نصیرالدین بن حمزه طوسی

از ویکی شیعه
نصیرالدین بن حمزه طوسی
عالم شیعی قرن ۶ هجری
اطلاعات فردی
نام کاملنصیرالدین ابوطالب عبدالله بن حمزه بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی مشهدی شارحی
لقباِبْن حَمْزه
اطلاعات علمی
استادانابوالفتوح رازیسید فضل‌الله راوندی و ...
شاگردانخواجه نصیر الدین طوسی • قطب‌‌الدین‌ کیذری‌ • مهذب‌‌الدین‌ حسین‌ بن‌ رده‌ • علی‌ بن‌ یحیی‌ خیاط و ...
محل تحصیلمشهداصفهانکاشانری
تألیفاتالثاقب فی المناقب • الوافی‌ بکلام‌ المثبت‌ و النافی‌ • ایجاز المطالب‌ من‌ ابراز المذاهب‌ و ...


نصیرالدین عبدالله بن حمزه طوسی مشهور به اِبْن حَمْزه طوسی، عالم شیعی قرن ۶ هجری که در مشهد، اصفهان، کاشان و ری سکونت داشت. از مشایخ او می‌توان به ابوالفتوح حسین بن علی رازی و سید فضل الله بن علی راوندی اشاره کرد. در منابع از او با عنوان راوی و فقیه یاد شده است. الثاقب فی المناقب و الهادی الی النجاة من جمیع المهلکات از آثار اوست.

نسب و محل سکونت

نصیرالدین ابوطالب عبدالله بن حمزه بن عبدالله بن حمزه بن حسن بن علی طوسی مشهدی شارحی، گفته شده که ابن حمزه با شیخ طوسی رابطه نسبی داشته[۱] و نیز دایی پدر خواجه نصیر الدین طوسی بوده است.[۲]

از تاریخ ولادت و وفات او گزارشی نرسیده، اما گفته شده که وی بخشی از حکومت سلطان سنجر سلجوقی (حکومت۵۱۱-۵۵۲ق) را درک کرده است. از طرف دیگر آخرین اطلاع در مورد حیات وی حضور او در اصفهان پس از وفات منتجب الدین ابوالفتوح عجلی (درگذشت۶۰۰ق) است.[۳]

چنانکه از شواهد مختلف برمی‌آید، مسکن وی در مشهد بوده، ولی مسافرت‌هایی به نقاط مختلف ایران و غیر آن داشته است، از آن جمله از حضور او در کاشان در ۵۶۰ق[۴] و سبزوار در ۵۷۳ق[۵] اطلاع داریم.

ابن حمزه در حدود ۶۰۰ق سفری به ری داشته، سپس عازم مکه گردیده، و پس از انجام مناسک حج به اصفهان وارد شده است.[۶]

مشایخ

از مشایخ‌ او عفیف‌الدین‌ محمد بن‌ حسین‌ شوهانی‌ در مشهد، ابوالفتوح‌ حسین‌ بن‌ علی‌ رازی‌ در ری‌، سید فضل‌الله‌ بن‌ علی‌ راوندی‌ و عمادالدین‌ محمد بن‌ ابی‌ القاسم‌ طبری‌ را می‌شناسیم‌.[۷]

استفاده‌های ابن‌ حمزه‌ از اعلام‌ الورای‌ ابوعلی‌ فضل‌ بن‌ حسن‌ طبرسی‌[۸] و قرب‌ فاصله بن ‌ آن‌ دو این‌ احتمال‌ را که‌ ابن‌ حمزه‌ از او علم‌ آموخته‌، تقویت‌ می‌کند.

شاگردان‌ و راویان‌

از شاگردان‌ و راویان‌ او می‌توان‌ خواجه نصیر الدین طوسی[۹] قطب‌ الدین‌ کیذری‌،[۱۰] مهذب‌ الدین‌ حسین‌ بن‌ رده‌ و ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ یحیی‌ خیاط[۱۱] را نام‌ برد.

از اجازات‌ ابن‌ حمزه‌ می‌توان‌ به‌ اجازه او به‌ سید منتهی‌ بن‌ محمد کیسکی‌ در ۵۷۸ق‌[۱۲] و اجازه او به‌ کیذری‌ در ۵۹۶ق‌[۱۳] اشاره‌ کرد.

ابن حمزه راوی و فقیه

گرچه‌ ابن‌ حمزه‌ در برخی‌ منابع‌ چون‌ حدائق‌ کیذری‌،[۱۴] و در اجازات‌ مختلف‌ به‌ عنوان‌ «راوی» مطرح‌ شده‌، و کتاب‌ الثاقب‌ او نیز جنبه روایی‌ دارد، ولی‌ نباید از نظر دور داشت‌ که‌ منتجب‌ الدین‌[۱۵] و صاحب‌ معالم‌[۱۶] او را فقیه‌ خوانده‌اند، و ابن طاووس از کتاب‌ قضاءالصلاة او در فقه سخن‌ گفته‌ است‌.[۱۷]

مدح ابن حمزه

از نظر رجالی‌، شیخ منتجب الدین[۱۸] ابن‌ حمزه‌ را توثیق‌ کرده‌، و کیذری‌[۱۹] و علامه حلّی[۲۰] او را بسیار ستوده‌اند.

