سوره حُجُرات چهل و نهمین سوره و از سورههای مدنی قرآن است که در جزء ۲۶ جای دارد. حجرات جمع حُجره به معنای اتاق است که در آیه چهارم آمده است. سوره حجرات درباره آداب برخورد با پیامبر(ص) و نیز برخی از اخلاقیات بد اجتماعی همچون سوءظن، تَجَسُّس و غیبت سخن میگوید.
آیه اُخُوت، آیه نبأ و آیه غیبت از آیات مشهور این سوره است. آیه سیزدهم نیز که گرامیترین فرد را نزد خداوند، باتقواترین افراد میداند از جمله آیات مشهور این سوره محسوب شده است.
در فضیلت تلاوت سوره حجرات آمده است قاری آن هر شب و يا هر روز، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.
نامگذاری
واژه حُجُرات در آیه چهارم آمده است و به همین دلیل این سوره را سوره حُجُرات نامیدهاند.[۱] حجرات جمع حُجره و به معنای اتاقهاى متعددى است كه در كنار مسجد پيامبر(ص) براى همسران او تهيه شده بود.[۲]مضمون آیه چهارم این است که گروهی از بنی تمیم که برای حل مشکلی به کنار منزل پیامبر آمده بودند و چون نمیدانستند پیامبر در کدام حجره (اتاق)از حجراتش هست دور اتاقها میگشتند و با صدای بلند بدون رعایت ادب و احترام به پیامبر فریاد میزدند ای محمد بیا بیرون و این آیه نازل شد و تصریح کرد که کار این افراد نشانه بی عقلی است و اکثر این افراد مانند چارپان هستند که قدرت تعقل ودرک ندارند. [۳]
به نوشته تفسیر المیزان، این سوره دربرگیرندهٔ دستورالعملهایی اخلاقی است، از جمله آداب ارتباط با خدا، آدابی که باید در ارتباط با پیامبر(ص) رعایت کرد و آداب مربوط به نحوه ارتباط افراد با یکدیگر در جامعه. این سوره همچنین درباره ملاک برتری افراد بر دیگران، و حاکمیت نظم در جامعه و زندگی سعادتمندانه و تفاوت حاکمیت دین حق با حکومت سایر قوانین اجتماعی، سخن گفته و در پایان به حقیقت ایمان و اسلام اشاره کرده است.[۸] این سوره به مسلمانان دستور میدهد به شایعات توجه نکنند، از غیبت و بدگویی به دیگران و جستجو درباره عیوب مردم پرهیز کنند و در پی گمان نروند و میان مسلمانان، صلح و آشتی برقرار کنند.[۹]
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ؛ اى کسانى که ايمان آوردهايد، اگر فاسقى برايتان خبرى آورد، نيک وارسى کنيد، مبادا بهنادانى گروهى را آسيب برسانيد و [بعد،] از آنچه کردهايد پشيمان شويد».[۱۱]
بیشتر مفسران شأن نزول این آیه را حادثه ولید بن عُقبه دانستهاند که پیامبر(ص) او را براى جمعآورى زکات، به سوی قبيله بنى المُصطَلَق فرستاد و او از ترس به دروغ گفت آنها از پرداخت زکات خودداری کردند. این خبر باعث شد پیامبر با لشکری درصدد مقابله با آنان برآید؛ اما هنگامی که دو گروه به هم رسیدند، معلوم شد که ولید دروغ گفته است.[۱۲]
به گفته علامه طباطبایی، در این آیه، خداوند اصل عقلایی در عمل به اخبار را امضا و تأیید کرده است. عقلا هنگامی که خبری را میشوند به آن عمل میکنند مگر در خصوص خبر افراد فاسق که تحقیق و بررسی میکنند. خداوند این اصل را تأیید کرده و دستور داده است اگر فاسقی خبری آورد، باید درباره آن تحقیق و بررسی کرد تا به حقیقت و راست و دروغ آن آگاه شد تا مبادا بدون جهت بر سر قومی تاخته و بعدا پشیمانی به بار آورد. این آیه در حقیقت خبر فاسق را بیاعتبار شمرده است.[۱۳]
ترجمه: مؤمنان برادر يکديگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه کنيد، باشد که مشمول رحمت او شويد.
