احادیث نبوی
احادیث نبوی سخنی که بیانگر قول، فعل و یا تقریر پیامبر(ص) است. احادیث پس از قرآن به عنوان منبع شناخت دین شناخته میشوند و بر اساس قرآن از اعتبار برخوردارند. پیامبر در دوران حیات خود، بر حفظ و ثبت احادیث تأکید میکرد که منجر به تدوین آثار مکتوبی توسط صحابه شد. در مذهب شیعه، بخش عمدهای از احادیث نبوی توسط امام علی(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل شده است. حدیث ثَقَلین، منزلت و سفینه از احادیث مشهور پیامبر(ص) هستند.
اگرچه گزارشهای اهلسنت حاکی از نهی اولیه کتابت حدیث توسط پیامبر است، اما پژوهشگران شیعه این روایات را جعلی میدانند. پس از رحلت پیامبر(ص)، نقل و کتابت احادیث به دستور خلفا تا اوایل قرن دوم هجری به دلایلی از جمله جلوگیری از اختلاط با قرآن و پیشگیری از تفرقه میان مسلمانان ممنوع شد. در قرون بعدی، عالمان شیعه و سنی به گردآوری احادیث پیامبر در آثاری مانند تُحَف العقول و صحاح سِتّه همت گماردند و شرحهایی نیز در تبیین این احادیث نگاشته شده است.
معرفی و جایگاه
حدیث کلامی که گفتار، کردار یا تقریر پیامبر(ص) را نقل میکند[۱] و پس از قرآن به عنوان دومین منبع استنباط احکام و معارف دین اسلام شناخته میشود.[۲] طبق نقل، پیامبر(ص) بر حفظ، ثبت احادیث تأکید داشت[۳] و اهمیت نشر احادیث را با تأکید بر گردآوری چهل حدیث و اربعینیات نشان میداد.[۴]
احادیث پیامبر در قالب موضوعات متنوعی مانند فقه، اخلاق، فضائل قرآن، سیره و مناقب در کتابهای حدیثی دستهبندی شدهاند. به گفته محمدکاظم طباطبایی، پژوهشگر شیعه، حجم احادیث منقول از پیامبر(ص) در مذهب شیعه که عمدتاً از طریق امام علی(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل شده، بیش از احادیث موجود در نزد اهلسنت است.[۵] حدیث ثقلین،[۶] حدیث منزلت،[۷] حدیث یوم الدار[۸] و حدیث سفینه،[۹] از احادیث مشهور پیامبر به شمار میروند.
حجیت اعتبار حدیث نبوی
قرآن با تأکید بر نقش تبیینی پیامبر(ص) و لزوم اطاعت از او، بر حجیت احادیث نبوی مهر تأیید زده است.[۱۰] به گونهای که انکار اعتبار احادیث از سوی عالمان دین، انکار یکی از ضروریات دین تلقی شده است.[۱۱] همچنین احادیث نبوی کلید فهم قرآن شناخته میشود[۱۲] و در تبیین جزئیات احکام شرعی نقش دارند. [۱۳]
به گفته علی نصیری، پژوهشگر حدیث، در دوران پیامبر(ص) گروهی با جعل احادیث و گروهی دیگر با انگیزههای مغرضانه میکوشیدند سنت نبوی را غیروحیانی جلوه داده و اعتبار حدیث را زیر سؤال ببرند. اما پیامبر(ص) با تأکید بر وحیانی بودن سنت نبوی، توصیه به حفظ و کتابت احادیث، و نیز تربیت شاگردانی ویژه مانند امام علی(ع) با پدیده جعل حدیث مقابله کرده است.[۱۴]
عالمان دین برای اثبات حجیت سنت پیامبر(ص) به قرآن،[۱۵] اجماع،[۱۶] و دلیل عقلی،[۱۷] استناد میکنند.
