سوره طلاق شصت و پنجمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء بیست و هشتم جای دارد. نام‌گذاری این سوره به نام طلاق به دلیل اشاره به احکام طلاق در بیشتر آیات این سوره است. در بخش اول سوره طلاق از كلياتى درباره احكام طلاق همراه با انذار، تهديد و بشارت سخن گفته شده و در بخش دوم به عظمت خداوند، جایگاه پیامبر(ص)، پاداش صالحان و مجازات بدكاران اشاره شده است.
این سوره به این مناسبت طلاق نام دارد که از نخستین آیه تا حدود دو سوم کل سوره، درباره احکام طلاق، عده طلاق و زنان مطلقه سخن می‌گوید.[۱] سوره طلاق را سوره «نساء الصغری» نیز نامیده‌اند که در مقابل سوره چهارم قرآن که نساء كبرى است، قرار دارد.[۲]این واژه دوبار [یادداشت ۱]و دیگر مشتقاتش ۱۲ بار در قرآن آمده است.[۳]
محل و ترتیب نزول
سوره طلاق جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، نود و نهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، شصت و پنجمین سوره است و در جزء ۲۸ قرآن جای دارد.[۴]
سوره طلاق را دربردارنده كلياتى درباره احكام طلاق به همراه اندرزها، تهديدها و بشارت‌هایی دانسته‌اند.[۹] این سوره افزون بر احکام طلاق، عده طلاق، زنان مطلقه، نفقه زنان باردارِ مطلقه و احکام رضاع،[۱۰] به سرنوشت جوامع و امم گذشته جهت عبرت آیندگان اشاره می‌کند. سخن از توحید، معاد، نبوت و توصیف متقین، همچنین سفارش به تقوا و توکل بر خداوند از دیگر موضوعات سوره طلاق است.[۱۱]
درباره شأن نزول نخستین آیه سوره طلاق «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ...؛اى پيامبر، چون زنان را طلاق گوييد، در [زمان‌بندى] عدّه آنان طلاقشان گوييد و حساب آن عدّه را نگه داريد» آمده است این آیه درباره عبدالله بن عمر که زنش را در حال حیض طلاق داده بود، نازل شد. با نزول این آیه پیامبر(ص) به عبدالله دستور داد به زنش رجوع کند و او را در خانه نگه دارد تا زمانی که از حیض پاک شد، اگر همچنان خواستار طلاق همسرش بود، بدون انجام عمل زناشویی او را طلاق دهد.[۱۳]
«وَ مَن يَتَّقِ اللَّـهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا *وَ يَرْ‌زُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَ مَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّـهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّـهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا ﴿۲و۳﴾» (هر كس از خدا پروا كند، (خدا) براى او راه بيرون‌شدنى قرار مى‌دهد و از جايى كه حسابش را نمى‌كند، به او روزى مى‌رساند و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام‌رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازه‌اى مقرر كرده است.)
مفسران درباره شأن نزول و تفسیر فراز پایانی آیه دوم و فراز آغازین آیه سوم سوره طلاق که غالباً با هم خوانده می‌شود، با استناد به روایات مباحثی درباره جمع بین عبادت و تقوا از یک سو و تلاش و توکل از سوی دیگر مطرح کرده‌اند[۱۴]علامه طباطبایی این دوآیه را از غُرر آیات[یادداشت ۳] قرآن دانسته و رعایت تقوی و ورع و پایبندی به دستورات الهی و رعایت حرمتشان را راهی برای برون رفت ازمشکلات زندگی برشمرده است.وی همچنان حقیقت تقوی و توکل را معرفت به اسماء و صفات حق و انجام واجبات و ترک محرمات می‌داند که نتیجه‌اش فانی شدن اراده انسان در اراده الهی وقرار گرفتن تحت ولایت خداوند وبهره مندی از روزی های مادی و معنوی است. [۱۵]
درباره شأن نزول این دو فراز آمده است، پسر عوف بن مالک اشجعی توسط مشرکاناسیر شد. عوف نزد پیامبر(ص) برای بی‌تابی همسرش در فراق فرزندش چاره‌جویی کرد. حضرت فرمود صبر پیشه کنید و زیاد ذکر لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِالله بگویید. آنان نیز دستور پیامبر را انجام دادند تا روزی پسرشان از غافلگیری دشمن استفاده کرد و همراه با گله گوسفندانشان فرار کرد. به همین مناسبت این دو فراز نازل شد.[۱۶]