بنابر این آیه، مؤمنان برادر یکدیگرند و در صورت وقوعِ درگیری بین آنان، دیگر مسلمانان وظیفه دارند آنان را آشتی دهند. وقتی آیه اخوت نازل شد، پیامبر(ص) میان مسلمانان پیوند برادری برقرار ساخت؛ بین ابوبکر و عمر، بین عثمان و عبدالرحمن بن عوف و بین دیگر اصحاب، طبق جایگاهشان، عقد اخوت بر قرار کرد؛ آن گاه علی بن ابی طالب(ع) را به عنوان برادر خود برگزید و به علی(ع) گفت: «تو برادر منی و من برادر تو».[۱۵][۱۶]
«...اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ...وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن يَأْکُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ...؛ از بسيارى از گمانها بپرهيزيد...و جاسوسى مکنيد، و بعضى از شما غيبت بعضى را نکند؛ آيا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ از آن کراهت داريد...».[۱۷]
در این آیه سه مسئله اخلاقی بیان شده است: اجتناب از گمان بد، تَجَسُّس و غیبت.[۱۸] بنابر تفسیر نمونه این سه مسئله اخلاقی، با هم ارتباط دارند؛ گمان بد، زمینهٔ تجسس را فراهم میآورد و تجسس در کار دیگران، مقدمه غیبت از آنان و فاششدن مسائل خصوصی زندگی آنان است.[۱۹]
براساس این آیه، که آیه غیبت نامیده میشود،[۲۰] غیبت حرام[۲۱] و گناه کبیره[۲۲] شمرده شده است. طبق آیه مذکور، چنانکه انسان از خوردن گوشت مردار کراهت و نفرت دارد، از غیبت شخص زنده نیز باید نفرت داشته باشد؛ زیرا غیبت هم مانند خوردن گوشت برادر مرده است.[۲۳] جمله «أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَیْتًا» علت تحریم غیبت شمرده شده است.[۲۴]در تفسیر نور آمده است که اگر از بدن انسان زنده قطعهاى جدا شود، امكان پر شدن جاى آن هست، ولى اگر از مرده چيزى كنده شود، جاى آن همچنان خالى مىماند. غيبت، بردن آبروى مردم است و آبرو كه رفت ديگر جبران نمىشود. [۲۵]
ترجمه: «ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و ملتها و قبیلهها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. بیتردید گرامیترینِ شما نزد خدا پرهیزکارترینِ شماست...»
آیه بالا به جهت نفی برتریهای نژادی انسانها بر یکدیگر، هم در نوشتههای اخلاقی و هم در مباحث اعتقادی مورد توجه قرار گرفته است. به نوشته تفسیر نمونه، آیه بیان میکند که همه انسانها از ريشه واحدى هستند و نباید از نظر نسب و قبيله بر يکديگر افتخار کنند. آیه تنها عامل واقعی برتری انسانها نزد خداوند را تقوا معرفی کرده است.[۲۶]آیه دلالت دارد که مردم باید برای زندگی درست همان چیزی را برگزینند که خداند برگزیده است یعنی تقوی و دین را، زیرا تقوی کرامتی است حقیقی که بر اساس علم حق است برخلاف اموری که مردم براساس توهمات و پندار هایشان به عنوان معیار کرامت و فضیلت برمی گزینند. [۲۷]به باور نویسنده تفسیر المیزان تقوی یگانه ابزار تأمین سعادت در جهان آخرت است که سعادت دنیا را نیز به دنبال خواهد داشت.[۲۸]
این آیه مورد استناد نهضت فکری و سیاسی شعوبیه هم قرار گرفته است. شعوبیان گروهی ایرانی بودند که با استناد به آیه بالا، اعتقاد داشتند که هیچ قومی بر قوم دیگر برتری ندارد و با سیاست تبعیض نژادیامویان مخالفت میکردند.[۲۹]
ترجمه: عربهای بادیهنشین گفتند: «ایمان آوردهایم» بگو: «شما ایمان نیاوردهاید، ولی بگویید اسلام آوردهایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است.
آیه تفاوت میان اسلام وایمان را بازگو می کند و ایمان را از امور قلبی مانند اعتقاد می داند در حالی که اسلام اقراری زبانی انسان است به توحید ونبوت و خضوع و تسلیم ظاهری، خواه اعتقاد قلبی به آن چه بدان اعتراف کرده وجود داشته باشد یا خیر. [۳۰]
در تفسیر مجمع البیان از پیامبر(ص) نقل شده است اگر کسی سوره حجرات را قرائت کند، خداوند به تعداد هر کس که او را اطاعت میکند و هر کس که نافرمانی میکند، به او ده حسنه میدهد.[۳۱] همچنین در کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق نقل شده است هر كس سوره حجرات را هر شب و يا هر روز تلاوت كند، از زائران پیامبر(ص) خواهد بود.[۳۲]
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای کسانی که ایمان آوردهاید در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید و از خدا پروا بدارید که خدا شنوای داناست ١﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن میگویید با او به صدای بلند سخن مگویید مبادا بیآنکه بدانید کردههایتان تباه شود ٢﴾
﴿و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست اگر در بسیاری از کارها از [رای و میل] شما پیروی کند قطعاً دچار زحمت میشوید لیکن خدا ایمان را برای شما دوستداشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت آنان [که چنیناند] رهیافتگانند ٧﴾
﴿و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفهای] که تعدی میکند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد پس اگر بازگشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست میدارد ٩﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید نباید قومی قوم دیگر را ریشخند کند شاید آنها از اینها بهتر باشند و نباید زنانی زنان [دیگر] را [ریشخند کنند] شاید آنها از اینها بهتر باشند و از یکدیگر عیب مگیرید و به همدیگر لقبهای زشت مدهید چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارند ١١﴾