حضور در فتح‌ طوس‌

اگر «نصیرالدین‌ حمزه» را در عبارت‌ اولیاءالله‌ آملی‌[۲۱] همان‌ نصیرالدین‌ ابن‌ حمزه بدانیم‌ که‌ دور از واقعیت‌ نیست‌، باید گفت‌ او در فتح‌ طوس و نیشابور به‌ دست‌ غیاث‌الدین‌ و شهاب‌ الدین‌ غوری‌ (۵۹۷ق‌) در مشهد بوده‌ است‌[۲۲] بر اساس‌ این‌ گزارش‌ چون‌ سلطان‌ غوری‌ در مشهد از امام‌ فخر رازی‌ درباره جامع‌ و جفر سؤال‌ کرد، او ابن‌ حمزه‌ عالم‌ شیعی‌ مشهد را برای‌ پاسخ‌ معرفی‌ کرد و چون‌ از او پرسش‌ شد، پاسخ‌ کامل داد.[۲۳]

آثار

کتاب الثاقب فی المناقب که نگارش آن به اشتباه به عمادالدین محمد بن علی بن حمزه طوسی نسبت داده شده‌است.[۲۴]

در اجازات‌ بدون‌ ذکر عنوان‌، تصنیفات‌ و روایاتی‌ به‌ ابن‌ حمزه‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌.[۳۲]

پانویس

  1. حسن بن زین العابدین، الاجازه الکبیره، ۱۵ ب
  2. ابن فوطی، تلخیص مجمع الاداب، ج۵، ص۱۷۷
  3. مقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ص۶۰۴؛ قس: ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹
  4. ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، ۵۶ ب
  5. کیذری، حدائق الحقائق، ج۳، ص۱۲۳۳
  6. مقدس اردبیلی، ص۶۰۴
  7. ابن‌ حمزه، الثاقب فی المناقب، ۲۴ ب‌، ۸۶ الف‌؛ کیذری‌، حدائق الحقائق، ج۱،ص۴۶۲-۴۶۴، ج۳،ص۱۲۳۳-۱۲۳۴؛ مقدس‌ اردبیلی‌، حدیقه الشیعه، ص۶۰۴
  8. به‌ عنوان‌ نمونه‌ مقایسه‌ شود بنا‌ ابن‌ حمزه، ۱۱۱ الف‌ - ۱۲۰ الف‌ و طبرسی‌، اعلام الوری، ص۳۲۱-۳۲۶
  9. ابن‌ فوطی‌، ج۵، ص۱۷۷
  10. کیذری‌، ج۱، ص۴۶۲، ج۳، ص۱۲۳۳
  11. مجلسی‌، ج۸۶، ص۱۰۴ و ص۱۳۵، به‌ نقل‌ از اجازه علامه حلی‌
  12. نک: افندی‌، ج۳، ص۲۱۶، به‌ نقل‌ از دست‌ نوشته ابن‌ حمزه‌
  13. نک: آقابزرگ‌، طبقات‌، ج۶، ص۱۶۳-۱۶۴، به‌ نقل‌ از برخی‌ نسخ‌ حدائق‌ الحقائق‌ کیذری‌
  14. آقابزرگ‌، طبقات‌ اعلام الشیعه، ج۶، ص۱۶۳-۱۶۴
  15. ص‌ ۱۲۵
  16. مجلسی‌، بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۰۶
  17. نک: خوانساری‌، ج۶، ص۲۶۶
  18. خوانساری‌، ج۶، ص۲۶۶
  19. ج۱، ص۴۶۲
  20. مجلسی‌، ج۸۶، ص۱۰۴، ص۱۳۵
  21. ص‌ ۸۱
  22. قس‌: ابن‌ اثیر، ج۱۲، ص۱۶۴-۱۶۷
  23. اولیاءالله‌ آملی‌، ص۸۱
  24. پاکتچی، ابن حمزه، نصیرالدین، دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  25. ابن‌ حمزه‌، ۵۶ ب‌
  26. نک: خوانساری‌، ج۶، ص۲۶۲-۲۶۳
  27. ج۳، ص۲۱۵
  28. ص‌ ۵۵۹، ۶۰۴؛ نک: افندی‌، ج۳، ص۲۱۶
  29. ص‌ ۵۵۹، ۶۰۱، ۶۰۴
  30. نک: خوانساری‌، ج۶، ص۲۶۶
  31. خوانساری‌، ج۶، ص۲۶۶
  32. نک: مجلسی‌، ج۸۶،ص۱۰۴و۱۳۵، اجازه علامه حلی‌

یادداشت

مآخذ

  • آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علی‌نقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م.
  • ابن حمزه، عبدالله، الثاقب فی المناقب، عکس نسخه خطی موجود در کتابخانه جامع گوهرشاد مشهد.
  • ابن شهر آشوب، محمد، المناقب، قم، المطبعه العلمیه.
  • ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور، ۱۳۵۸ق / ۱۹۳۹م؛ ادبیات تهران، خطی، ۱۳۴۴ش.
  • افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
  • اولیاءالله آملی، محمد، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۸ش.
  • بحرانی، هاشم، مدینه المعاجر، تهران، ۱۲۹۱ق.
  • بحرانی، یوسف، الکشکول، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م.
  • حسن بن زین الدین، الاجازه الکبیره، نسخه عکسی ضمیمه بحارالانوار.
  • خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
  • راوندی، سعید، الخراج و الجرائح، قم، ۱۴۰۹ق.
  • روضاتی، محمدعلی، فهرست کتب خطی کتابخانه‌های اصفهان، اصفهان، ۱۳۸۲ق.
  • صدر، حسن، تکمله امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۶ق.
  • طبرسی، فضل، اعلام الوری، نجف، ۱۳۹۰ق.
  • فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد، مشهد، ۱۳۶۵ش.
  • کیذری، قطب الدین، حدائق الحقائق، به کوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م؛ مرعشی، خطی.
  • مقدس اردبیلی، احمد، حدیقه الشیعه، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
  • منتجب الدین، علی، الفهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ق.
  • نوری، حسین، دارالسلام، قم، ۱۳۸۰ق.

پیوند به بیرون