مجمع البیان ذیل این آیه از پیامبر(ص) نقل کرده است که هرکس تقوا پیشه کند، خدااو را از شبهات دنیا و سختی‌های مرگ و قیامت حفظ می‌کند و با استناد به روایتی از امام صادق(ع) فرموده است: هرکس تقوا پیشه کند، خداوند به دارایی‌های او برکت می‌دهد.[۱۷]
در تفسیر نمونه توصیهٔ خدا به تقوا و امیدبخشی او را به این جهت دانسته است که در آیات پیش، سخن از طلاق و نگرانی از مسائل معیشتی، ممکن است سبب عدم رعایت عدالت از طرف زن و شوهر یا شاهدان شود؛ به همین دلیل امر به رعایت تقوا کرده است.[۱۸]
علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان ذیل این دو فراز گفته است: هرکس از کارهای حرام دوری کند، خداوند راه نجاتی از تنگی‌های زندگی برای او فراهم می‌کند؛ چرا که دین خدا بر اساس فطرت انسان است و انسان را به چیزی رهنمون می‌شود که سعادت دنیا و آخرتش را تضمین می‌کند؛ بنابراین انسان مؤمن نباید بترسد که اگر تقوا پیشه کند، از زندگی خوب در این دنیا، محروم می‌شود.[۱۹]
در فضیلت تلاوت سوره طلاق از پیامبر(ص) آمده است کسی‌که سوره طلاق را بخواند، بر سنت رسول الله خواهد مُرد.[۲۱]شیخ صدوق نیز از امام صادق(ع) نقل کرده است هرکس سوره‌های طلاق و تحریم را در نماز‌های واجب بخواند، خداوند او را در روز قیامت از ترس و حزن و آتش دوزخ در امان می‌دارد و او را به سبب خواندن اين دو سوره و محافظتش(تداوم قرائت) برآن به بهشت مىبرد؛ زيرا اين دو سوره به پیامبر(ص) تعلق دارد.[۲۲]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید در [زمان‌بندی] عده آنان طلاقشان گویید و حساب آن عده را نگه دارید و از خدا پروردگارتان بترسید آنان را از خانه‌هایشان بیرون مکنید و بیرون نروند مگر آنکه مرتکب کار زشت آشکاری شده باشند این است احکام الهی و هر کس از مقررات خدا [پای] فراتر نهد قطعاً به خودش ستم کرده است نمی‌دانی شاید خدا پس از این پیشامدی پدیدآورد ١﴾
﴿پس چون عده آنان به سر رسید [یا] به شایستگی نگاهشان دارید یا به شایستگی از آنان جدا شوید و دو تن [مرد] عادل را از میان خود گواه گیرید و گواهی را برای خدا به پا دارید این است اندرزی که به آن کس که به خدا و روز بازپسین ایمان دارد داده می‌شود و هر کس از خدا پروا کند [خدا] برای او راه بیرون‌شدنی قرار می‌دهد ٢﴾
﴿و از جایی که حسابش را نمی‌کند به او روزی می‌رساند و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است‌خدا فرمانش را به انجام‌رساننده است به راستی خدا برای هر چیزی اندازه‌ای مقرر کرده است ٣﴾
﴿و آن زنان شما که از خون‌دیدن [ماهانه] نومیدند اگر شک دارید [که خون می‌بینند یا نه] عده آنان سه ماه است و [دخترانی] که [هنوز] خون ندیده‌اند [نیز عده‌شان سه ماه است] و زنان آبستن مدتشان این است که وضع حمل کنند و هر کس از خدا پروا دارد [خدا] برای او در کارش تسهیلی فراهم سازد ٤﴾
﴿همان‌جا که [خود] سکونت دارید به قدر استطاعت‌خویش آنان را جای دهید و به آنها آسیب [و زیان] مرسانید تا عرصه را بر آنان تنگ کنید و اگر باردارند خرجشان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر برای شما [بچه] شیر می‌دهند مزدشان را به ایشان بدهید و به شایستگی میان خود به مشورت پردازید و اگر کارتان [در این مورد] با هم به دشواری کشید [زن] دیگری [بچه را] شیر دهد ٦﴾
﴿بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند خدا هیچ‌کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی‌کند خدا به زودی پس از دشواری آسانی فراهم می‌کند ٧﴾
﴿پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می‌کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون برد و هر کس به خدا بگرود و کار شایسته کند او را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درمی‌آورد جاودانه در آن می‌مانند قطعاً خدا روزی را برای او خوش کرده است ١١﴾
