الجامع الصحیح مشهور به صحیح مسلم نوشته مسلم بن حجاج نیشابوری مهمترین کتاب حدیثی اهل‌سنت پس از صحیح بخاری. این کتاب ۷۲۷۵ حدیث نبوی را در بر دارد که بدون احادیث تکراری، روایات آن حدود ۴۰۰۰ خواهد بود. به ادعای مسلم همه روایات آن معتبر و صحیح‌اند؛ اما از سوی برخی علمای اهل‌سنت مانند نووی، حاکم نیشابوری و ابن حجر عسقلانی در صحت برخی از احادیث آن تردید شده است. از این کتاب به دلیل ایرادات سندی(تعلیق) و متنی(اندراج) و همچنین نقل از راویان ضعیف انتقاد شده است. از نظر شیعیان در صحیح مسلم احادیث ضعیف و جعلی وجود دارد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مسلم بن حجاج نیشابوری |
| تاریخ نگارش | نیمه قرن ۳ قمری |
| موضوع | حدیث |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | اسماعیل بن احمد طرابلسی |
| تعداد جلد | ۸ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالطباعه العامره |
| تاریخ نشر | ۱۳۲۹-۱۳۳۴ق |
مسلم در صحیح خود روایاتی در فضايل اهل بیت نقل کرده که تعداد آنها را ۶۲ روایت دانسته‌اند.
بر صحیح مسلم، شرح، تکلمه، تلخیص و ترجمه‌هایی نوشته شده که المنهاج از معروفترین شرح‌های آن به شرح نووی مشهور است. همچنین چاپ صحیح مسلم به وسیله دارالطباعه العامره استانبول در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۳۴ق، از بهترین چاپ‌های آن معرفی شده است.
نویسنده
مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری (۲۰۴-۲۶۱ق) نویسنده کتاب‌هایی همچون التمییز، کتاب المخضرمین و کتاب العلل در حدیث است. معروفترین اثر او، الجامع الصحیح، به صحیح مسلم مشهور است.[۱] او نزد محمد بن اسماعیل بخاری نویسنده صحیح بخاری شاگردی کرده و برخی دیگر از نویسندگان صحاح سته مانند ترمذی شاگرد او بوده‌اند.[۲]
نام‌ها
برخی اسم اصلی این کتاب را «المسند الصحیح المختصر من السنن بنقل العدل عن العدل عن رسول الله صلی الله علیه و سلم» دانسته‌اند که به اختصار آن را المسند الصحیح می‌گویند.[۳] در عین حال، کتاب او با نام‌هایی چون الجامع الصحیح[۴] المسند الصحیح و المسند نیز شناخته می‌شود.[۵]
ساختار و محتوای کتاب
صحیح مسلم، ۷۲۷۵ حدیث نبوی را در بردارد.[۶] گفته شده حدود نیمی از احادیث آن تکراری بوده و با حذف آنها، تعداد روایاتش حدود ۴ هزار حدیث خواهد بود.[۷] البته شمس‌الدین عاملی تعداد احادیث آن را ۱۲۰۰۰ ذکر کرده است.[۸] از مسلم نقل شده که وی احادیث این کتاب را، از میان ۳۰۰۰۰۰ حدیث انتخاب کرده است [۹]
المسند الصحیح ۵۴ کتاب دارد پس از مقدمه‌ای از مسلم با کتاب الایمان شروع شده و با کتاب التفسیر به پایان می‌رسد. این کتاب از ۸ جزء و ۱۲۰۵ باب تشکیل شده است.[۱۰]
مسلم در مقدمه کتاب گفته است احادیث را به ترتیب از سه دسته راوی نقل می‌کند:
- راویانی که صفت «استقامت و اتقان» دارند
- راویانی که صفت «ستر و صدق» دارند
- راویان ضعیف.
