مُفَصَّلات سورههای کوتاه در انتهای قرآن است که با سوره ناس به پایان می‌رسد؛ اما در مورد نخستین آنها، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. مفصلات از جهت تعداد آیات به سه گروه طِوال (بلند)، اوساط (میانه) و قِصار (کوتاه) تقسیم میشود. در سورههای مفصلات، آیات منسوخ کمتر دیده میشود؛ از این رو محکمات نیز خوانده می‌شوند. به این سوره‌ها ریاض القرآن نیز گفته شده است.
نامگذاری
مفصّلات در اصطلاح به سوره‌هایی گفته میشود که در آخر قرآن قرار گرفته، کوتاه هستند و به صورت مکرر با بسم الله الرحمن الرحیم از یکدیگر جدا می‌شوند.[۱] از آنجا که آیات منسوخ در این سوره‌ها کم است، به آنها محکم نیز گفته شده است؛ ابن‌عباس در روایتی در پاسخ به سؤالی درباره محکم، آن را مفصل معنا کرده است.[۲] در برخی روایات از سورههای مفصلات با عنوان ریاض‌القرآن یاد شده است.[۳]
جایگاه مفصلات در میان سور قرآن
اصطلاح مفصل در روایتی منسوب به پیامبر(ص) نیز وجود دارد؛ در این روایات آمده است که به من سوره‌هاى طولانى داده شده به جاى تورات، سوره‌هاى (مئین) صد آيه‌اى[یادداشت ۱] داده شده به جاى انجيل، سوره‌هاى مثانى به جاى زبور و سوره‌هاى مفصل را كه ۶۸ سوره است افزون به من دادند.[۵] بر پایه روایات دیگری، خداوند پیامبر(ص) را به سبب سورههای مفصّل بر دیگر انبیاء برتری داده است.[۶]
انواع مفصلات
سورههای مفصلات بر اساس تعداد آیات به سه دسته تقسیم میشود:
| مفصلات طوال | حجرات، ق، ذاریات، طور، نجم، قمر، الرحمن، واقعه، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه، صف،جمعه، منافقون، تغابن، طلاق، تحریم، ملک، قلم، حاقه، معارج، نوح، جن، مزمل، مدثر، قیامه، انسان، مرسلات، نبأ، نازعات، عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق و بروج |
| مفصلات میانه | طارق، اعلی، غاشیه، فجر، بلد، شمس، لیل، ضحی، شرح، تین، علق، قدر و بینه |
| مفصلات کوتاه | زلزله، عادیات، قارعه، تکاثر، عصر، همزه، فیل، قریش، ماعون، کوثر، کافرون، نصر، مسد، اخلاص، فلق و ناس[۷] |
اختلاف‌نظر در نخستین سوره از مفصّلات
آخرین سوره از گروه مفصلات بدون اختلاف سوره ناس است اما درباره نخستین سوره از گروه مفصّلات، دوازده دیدگاه وجود دارد: صافات، جاثیه، محمد، فتح، حجرات، ق، الرحمن، صف، فرقان، انسان، اعلیٰ و ضحیٰ.[۸]
پانویس
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۶؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۵.
- ↑ احمد بن حنبل، مسند ابن حنبل، ۱۳۶۸-۱۳۷۵ق، ج۴، ص۳۴۳.
- ↑ سخاوی، جمال القراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۹.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۰ش، ص۸۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۰۱.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۲۵.
- ↑ فرهنگ‌نامه علوم قرآن، ۱۳۹۴ش، ص۲۴۱۲.
- ↑ سخاوی، جمال القراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۹؛ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۱۳۱.
یادداشت
- ↑ در بعضی از نسخ به جای واژه «مئین» از کلمه «سنن» استفاده شده است. در این باره گفته شده صحیح همان واژه مئین است و احتمالا به دلیل اشتباه کاتبان سنن نوشته شده است. (حسینی طهرانی، مهرتابان، ۱۴۲۶ق، ص۱۵۲.)
منابع
- احمد بن حنبل، مسند، تحقیق محمد شاکر، قاهره، ۱۳۶۸-۱۳۷۵ق.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۶ق.
- جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الاذهان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، ناهید، ۱۳۷۷ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۷ش.
- سخاوی، علی بن محمد، جمال القراء وکمال الاقراء، تحقیق مروان العطیة و محسن خرابة، دمشق/بیروت، دارالمأمون للتراث، چاپ اول، ۱۴۱۸ق/۱۹۹۷م.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، ۱۴۰۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد بیستونی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ش.
- فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی/پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، ۱۳۸۰ش.