﴿خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آنها هفت زمین آفرید فرمان [خدا] در میان آنها فرود می‌آید تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و به راستی دانش وی هر چیزی را دربر گرفته است ١٢﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای پیامبر چون زنان را طلاق گویید در [زمان‌بندی] عده آنان طلاقشان گویید و حساب آن عده را نگه دارید و از خدا پروردگارتان بترسید آنان را از خانه‌هایشان بیرون مکنید و بیرون نروند مگر آنکه مرتکب کار زشت آشکاری شده باشند این است احکام الهی و هر کس از مقررات خدا [پای] فراتر نهد قطعاً به خودش ستم کرده است نمی‌دانی شاید خدا پس از این پیشامدی پدیدآورد ١ پس چون عده آنان به سر رسید [یا] به شایستگی نگاهشان دارید یا به شایستگی از آنان جدا شوید و دو تن [مرد] عادل را از میان خود گواه گیرید و گواهی را برای خدا به پا دارید این است اندرزی که به آن کس که به خدا و روز بازپسین ایمان دارد داده می‌شود و هر کس از خدا پروا کند [خدا] برای او راه بیرون‌شدنی قرار می‌دهد ٢ و از جایی که حسابش را نمی‌کند به او روزی می‌رساند و هر کس بر خدا اعتماد کند او برای وی بس است‌خدا فرمانش را به انجام‌رساننده است به راستی خدا برای هر چیزی اندازه‌ای مقرر کرده است ٣ و آن زنان شما که از خون‌دیدن [ماهانه] نومیدند اگر شک دارید [که خون می‌بینند یا نه] عده آنان سه ماه است و [دخترانی] که [هنوز] خون ندیده‌اند [نیز عده‌شان سه ماه است] و زنان آبستن مدتشان این است که وضع حمل کنند و هر کس از خدا پروا دارد [خدا] برای او در کارش تسهیلی فراهم سازد ٤ این است فرمان خدا که آن را به سوی شما فرستاده است و هر کس از خدا پروا کند بدیهایش را از او بزداید و پاداشش را بزرگ گرداند ٥ همان‌جا که [خود] سکونت دارید به قدر استطاعت‌خویش آنان را جای دهید و به آنها آسیب [و زیان] مرسانید تا عرصه را بر آنان تنگ کنید و اگر باردارند خرجشان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر برای شما [بچه] شیر می‌دهند مزدشان را به ایشان بدهید و به شایستگی میان خود به مشورت پردازید و اگر کارتان [در این مورد] با هم به دشواری کشید [زن] دیگری [بچه را] شیر دهد ٦ بر توانگر است که از دارایی خود هزینه کند و هر که روزی او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند خدا هیچ‌کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمی‌کند خدا به زودی پس از دشواری آسانی فراهم می‌کند ٧ و چه بسیار شهرها که از فرمان پروردگار خود و پیامبرانش سر پیچیدند و از آنها حسابی سخت کشیدیم و آنان را به عذابی [بس] زشت عذاب کردیم ٨ تا کیفر زشت عمل خود را چشیدند و پایان کارشان زیان بود ٩ خدا برای آنان عذابی سخت آماده کرده است پس ای خردمندانی که ایمان آورده‌اید از خدا بترسید راستی که خدا سوی شما تذکاری فرو فرستاده است ١٠ پیامبری که آیات روشنگر خدا را بر شما تلاوت می‌کند تا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند از تاریکیها به سوی روشنایی بیرون برد و هر کس به خدا بگرود و کار شایسته کند او را در باغهایی که از زیر [درختان] آن جویبارها روان است درمی‌آورد جاودانه در آن می‌مانند قطعاً خدا روزی را برای او خوش کرده است ١١ خدا همان کسی است که هفت آسمان و همانند آنها هفت زمین آفرید فرمان [خدا] در میان آنها فرود می‌آید تا بدانید که خدا بر هر چیزی تواناست و به راستی دانش وی هر چیزی را دربر گرفته است ١٢﴾
↑ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سوره‌ها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
↑ «غرر آيات، آيات كليدى قرآن هستند كه راهگشاى بسيارى از آيات ديگر، بلكه پايه و ميزان عدل و مصباح روشنى براى حل پيچيدگى هاى بسيارى از احاديث اند وغالباً از آيات توحيدى هستند و يا رابطه‌اى تنگاتنگ با مسئله توحيد دارند و در رفع مشكلات تفسيرى و حديثى كارگشا هستند و از جمله مهم ترين ملاک‌هاى شناخت اين آيات، تأكيداتى است كه معصومان عليهم‌السلام نسبت به خاص بودن آيه دارند. http://marifat.nashriyat.ir/node/2872