نشر احادیث
اهتمام پیامبر(ص) در صدور و گسترش معارف دینی سبب پیدایش شیوههایی در نشر حدیث شد.[۱۸] آموزشهای خصوصی، اعزام مبلغان، ایراد خطبههای عمومی در موقعیتهای خاص و استفاده از اجتماعات بزرگ همچون خطبه غدیر خم، فتح مکه ازجمله این شیوهها شمرده شده است.[۱۹]
نهی از حدیث نبوی
پس از رحلت پیامبر(ص)، خلفای سهگانه از نقل و نگارش حدیث ممانعت به عمل آوردند.[۲۰] ابوبکر بخشی از احادیث جمعآوریشده را سوزاند[۲۱] و عمر بن خطاب این سیاست را با جمعآوری و سوزاندن نوشتههای صحابه تداوم بخشید.[۲۲] دلایل ارائهشده برای این اقدام در منابع اهلسنت، جلوگیری از اختلاف میان مسلمانان[۲۳] و ترس از آمیخته شدن حدیث با قرآن[۲۴] ذکر شده است. این منع نگارش تا حدود سال ۱۰۰ هجری و دوره خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه یافت.[۲۵]
در مواجهه با این روایات منع، دیدگاههای مختلفی وجود دارد. برخی محدثان اهلسنت به روایاتی استناد میکنند که خود پیامبر(ص) نیز گاهی اصحاب را از نوشتن حدیث منع میکرده است.[۲۶] در مقابل، پژوهشگرانی مانند صبحی صالح با توجیه تاریخی این منع را مربوط به اوایل نزول وحی میدانند و معتقدند پس از آن، پیامبر اجازه عمومی برای کتابت صادر کرد.[۲۷] از سوی دیگر، پژوهشگران شیعه اساس روایات نهی از کتابت را جعلی میدانند و با استناد به شواهدی که از اجازه نگارش حدیث توسط پیامبر(ص) حکایت دارد، آن را رد میکنند.[۲۸]
مکتوبات حدیث نبوی
طبق نقل برخی پژوهشگران، حدود پنجاه تن از صحابه، احادیث پیامبر(ص) را ثبت میکردند.[۲۹] به گفته صبحی صالح، پژوهشگر حدیث، بیشتر این نگارشها به سالهای پایانی عمر پیامبر(ص) بازمیگردد و اثر محسوسی از نسخههای آنان در دسترس نیست، اما آثاری همچون کتاب سعد بن عباده انصاری، کتاب عبداللّه بن اوفی، کتاب سمرة بن جندب و کتاب جابر بن عبداللّه از جمله این آثار اولیه به شمار میآیند.[۳۰]
در میان شیعیان، شخصیتهایی مانند ابوذر، ابنعباس و جابر بن عبدالله انصاری با دستور امامان معصوم(ع) به گردآوری و تدوین روایات نبوی همت گماردند.[۳۱] در طول قرون متمادی، احادیث نبوی در قالب کتب مختلفی مانند سنن، جوامع، مسانید، معاجم و مستدرکات جمعآوری شدهاند.[۳۲]
شرح و تفسیر احادیث نبوی
علمای دین به منظور روشن ساختن واژهها، و تنظیم گفتارها، و استنباط حکمها از آنها شرحهای متعددی از احادیث نبوی را به رشته تحریر درآودهاند که برخی از آنها عبارتند از: الرسالة العلیة فی احادیث النبویة،[۳۳] شرح چهل حدیث نبوی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، عون المعبود شرح سنن ابیداود، شرح الأربعین النوویه.[۳۴] در سال ۱۳۸۵ش که به نام پیامبر اعظم(ص) نامگذاری شده بود، ۵۳ عنوان کتاب با محوریت پیامبر اکرم(ص) آماده چاپ گردید.[۳۵]
تألیفات شیعیان درباره احادیث نبوی
برخی از کتابهای حدیثی شیعه که به صورت گزینشی و موضوعی به گردآوری احادیث پیامبر(ص)پرداختهاند:
- تُحَفُ العُقول، (ابن شعبه حرانی، قرن چهارم هجری قمری)
- جامع الأحادیث النبویة، جعفر بن احمد قمی رازی، (قرن چهارم هجری)
- نَثرُ الدُّر فی المُحاضرات (منصور بن حسین آبی، قرن چهارم هجری قمری)
- نُزهةُ الناظر و تنبیه الخاطر، حسین بن محمد حلوانی (قرن پنجم قمری)
- نَهجالفَصاحَه، ابوالقاسم پاینده با ذکر بیش از ۳۲۰۰ روایت پیامبر(ص)،
- مَکاتیبُ الرسول(ص)، احمدی میانجی (مجموعه نوشتههای پیامبر(ص) گردآوری شده است.)،
- مُسندُ الرَسول الأعظم، يحيى فلسفی دارایی (با بیش از شش هزار حدیث در موضوعات مختلف)،
- مَوسُوعةُ النبی الأعظم، محمدهادی امینی،
- کتاب سُنُن النبی(ص) کاظم مدیرشانهچی (روایات فقهی منقول از پیامبر(ص) و صحابه)،
- حکمت نامه پیامبر اعظم(ص)، محمد محمدی ریشهری.[۳۶]
تألیفات اهل تسنن درباره احادیث نبوی
به گفته رسول جعفریان، کتابهای حدیثی اهل تسنن همگی در اواخر قرن دوم و قرن سوم هجری تألیف شدهاند.[۳۷] همچنین گفته شده در مصنفات اولیه، نویسندگان سخنان صحابه و فتواهای تابعان را نیز در کنار حدیث ثبت میکردند.[۳۸] با وجود حجم بزرگ این مجموعهها، تعداد احادیث غیرتکراری در این کتابها را کمتر از ۱۵ هزار حدیث میدانند، چرا که احادیث بسیاری با اسناد مختلف و بهصورت مکرر در آنها درج شده است.[۳۹] برخی از کتابهای حدیثی اهلسنت عبارتند از:
- المُوَطّأ مالک بن اَنَس
- صِحاحُ سِتَه
- مسانید مثل مسند احمد بن حنبل و مسند ابییعلی،
- مُصَنفات مثل مُصنَف عبدِالرزاق و مُصنف اِبنابیشَیبَه.