بنای مسلم بر این بوده است که این ترتیب را در نقل احادیث رعایت کند.[۱۱] اما گفته شده قبل از اتمام آن از دنیا رفته است.[۱۲]
فصل‌بندی احادیث و دسترسی آسان به آنها از ویژگی‌های صحیح مسلم دانسته‌اند[۱۳] البته مسلم فقط کتاب را باب‌بندی کرده و نامی بر ابواب آن نگذاشته است. نامگذاری ابواب کتاب او بعدها به‌وسیله دیگران انجام شده است.[۱۴]
اهل‌بیت در صحیح مسلم
در صحیح مسلم احادیثی در منقبت اهل‌بیت(ع) آمده که شمار آنها را ۶۲ روایت گفته‌اند. او روایاتی در فضائل اهل بیت، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، حسنین(ع)، امام سجاد(ع) و حضرت مهدی(عج) نقل کرده است.[۱۵]
مسلم، حدیث منزلت، حدیث کساء، حدیث اثنا عشر خلیفه، حدیث رایت و شأن نزول آیه مباهله را در صحیح آورده است او همچنین روایاتی در تأیید برخی احکام بنابر مذهب شیعه از جمله صحیح بودن ازدواج موقت نقل کرده است.[۱۶]
انگیزه و هدف نگارش
مسلم کتاب خود را بر اساس درخواست یکی از بزرگان حدیث و با هدف ساماندهی به کتاب‌های حدیثی که احادیث صحیح و غیر صحیح را با هم آورده بودند، نگاشته است.[۱۷] گفته شده او برای نگارش آن ۱۵ سال وقت گذاشته است.[۱۸] برخی از نویسندگان سال پایان نگارش آن را ۲۵۰ق گفته‌اند، در این صورت در سال ۲۳۵ق مسلم در حالی نگارش آن را آغاز کرده که حدود ۳۰ سال داشته است این امر سبب شده تا از سوی برخی دیگر در نگارش آن در سال ۲۵۰ق تردید شود.
مسلم در صحیح خود ادعا کرده من در این کتاب، احادیثی را که تنها از نظر من صحیح بودند جمع‌بندی نکردم بلکه روایاتی را در آن گردآورده‌ام که همه فقیهان و عالمان آنها را صحیح می‌دانستند.[۱۹] نووی در المنهاج این سخن مسلم را نپذیرفته و گفته است در صحیح مسلم احادیث زیادی آمده که در صحت آنها اختلاف است.[۲۰]گفته شده تنها اختلاف میان مسلم و بخاری در این است که بخاری روایتی را نقل می‌کند که راوی، شیخ(استاد) آن را دیده باشد ولی مسلم دیدار راوی را شرط نمی‌داند و صرف همزمانی راوی و شیخ روایت را برای نقل روایت کافی می‌داند.[۲۱]
جایگاه نزد اهل‌سنت و شیعیان
اهل‌سنت، صحیح مسلم را دومین کتاب از صحاح سته می‌دانند و بر این باورند پس از قرآن و صحیح بخاری معتبرترین کتاب است.[۲۲] آنان همچنین صحیح مسلم و صحیح بخاری را صحیحین می‌گویند.[۲۳] البته گفته شده برخی از آنان، صحیح مسلم را بر صحیح بخاری ترجیح داده‌اند.[۲۴]
شیعیان، از این جهت که این کتاب در زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) نوشته شده، اما از آن دو، روایتی نقل نکرده و نامی به میان نیاورده، انتقاد می‌کنند.[۲۵] البته به دلیل نقل روایاتی از فضایل اهل بیت، آن را بر صحیح بخاری ترجیح داده‌اند.
