان می‌رود و تصادفاً به روستای «درجزین» می‌رسد و به کشاورزان آن جا پناه می‌برد و آنها نیز به او پناه می‌دهند و مخفی‌اش می‌کنند. اما درنهایت مأموران ۴۰ تن از این افراد را می‌کُشند و سر اظهر را می‌یابند و با خود می‌برند اما چهل جسد را در همان جا می‌گذارند و ۳۹ سر دیگر را به رودخانه گل رودبار می‌اندازند که از روستای درجزین عبور می‌کند و به سمنان سرازیر می‌گردد. از سرها ۳۰ سر در محله «جنبندان» سمنان توسط مردم از آب گرفته می‌شود و در تپه‌ای که بالاترین نقطه آن جا بوده است که اینک به «بقعه مبارک سی سر» (ابتدای خیابان شیخ علاء الدوله) مشهور است دفن می‌کنند. ۹ سر دیگر نیز در محله «ناسار» سمنان (بالای بازار سمنان) از آب گرفته می‌شود و به همین دلیل برخی معتقدند نام ناسار از همین واقعه گرفته شده است. اکنون در محله ناسار، مسجد و تکیه ناسار وجود دارد.
منابع
- شیبانی، زرین تاج، «بررسی و تحقیقی پیرامون برج علاءالدوله (علاءالدین) »، اثر، تهران، ۱۳۶۷ش، شم ۱۵ و ۱۶.
- مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه، تهران، ۱۳۳۲ش.
- مهران، محمود، کارنامه ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، ۱۳۵۵ش.
- هیلنبراند، رابرت، «مقابر »، ترجمه کرامت الله افسر، معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، ۱۳۶۶ش.
- تحقیقات میدانی مؤلف.
- Diez, E., X The Principles and Types n , A Survey of Persian Art, ed. A.U. Pope,London, 1967.
- Godard, A., X Les coupoles n , P th ? r - E) r ? n, Paris, 19ff1ii.
- Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:دائرة المعارف بزرگ اسلامی