﴿ای کسانی که ایمان آوردهاید از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پارهای از گمانها گناه است و جاسوسی مکنید و بعضی از شما غیبت بعضی نکند آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد از آن کراهت دارید [پس] از خدا بترسید که خدا توبهپذیر مهربان است ١٢﴾
﴿ای مردم ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست بیتردید خداوند دانای آگاه است ١٣﴾
﴿[برخی از] بادیهنشینان گفتند ایمان آوردیم بگو ایمان نیاوردهاید لیکن بگویید اسلام آوردیم و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است و اگر خدا و پیامبر او را فرمان برید از [ارزش] کردههایتان چیزی کم نمیکند خدا آمرزنده مهربان است ١٤﴾
﴿از اینکه اسلام آوردهاند بر تو منت مینهند بگو بر من از اسلامآوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایتکردن شما به ایمان بر شما منت میگذارد اگر راستگو باشید ١٧﴾
﴿خداست که نهفته آسمانها و زمین را میداند و خدا[ست که] به آنچه میکنید بیناست ١٨﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ای کسانی که ایمان آوردهاید در برابر خدا و پیامبرش [در هیچ کاری] پیشی مجویید و از خدا پروا بدارید که خدا شنوای داناست ١ ای کسانی که ایمان آوردهاید صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنانکه بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن میگویید با او به صدای بلند سخن مگویید مبادا بیآنکه بدانید کردههایتان تباه شود ٢ کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو میکشند همان کسانند که خدا دلهایشان را برای پرهیزگاری امتحان کرده است آنان را آمرزش و پاداشی بزرگ است ٣ کسانی که تو را از پشت اتاقها[ی مسکونی تو] به فریاد میخوانند بیشترشان نمیفهمند ٤ و اگر صبر کنند تا بر آنان درآیی مسلماً برایشان بهتر است و خدا آمرزنده و مهربان است ٥ ای کسانی که ایمان آوردهاید اگر فاسقی برایتان خبری آورد نیک وارسی کنید مبادا به نادانی گروهی را آسیب برسانید و [بعد] از آنچه کردهاید پشیمان شوید ٦ و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست اگر در بسیاری از کارها از [رای و میل] شما پیروی کند قطعاً دچار زحمت میشوید لیکن خدا ایمان را برای شما دوستداشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست و کفر و پلیدکاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت آنان [که چنیناند] رهیافتگانند ٧ [و این] بخششی از خدا و نعمتی [از اوست] و خدا دانای سنجیدهکار است ٨ و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفهای] که تعدی میکند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد پس اگر بازگشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست میدارد ٩ در حقیقت مؤمنان با هم برادرند پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید امید که مورد رحمت قرار گیرید ١٠ ای کسانی که ایمان آوردهاید نباید قومی قوم دیگر را ریشخند کند شاید آنها از اینها بهتر باشند و نباید زنانی زنان [دیگر] را [ریشخند کنند] شاید آنها از اینها بهتر باشند و از یکدیگر عیب مگیرید و به همدیگر لقبهای زشت مدهید چه ناپسندیده است نام زشت پس از ایمان و هر که توبه نکرد آنان خود ستمکارند ١١ ای کسانی که ایمان آوردهاید از بسیاری از گمانها بپرهیزید که پارهای از گمانها گناه است و جاسوسی مکنید و بعضی از شما غیبت بعضی نکند آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد از آن کراهت دارید [پس] از خدا بترسید که خدا توبهپذیر مهربان است ١٢ ای مردم ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست بیتردید خداوند دانای آگاه است ١٣ [برخی از] بادیهنشینان گفتند ایمان آوردیم بگو ایمان نیاوردهاید لیکن بگویید اسلام آوردیم و هنوز در دلهای شما ایمان داخل نشده است و اگر خدا و پیامبر او را فرمان برید از [ارزش] کردههایتان چیزی کم نمیکند خدا آمرزنده مهربان است ١٤ در حقیقت مؤمنان کسانیاند که به خدا و پیامبر او گرویده و [دیگر] شک نیاورده و با مال و جانشان در راه خدا جهاد کردهاند اینانند که راست کردارند ١٥ بگو آیا خدا را از دین[داری] خود خبر میدهید و حال آنکه خدا آنچه را که در زمین است میداند و خدا به همه چیز داناست ١٦ از اینکه اسلام آوردهاند بر تو منت مینهند بگو بر من از اسلامآوردنتان منت مگذارید بلکه [این] خداست که با هدایتکردن شما به ایمان بر شما منت میگذارد اگر راستگو باشید ١٧ خداست که نهفته آسمانها و زمین را میداند و خدا[ست که] به آنچه میکنید بیناست ١٨﴾
↑ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سورهها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
منابع
قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
احمدی بهرامی، حمید، «شعوبیه و تأثیرات آن در سیاست و ادب ایران و جهان اسلام»، دوفصلنامه دین و ارتباطات، ش۱۸و۱۹، تابستان و پاییز ۱۳۸۲ش.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بیتا.
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.