- الجَامعُ الصَغير و الجَامعُ الكبير، سیوطی(م۹۱۱ق)،
- کَنزُ العُمال(م۹۷۵ق)، جامعترین کتاب اهل تسنن با بیش از ۴۵ هزار حدیث.[۴۰]
پانویس
- ↑ سبحانی تبریزی، أصول الحديث و أحكامه في علم الدراية، ۱۴۳۳ق، ص۱۹.
- ↑ غروی نائينى، تاریخ حدیث شیعه تا قرن پنجم هجری، ۱۳۸۶ش، ص۲۵؛ نصیری، درآمدی بر علوم حدیث، ۱۳۹۸ش، ص۲۶؛ بحرانی، المعجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ الدارمی، سنن الدارمی، ۱۴۳۴ق، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ نصیری، آشنایی با تاریخ و منابع حدیثی، ۱۳۸۵ش، ص۷۴ - ۷۵.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۶.
- ↑ نفیسی، «ثقلین، حدیث»، ص۱۰۳.
- ↑ شرفالدین، المراجعات، ۱۴۲۶ق، ص۲۷۳.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۷۹-۲۸۰.
- ↑ رضایی، «پژوهشی در حدیث سفینه»، ص۹۷-۱۳۰.
- ↑ نصیری، درآمدی بر علوم حدیث، ۱۳۹۸ش، ص۵.
- ↑ حکیم، الاصول العامه للفقه المقارن، ۱۹۷۹م، ص۱۲۶.
- ↑ زرقا، المدخل الفقهی العام، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۷۵-۷۶.
- ↑ زرقا، المدخل الفقهی العام، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۷۶؛ بحرانی، المعجم الاصولی، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ نصیری، درآمدی بر علوم حدیث، ۱۳۹۸ش، ص۳۱-۳۵.
- ↑ حکیم، الاصول العامه للفقه المقارن، ۱۹۷۹م، ص۱۴۹-۱۵۹؛ نمله، المهذب فی علم أصول الفقه المقارن، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۶۳۸.
- ↑ نمله، المهذب فی علم أصول الفقه المقارن، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۶۳۹.
- ↑ حکیم، الاصول العامه للفقه المقارن، ۱۹۷۹م، ص۱۲۸؛ نمله، المهذب فی علم أصول الفقه المقارن، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۶۳۹.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۳.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۳ - ۲۶.
- ↑ معارف، «تدوین حدیث»، ص۷۵۱.
- ↑ سیوطی، جامع الأحایث، مصر، ج۲۵، ص۱۲۰.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۲.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۹.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۰، ص۲۸۵ و ۲۹۲.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ صبحی، علوم حديث و اصطلاحات آن، ۱۳۷۶ش، ص۲۱.
- ↑ جعفریان، «تاریخ تدوین حدیث»، ص۱۰۳ و ۱۰۴؛ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۲؛ معارف، «تدوین حدیث»، ص۷۵۰.
- ↑ معارف، «تدوین حدیث»، ۱۳۸۸ش، ص۷۵۰.
- ↑ صالح، علوم حديث و اصطلاحات آن، ۱۳۷۶ش، ص۲۲-۲۴.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۲۹.