برخی شیعیان هم بر این باورند که در برخی از نسخه‌های صحیح مسلم تحریفاتی صورت گرفته است[۲۶] آنان برای اثبات ادعای خود مواردی از این تحریفات را برشمرده‌اند. از جمله معتقدند روایت «مهدی من عترتی من ولد فاطمه» و همچنین حدیث «خیر نساء العالمین اربع» در چاپ‌های قدیمی صحیح مسلم بوده و در برخی از منابع اهل‌سنت مانند الصواعق المحرقه، کنزالعمال و المستدرک علی الصحیحین به وجود آنها در صحیح مسلم اشاره و استناد شده، اما در برخی از نسخه‌های متأخر آن یافت نمی‌شوند.[۲۷]
اشکالات و ایرادات
- ایرادات سندی و متنی؛ گفته شده صحیح مسلم از ایرادات سندی و متنی خالی نیست در برخی اسناد آن، تعلیق(حذف واسطه میان مؤلف و راوی) وجود دارد و در مواردی در آن اندارج(درج سخن راوی در متن حدیث) نیز صورت گرفته است.[۲۸] بنا به گفته نجم الدین طبسی حدود ۱۴ مورد تعلیق و در مواردی تدلیس و حدیث جعلی در صحیح مسلم وجود دارد. همچنین او گفته است که ابن حجر عسقلانی کتاب وقوف علی ما فی صحیح المسلم من الموقوف را در این زمینه تألیف کرده و در آن ۱۹۲ روایت موقوف یا مقطوع از صحیح مسلم گردآورده است.[۲۹] نووی[۳۰] و حاکم نیشابوری نیز در صحت برخی روایات صحیح مسلم تردید کرده است.[۳۱] ابن حجر در مقدمه فتح الباری گفته است مسلم ۳۲ حدیث از ۱۱۰ حدیث ضعیف و مشکل‌دار صحیح بخاری را در صحیح خود نقل کرده است.[۳۲]
- ذکر نکردن عنوان باب‌ها؛ گر چه مسلم احادیث را طی ابوابی آورده، ولی عنوان باب‌ها را ذکر نکرده است.[۳۳] البته گفته شده این کار بعدها توسط نویسندگان اهل‌سنت جبران شده است.[۳۴]
- نقل از راویانی که وثاقت آنها پذیرفته نشده است. برخی از اصحاب حدیث مانند ابوزرعه رازی و ابن واره رازی از صحیح مسلم و نویسنده آن به دلیل روایت از اسباط بن نصر، قطن بن نسیر و احمد بن عیسی مصری انتقاد کرده‌اند.[۳۵] شیخ یوسف صباغی در کتاب بررسی رجال صحیحین اعتبار برخی از راویانی را که بخاری و مسلم از آنها در صحیحین روایت نقل کرده‌اند مانند مغیره بن شعبه را رد کرده است.[۳۶] همچنین در کتاب روایات المدلسین فی صحیح مسلم تعداد روایان احادیث صحیح مسلم که به تدلیس در حدیث متهم بوده‌اند، ۸۶ تن ذکر شده است.[۳۷]
کتاب‌ها درباره صحیح مسلم
عالمان اهل‌سنت شرح‌ها، مستدرکات و تلخیص‌هایی بر صحیح مسلم نوشته‌اند برخی از آنها عبارتند از:
شرح‌ها
- المنهاج فی شرح الجامع لمسلم بن حجاج؛ ابوزکریا محیی‌الدین یحیی بن شرف نووی شافعی(درگذشته ۶۷۶ق) این شرح در محافل علمی مورد توجه است.[۳۸]
- منهاج الابتهاج؛ قسطلانی
- الاکمال فی شرح مسلم؛ قاضی عیاض بن موسی یحصبی مالکی(درگذشته ۷۸۸ق)
- المعلم بفوائد کتاب مسلم؛ ابوعبدالله محمد بن علی مازری(درگذشته ۵۳۶ق)
- المفهم لما اشکل من تلخص کتاب مسلم؛ ابوعباس احمد بن عمر بن ابراهیم قرطبی(درگذشته ۶۵۶ق)
- الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج؛ جلال الدین سیوطی(درگذشته ۹۱۱ق)
- شرح زوائد مسلم علی البخاری؛ سراج الدین عمر بن علی بن ملقن شافعی( درگذشته ۸۰۴ق)[۳۹]
- نورالحق بن عبدالحق دهلوی (۱۰۷۳ق) آن را به فارسی شرح کرده است.[۴۰]
مستدرکات
- برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: مستدرک‌نویسی
برخی از نویسندگان اهل‌سنت برخی از احادیثی را که مسلم در صحیح نیاورده، در کتاب‌هایی منتشر کرده‌اند:
- المسند الصحیح؛ ابوبکر محمد بن عبدالله جوزقی نیشابوری شافعی(درگذشته۳۸۸ق)
- المسند المستخرج علی مسلم؛ ابو نعیم اصفهانی(درگذشته ۴۳۰ق)
- الاستدراکات و التتبع؛ ابی‌حسن علی بن عمر دارقطنی (درگذشته ۳۸۵ق)[۴۱]
- المستدرک علی الصحیحین؛ حاکم نیشابوری(۴۰۵ق)
تلخیص‌ها
- مختصر المسلم نوشتۀ منذری
- تلخیص المسلم، نوشتۀ قرطبی
- مختصر المسند الصحیح علی مسلم؛ ابی‌عوانه یعقوب بن اسحاق اسفرایینی(درگذشته ۳۱۶ق) [۴۲]
نقد
برخی از عالمان شیعه و سنی در نقد صحیح مسلم آثاری به زبان عربی و فارسی نوشته‌اند.
