آیه اِعْتِداء صد و نود و چهارمین آیه سوره بقره است. طبق این آیه با وجود حرام بودن جنگ در ماه حرام، پاسخ به دشمنِ متجاوز، حتی در ماه حرام نیز مشروع است. این آیه در پاسخ به رفتار توهین‌آمیز مشرکان با پیامبر(ص) در مراسم حجِ سال ششم هجری (پس از صلح حدیبیه) نازل شد. فقهیان مسلمان از این آیه قاعده فقهی اعتداء را استنباط کرده‌اند. طبق این قاعده، که اگر کسی در مسجدالحرام جنایت کند در همان‌جا قصاص می‌شود؛ اما اگر کسی بیرون از مسجدالحرام مرتکب جنایت شود و به مسجدالحرام پناه ببرد، تا وقتی بیرون نیاید قصاص نمی‌شود.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه اعتداء |
| واقع در سوره | بقره |
| شماره آیه | ۱۹۴ |
| جزء | ۲ |
| اطلاعات محتوایی | |
| موضوع | فقهی - اخلاقی |
| درباره | مشروع بودن پاسخ به دشمنِ متجاوز، حتی در ماه حرام |
متن آیه
﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ١٩٤﴾ [بقره:194]
﴿این ماه حرام در برابر آن ماه حرام است و [هتک] حرمتها قصاص دارد پس هر کس بر شما تعدی کرد همان گونه که بر شما تعدی کرده بر او تعدی کنید و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقواپیشگان است ١٩٤﴾
سوره بقره: آیه ۱۹۴
مفهوم‌شناسی
واژه اعتداء برگرفته از کلمه عَدْو به‌معنای تجاوزگری به انگیزه سیطره‌یافتن معنا شده است.[۱]
آیه اعتداء آیه ۱۹۴ سوره بقره درباره مشروع بودن تقابل با دشمن تجاوزگر در ماه‌های حرام است.[۲]
ماه‌های حرام به چهار ماه محرم، رجب، ذی القعده و ذی‌الحجه گفته‌اند که جنگیدن در آن حرام دانسته شده،[۳] اما جنگ دفاعی در این چند ماه بنابر این آیه جایز و مشروع دانسته شده است.[۴]
آیه به این نکته اشاره دارد که شکستن حرمت هر چیزی که در دین حرمت دارد از جمله ماه حرام، خانه خدا، جان، آبرو باعث می‌شود قصاص و تلافی کردن مشروع باشد.[۵]
شأن نزول
در سال ششم هجرت که پیمان صلح حدیبیه امضا شد پیامبر(ص) و اصحاب برای شرکت در مراسم حج به منطقه حدیبیه رسیدند. مشرکان در آن‌جا با اهانت به پیامبر و اصحاب و پرتاب سنگ و تیر به آنان، مانع ورود مسلمین به مکه شدند. به تلافیِ این رفتار مشرکان و عدم رعایت حرمت ماه ذی القعده، این آیه نازل شد.[۶]
قاعده فقهی
آیه اعتدا در ابواب متعدد فقهی از جمله حج، جهاد، قصاص، غصب و بیع مورد استناد قرار گرفته است.[۷] از این آیه قاعده فقهی اعتداء برداشت شده است.[۸]صاحب جواهر با استناد به آیه اعتداء و روایاتی که در توضیحش وارد شده بر این باور است که حتی مقابله به مثل در ماه‌های حرام برای جنگِ با مشرکان جایز است. [۹] این قاعده در احکام مربوط حج بدین‌گونه است که اگر کسی در حرم مرتکب جنایتی شود در همان‌جا قصاص می‌شود و با او مقابله به مثل می‌شود زیرا حرم را هتک کرده است، ولی اگر در بیرون از محدوده حرم مکه مرتکب جنایت شود و بعد به حرم خدا پناه ببرد، تا وقتی از حرم بیرون نیاید، قصاص نمی‌شود. البته از نظر خوراکی و مانند آن در مضیقه و فشار قرار می‌گیرد تا مجبور به بیرون آمدن از حرم بشود. [۱۰]امام صادق(ع) در روایتی با استشهاد به آیه اعتداء حکمتِ اقامه حد بر چنین شخصی را حرمت شکنی او نسبت به حرم دانسته است.[۱۱]
پانویس
- ↑ مختار عمر، معجم اللغة العربیة المعاصرة، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۱۴۷۲.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، الاعلمی، ج۲، ص۶۳.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۰
- ↑ برجی، ترور و دفاع مشروع، ۱۳۸۶ش، ص۵۲.
- ↑ مشکینی، تفسیر روان، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۰۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، الاعلمی، ج۲، ص۶۳.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۴۴۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹۸۱م، ج۲۱، ص۳۲؛ طوسی، الخلاف، نشر اسلامی، ج۵، ص۱۹۳؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۶۰.
- ↑ کاشف الغطاء، أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب)، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۲۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۳ش، ج۲۱، ص۳۲.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۳۷۴ش، ج۸، ص۴۴۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۴۱۹.
منابع
- مختار عمر، احمد، معجم اللغة العربیة المعاصرة، بیجا، عالم الکتاب، ۱۴۲۹ق.
- برجی، یعقوبعلی، ترور و دفاع مشروع، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل البیت، ۱۳۷۴ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، الاعلمی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن،الخلاف، قم، نشر اسلامی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق و تعلیق و گرد آوری: حسن خرسان، علی آخوندی، محمد آخوندی، ناشر: دار الكتب العلمية، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
- کاشف الغطاء، حسن، أنوار الفقاهة (کتاب المکاسب)، نجف، کاشف الغطاء العامه، ۱۴۲۲ق.
- نجفی، محمدبن حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- مشکینی، علی، تفسیر روان، قم، دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.