- ↑ صباغ، الحدیث النبوی، ۱۴۰۱ق، ص۳۴۹ - ۳۵۹.
- ↑ سایت راسخون، «الرسالة العلیه فی الاحادیث النبویه (شرح 40 حدیث)».
- ↑ اسلام ویب، مؤلفات في شرح الأحاديث النبوية.
- ↑ روزنامه جمهوری، «۵۳ عنوان کتاب با موضوع پیامبر(ص) درسازمان تبلیغات اسلامی در دست تهیه است.»
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۳۱ و ۳۲.
- ↑ جعفریان، رسول، «تاریخ تدوین حدیث»، ص۹۹.
- ↑ طباطبایی، مسند نویسی در تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۷۳؛ معارف، «تدوین حدیث»، ص۷۵۲.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۳۰.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، ۱۳۸۸ش، ص۳۰.
منابع
- ابومحمد عبدالله بن عبد الرحمن الدارمی، مسند الدارمی المعروف بسنن الدارمی، محقق: نبيل هاشم الغمری، بیروت، دار البشائر، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- ابنابیشیبه، ابوبکر، مصنف ابن ابی شیبه، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۰۹ق.
- ابنحنبل، احمد، مسند أحمد مخرجا، محقق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، بینا، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- احمدی میانجی، علی، مكاتيب الرسول(ص)، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۹ق،
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، قم، مرکز الغدیر للدرسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۹۲ش.
- جعفریان، رسول، «تاریخ تدوین حدیث»، مجله نور علم، شماره ۲۳، آبان ۱۳۶۶ش.
- خليل، محمود محمد، المسند الجامع، بیروت، دار الجیل للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- رضایی، غلامرضا، «پژوهشی در حدیث سفینه»، فصلنامه کلام اسلامی، ش۸۴، زمستان ۱۳۹۱ش.
- روزنامه جمهوری، «۵۳ عنوان کتاب با موضوع پیامبر(ص) درسازمان تبلیغات اسلامی دردست تهیه است»، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۹ مهر۱۴۰۳ش.
- سایت اسلام ویب، «مؤلفات في شرح الأحاديث النبوية»، تاریخ درج مطلب، ۲۶ ربیع الاخر ۱۴۲۳ق، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۴.
- سایت راسخون، «الرسالة العلیه فی الاحادیث النبویه (شرح 40 حدیث) »، تاریخ مندرج، ۳ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۴.
- سبحانی تبریزی، جعفر، أصول الحديث و أحكامه في علم الدراية، بیروت، دار جواد الأئمة(ع)، ۱۴۳۳ق.
- سجستانی، ابو داود سلیمان بن اشعث، سنن ابیداود، محقق: عبدالحمید محمد محیی الدین، بیروت، المکتبة العصریة، بیتا.
- سیوطی، جلالالدین، جامع الأحادیث، بیجا، مصر، بیتا.
- شرف الدین، سید عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین راضی، قم، المجمع العالمی لأهل البیت، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
- شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- صالح، صبحی، علوم حديث و اصطلاحات آن، ترجمه: عادل نادر علی، تهران، اسوه، ۱۳۷۶ش.
- صباغ، محمد، الحدیث النبوی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۱ق.
- صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیجا، بینا، ۱۳۷۵ش.
- صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه(۱) (عصر حضور)، تهران، دانشکده علوم حديث، ۱۳۸۸ش
- طباطبایی، سید محمدکاظم، مسند نویسی در تاریخ حدیث،، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۷ش.
- عسقلانی، ابنحجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۷۹ق.
- غروی نائينى، تاریخ حدیث شیعه تا قرن پنجم هجری، قم، شیعهشناسی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- متقی هندی، علی بن حسامالدین، کنز العمال، تحقیق بکری حيانی و صفوة السقا، بینا، مؤسسة الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق، جمعى از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- معارف، مجید، «تدوین حدیث» در دانشنامه جهان اسلام، ج۶، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- معارف، مجید، پژوهشی در تاريخ حديث شيعه، تهران، موسسه فرهنگی و هنری ضریح، ۱۳۷۴ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- نصیری، علی، آشنایی با تاریخ و منابع حدیثی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- نصیری، علی، درآمدی بر علوم حدیث، قم، مرکز مدیریت، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
- نفیسی، شادی، «ثقلین، حدیث»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۹، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.