- علل الاحادیث فی کتاب الصحیح لمسلم؛ ابوالفضل محمد بن ابی‌الحسن ابن جارود مشهور به ابن عمار شهید (درگذشته ۳۱۷ق)
- کتاب وقوف علی ما فی صحیح المسلم من الموقوف
- کتاب روایات المدلسین فی صحیح مسلم
همچنین بخشی از کتاب‌هایی که در نقد صحیحین و صحاح سته نوشته شده به نقد صحیح مسلم اختصاص دارد.
- سیری در صحیحین؛ محمدصادق نجمی(درگذشته ۱۳۹۰ش)
- صحیح بخاری و مسلم در ترازوی نقد ؛ سید علی حسینی میلانی
- الافصاح عن احوال رواة الصحاح؛ محمدحسن آل مظفر (درگذشته ۱۳۷۵ق)
- القول الصراح فی حول الصحاح؛ شیخ الشریعه اصفهانی(درگذشته ۱۳۳۹ق)
- تحفة العلماء فیمن اخرج عنه البخاری و مسلم من الضعفاء؛ عبدالحسین شرف الدین(درگذشته ۱۳۷۷ق)
- التنبیه علی الاوهام الواردة فی الصحیحین؛ حسین بن محمد جیانی(درگذشته ۴۹۸ق)[۴۳]
انتشار
صحیح مسلم بارها در هند، ترکیه و مصر چاپ شده است. چاپ دارالطباعه العامره استانبول را که در سال‌های ۱۳۲۹-۱۳۳۴ق به تصحیح اسماعیل بن احمد طرابلسی انجام شده از بهترین چاپ‌های آن دانسته شده است.[۴۴] در این چاپ صحیح مسلم در ۸ جلد منتشر شده است.[۴۵]
پانویس
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۱۸۸؛ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۹۶-۹۷.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۷۵-۷۶.
- ↑ ابوغده، تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی، ص۳۳: بنقل از زهراب، فضایل اهل‌بیت علیهم‌السلام در صحاح سته اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۷۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۵.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۸۱-۸۲.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۷.
- ↑ تقریب النواوی، ص۵۱ به‌نقل از مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۸.
- ↑ عاملی نفائس الفنون، ج۱، ص۳۹۶: به نقل از صباغی، بررسی رجال صحیحین، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۰۲.
- ↑ صباغی، بررسی رجال صحیحین، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه مولف، ص۱۱-۱۷
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۶.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۸؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۶.
- ↑ زهراب، فضایل اهل‌بیت علیهم‌السلام در صحاح سته اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۸۲.
- ↑ زهراب، فضایل اهل‌بیت علیهم‌السلام در صحاح سته اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۳۰۰.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۳.
- ↑ نصیری، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، ص۲۵۶.
