آیه اصلاح ذات بین
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه اصلاح ذات بین |
| واقع در سوره | حجرات |
| شماره آیه | ۹ |
| جزء | ۲۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | درگیری اوس و خزرج |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | اخلاقی |
| درباره | آشتی مؤمنان |
| آیات مرتبط | آیه اخوت |
آیه اِصْلاحِ ذاتِ بَیْن نهمین آیه سوره حجرات است که دربارهٔ اصلاح روابط و ایجاد سازش میان دو گروه مُتَخاصمِ مؤمن نازل شده است. این آیه برای حفظ و اصلاح جامعه اسلامی و حمایت از جان، مال و ناموس مسلمانان و عدم هتک حرمت اشخاص دستوراتی ارائه داده است. ایجاد صلح و سازش میان دو گروه مؤمن متخاصم، مبارزه با گروه یاغی و اصلاح ذات بین بر اساس معیارهای عادلانه از این دستورات است.
از این آیه چند فرع فقهی استفاده شده است از جمله: وجوب کفایی اصلاح ذات البین، ضامن نبودن مصلحان در برابر جان و اموال گروه یاغی و متجاوز، ضامن بودن گروه یاغی در برابر جان و مال مصلحان و لزوم اجازه از حاکم شرع برای اعمال قدرت جهت ایجاد صلح و سازش.
این آیه در ماجرای درگیری میان قبایل اوس و خزرج نازل شد.
متن و ترجمه
﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ ٩﴾ [حجرات:9]
﴿و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند میان آن دو را اصلاح دهید و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدی کرد با آن [طایفه‌ای] که تعدی می‌کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد پس اگر بازگشت میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید که خدا دادگران را دوست می‌دارد ٩﴾
سوره حجرات: آیه ۹
معرفی و شأن نزول
آیه نهم سوره حجرات در مقام بیان راهکارهایی جهت ایجاد سازش و اصلاح میان دو گروه از مؤمنان متخاصم است.[۱] درباره شأن نزول این آیه دو نقل آمده است: طبرسی در تفسیر مجمع البیان، نزول این آیه را درباره دو طایفه اُوْس و خَزْرَج می‌داند که میان آنان جنگی با لیف خرما و نعلین اتفاق افتاد.[۲] واحدی در کتاب اسباب نزول القرآن، نزول آیه را درباره ماجرای عبدالله بن اُبَیّ و عبدالله بن رَواحَه می‌داند. طبق این نقل روزی انس به پیامبر اسلام(ص) پیشنهاد می‌کند به دیدن عبدالله بن ابی برود. پیامبر نیز سوار بر الاغی همراه با جمعی از مسلمانان در مسیری که شوره‌زار بود به سوی عبدالله حرکت کرد. زمانی که به نزدیک او رسیدند، عبدالله به پیامبر گفت دور شو که بو و گرد و خاک مرکبت مرا آزار می‌دهد. این سخن با واکنش مردی از انصار و حمایت اقوام آن دو به نزاعی شدید میان دو گروه منجر شد و با چوب و دست و کفش به یکدیگر حمله کردند که این آیه نازل شد و از مؤمنان خواست میان ایشان صلح و آشتی برقرار کنند.[۳]
محتوای آیه
در این آیه خداوند از مؤمنان می‌خواهد هرگاه میان دو گروه از مؤمنین، درگیری و جنگ درگرفت یا زمینه‌های درگیری وجود داشت حتی اگر به جنگ هم ختم نشد، با احساس مسئولیتْ از وقوعِ نزاع پیشگیری کرده و میان آن دو گروه سازش و صلح برقرار سازند. این امر یک واجب کفایی قلمداد می‌شود.[۴]
صلح و برادری صادقانه را از لوازم ایمان دانسته‌اند. به همین دلیل حفظ آن برای حفظ جامعه اسلامی امری اجتناب‌ناپذیر تلقی شده است.[۵] این آیه برای حفظ و اصلاح جامعه اسلامی، حمایت از جان، مال و ناموس انسان‌ها در مقابل تجاوزگری دیگران، حفظ آزادی مردم و عدم هتک حرمت اشخاص، دستوراتی صادر کرده است که عبارتند از:
- اگر میان دو گروه از مومنان درگیری و دشمنی ایجاد شد میان آنها اصلاح و سازش ایجاد کنید. پیامبر(ص) اصلاح ذات البین را از بهترین و با فضیلت‌ترین کارهای امت معرفی کرده، تا جایی که آن را از نظر درجه از نماز و روزه و صدقه بالاتر دانسته است.[۶]
- اگر یک طرف دچار ظلم و تجاوزگری شد همراه گروه مظلوم با آنها بجنگید تا به سازش و اصلاح و به فرمان خدا بازگردد.[۷]
- زمانی که جنگ تمام شد میان آنها عادلانه حکم کنید.[۸]
برقراری صلح میان دو گروه متخاصم را به صورت مرحله به مرحله دانسته‌اند؛ با این توضیح که در ابتدا با زبان نصیحت و موعظه و دعوت به حکم با آنها برخورد شود و اگر موثر نبود به صورت عملی درگیری را خاتمه دهند.[۹]
در انتهای آیه خداوند دستور به اصلاح ذات بین بر اساس معیارهای عادلانه داده است. علامه طباطبایی اصلاح ذات بین بر اساس عدل را به این معنا می‌داند که بعد از اتمام جنگ، عوارض بعدی آن را نادیده نگیرید و احکام الهی را در مورد هر کسی که به او تجاوز شده، به اجرا در آورید و اگر حقی از او ضایع شده مثلا کسی از او کشته شده یا مال و ناموس او تضییع شده، از طرف مقابل حق او را استیفا کنید.[۱۰]
احکام فقهی مستفاد از آیه
به گفته ناصر مکارم شیرازی، مفسر و از مراجع تقلید شیعه، با استناد به این آیه می‌توان چند حکم فقهی را استفاده کرد:
- اصلاح میان گروه‌های متخاصم مسلمانان یک واجب کفایی است.
- مبارزه مسلحانه با گروه یاغی پس از طی کردن مراحل اولیه گفتگو و عدم تاثیر آن جایز است.
- خون‌های متجاوزان و اموال آنها که در این راه از بین می‌رود، برای طرف مقابل ایجاد ضمانت نمی‌کند.
- در مراحل اصلاح از طریق گفتگو اجازه حاکم شرع لازم نیست؛ ولی در مرحله شدت عمل به ویژه جایی که به خون‌ریزی منجر می‌شود، گرفتن اجازه حاکم شرع لازم است.
- در صورتی که گروه یاغی خونی از گروه مصلح بریزد یا اموالی را تضییع کند، ضامن آن است.
- در مبارزه چون هدف اصلاح دو گروه از مؤمنان است، مسأله اسیران جنگی و غنائم مطرح نیست و پس از اتمام جنگ اسیران آزاد گشته و اموال هر طرف بازگردانده می‌شود.[۱۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۶۶-۱۶۷
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۹۹.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۸-۴۰۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۶۶-۱۶۸.
- ↑ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۴۰۶ق، ج۲۷، ص۲۳۵.
- ↑ پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۲ش، ص۲۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۶۷.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۱۱۳.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۵۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۴۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۲، ص۱۷۰-۱۷۲.
منابع
- پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبه الصدر، ۱۴۱۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب العلمیه، ۱۳۷۱ش.
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، محقق کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.