- ↑ تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۵۸۹ به نقل از نصیری، آشنایی با جوامع حدیثی شیعه و اهل سنت، ص۲۵۶.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳قج۱، مقدمه نووی، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ نووی، المنهاج، ج۱، مقدمه نووی، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۶ پانویس. به‌نقل از: ابن کثیر، اختصار علوم حدیث، ص۲۲.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۷۹ ؛ ابن صلاح، معرفة انواع علم الحدیث، ص۸۴؛ قسطلانی، ج۱، ص۱۹؛ ابن حجر هیثمی، ص۹.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۵.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج۱۱، ص۳۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۵؛ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۷۹، مقدمه نووی، ص۱۲۸.
- ↑ «صحاح سته»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ حسینی میلانی، التحریفات و التصریفات فی کتب اهل السنه، ۱۴۲۱ق، ص۱۵-۲۲.
- ↑ عزیزی، تحریف سلفیه در میراث مکتوب، ۱۳۹۵ش، ص۷۰-۷۱.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۱-۲۰۰.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه نووی، ص۱۳۰-۱۳۱.
- ↑ صباغی، بررسی رجال صحیحین، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۴۱.
- ↑ ابن حجر، مقدمه فتح الباری(هدی الساری)، ۱۴۰۸ق-۱۹۸۸م، ص۳۴۵.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ص۵۵۶.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۸.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۷، ص۳۸۱؛ حازمی، شروط الائمه، ص۷۷-۷۸. بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۷۹.
- ↑ صباغی، بررسی رجال صحیحین، ۱۳۸۲ش، ص۱۵۰-۳۶۰.
- ↑ خلف، روایات المدلسین فی صحیح مسلم، ص۴۷۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۲.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۸۲-۹۰؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۷-۵۵۸.
- ↑ زهراب، فضایل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته اهل تسنن، ۱۳۹۱ش، ص۷۲.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۹۰-۹۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۷-۵۵۶.
- ↑ نووی، المنهاج، ۱۴۲۳ق، ج۱، مقدمه شیخ خلیل مأمون شیحا، ص۹۰-۹۲؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۵۸-۵۵۶.
- ↑ پاکتچی،پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۱۷۹. ص ۱۷۸-۲۰۰.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ص۶۸.
- ↑ المکتبة الوقفیة؛ صحیح مسلم ط. العامره: ترکیا، بازبینی: ۲۲ اسفند ۱۳۹۵ش.
منابع
- ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابن حجر، مقدمه فتح الباری، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۸ق-۱۹۸۸م.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بيروت، دارالفكر، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
- پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ۱۳۹۱ش.
- قسطلانی، احمدبن محمد، ارشادالساری فی شرح البخاری، بولاق، ۱۳۰۵ق.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، داراحیا التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- حسینی میلانی، سید علی، التحریفات و التصریفات فی الکتب السنه، مرکز الابحاث الاعتقادیه، قم، ۱۴۲۱ق.
- حسینی میلانی، سید علی، جواهر الكلام فی معرفة الامامة والامام، الحقائق، قم، ۱۳۸۹ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، درالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- زهراب(فاضلی)، علی، فضایل اهل بیت علیهم السلام در صحاح سته اهل تسنن، مجمع جهانی شیعه شناسی، قم، ۱۳۹۱ش.
- صباغی، یوسف، بررسی رجال صحیحین، انتشارات انصاریان، قم، ۱۳۸۲ش.
- صحاح سته، مجله پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۱۸، تاریخ درج مطلب، ۳ مهر ۱۳۸۶، تاریخ بازدید: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵.
- طبسی، نجم الدین، درسنامه رجال مقارن(آشنایی اجمالی با علم رجال و علمای رجالی شیعه و سنی)، گردآورنده: سید حمیدرضا روحانی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- عزیزی، نصر، تحریف سلفیه در میراث مکتوب، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.
- مدیرشانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- نَوَوی، یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، مقدمه: شیخ خلیل مأمون شحیا، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۲۳ق/ ۲۰۰۳م.
پیوند به بیرون