حکومت امام علی(ع)

حکومت امام علی(ع)

قلمرو حکومت امام علی(ع) برگرفته از کتاب اطلس شیعه اثر رسول جعفریان. در این نقشه مناطق تحت کنترل امام علی(ع) به رنگ سبز و مناطق تحق کنترل مُعاویه به رنگ قرمز نشان داده شده است.
اطلاعات حکومت
نام‌های دیگر	حکومت علوی (۳۵-۴۰ق)
گستره جغرافیایی	سرزمین‌های حِجاز، عراق، ایران، شام، مصر، یَمن، عُمّان و جزیره
ویژگی	عدالت • پایبندى به دین خدا • برخاسته‌بودن از اراده و خواست مردم • پایان دوران حکومت خلفای راشدین
اقدامات مهم	زنده‌شدن سیره پیامبر(ص) • ازبین‌رفتن فساد از جامعه • نادیده‌گرفتن تبعیض نژادی و نظام طبقاتی
حوادث مهم	حَکَمیّت
پایتخت‌ها	کوفه
جنگ‌ها	جَمَل • صِفّین • نَهرَوان
پیش از	خلافت امام حسن(ع) و خلافت بنی‌اُمَیّه
پس از	خلافت عثمان
افراد
کارگزاران	مالک اَشْتر • ابن‌عباس • عُثمان بن حُنَیْف • محمد بن اَبی‌بَکر • قُثَم بن عباس

حکومت امام علی(ع) به حکومتی در صدر اسلام اشاره دارد که امام علی(ع)، به عنوان خلیفه چهارم مسلمانان، از سال ۳۵ تا ۴۰ق بر بخش وسیعی از جامعه اسلامی آن روز حکومت کرد. این حکومت یکی از مهم‌ترین دوران‌های حاکمیت اسلام و بر پایه عدالت و اصول دینی شناخته می‌شود. از نظر شیعیان به حکومت رسیدن امام علی(ع) در سال ۳۵ق، اجرای دیرهنگام پیمان مردم در غدیر خم بود که در آن پیامبر(ص) علی(ع) را جانشین و امام امت اسلامی معرفی کرد.

حکومت علی بن ابی‌طالب، پس از نارضایتی‌ها از حکومت خلیفه سوم و کشته‌شدن عثمان، با پافشاری اکثریت مسلمانان شکل گرفت. امام علی در ابتدا که اوضاع جامعه را بسیار فاسد می‌دید، از پذیرش خلافت خودداری می‌کرد. چرا که در دوران سه خلیفه پیشین شکاف‌های اجتماعی عمیقی به وجود آمده بود و با قدرت‌یافتن دشمنان پیامبر(ص) در حکومت اسلامی، سنت‌های پیامبر تغییر یافته، جاهلیت جدیدی شکل گرفته بود. مبارزه امام علی با فسادهای به‌وجودآمده زمینه‌ساز مشکلات دوران خلافتش شد و افرادی مانند طَلْحه، زُبَیْر و مُعاویه که علی بن ابی‌طالب را خطری واقعی برای منافع خود می‌دیدند، انتقام خون عثمان را بهانه کرده، به جنگ خلیفه وقت رفتند.

علی بن ابی‌طالب در حکومت خود بر اجرای عدالت، زنده‌کردن سیره پیامبر(ص)، ازبین‌بردن فساد از جامعه و ایجاد برابری میان همه مسلمانان تأکید داشت. امام علی در طول حکومت خود با سه جنگ داخلی بزرگ (جَمَل، صفّین و نَهرَوان) مواجه شد که بخش عمده‌ای از زمان و انرژی حکومت را به خود اختصاص داد. با این حال، علی(ع) با ایجاد حکومتی شایسته‌سالار و عادلانه، از تبعیض‌های نژادی و اقتصادی جلوگیری کرد و حکومتی معیار بر جای گذاشت. امام علی به آموزش و آبادانی نیز توجه ویژه‌ای داشت و بر حفظ حقوق همه مردم، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، تأکید می‌کرد. او آزادی بیان و مشارکت مردم در امور حکومتی را تشویق می‌نمود و از سخت‌گیری در اجرای قوانین اسلامی دریغ نمی‌کرد.

حکومت امام علی پس از چهار سال و نه ماه با شهادتش به پایان رسید. اگرچه او نتوانست همه برنامه‌های خود را به طور کامل اجرا کند، اما میراث او به عنوان الگویی برای حکومت‌های اسلامی و نمادی از عدالت و تقوا باقی ماند.

اهمیت و جایگاه

حکومت امام علی(ع) پس از قتل عثمان بن عفان، در سال ۳۵ق آغاز شد. به گفته حسن زین، تاریخ‌پژوه لبنانی، امام علی در حکومت خود توانست، تصویری درست از ارزش‌ها، اصول و احکام حکومت اسلامی را برای نسل‌های بعدی بر جای گذارد. به باور رسول جعفریان، پژوهش‌گر ایرانی در حوزه تاریخ اسلام، برخلاف سه خلیفه پیشین، علی(ع) حکومت اسلامی خالصی را تشکیل داد که از اصول اسلامی هیچ انحرافی نداشت و تنها بر پایه ضوابط اسلامی بنا شده بود. به همین دلیل است که امام خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، غصب حکومت از امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص) را بزرگترین مصیبت وارده شده در اسلام، حتی بزرگ‌تر از واقعه عاشورا، دانسته است.

به گفته رسول جعفریان، امام علی(ع) با توجه به شرایط جامعه آن روز، در جریان حکومت خود بیش از هر چیز دیگری بر جاری‌کردن عدالت، زنده‌کردن سیره رسول خدا، اصلاح فساد جامعه و ایجاد برابری میان عرب و عَجَم تأکید داشت. اگر چه امام علی نتوانست برنامه‌هایی را که برای اصلاح امور داشت، به صورت کامل انجام دهد، اما به گفته مصطفی دلشاد تهرانی، نویسنده و پژوهشگر نهج‌البلاغه، موفقیت‌های زیادی را به دست آورد، به گونه‌ای که برای حاکمان بعد از خود حکومتی معیار بر جای گذاشت. چنان‌که سید علی حسینی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، حکومت علی بن ابی‌طالب را الگویی کامل برای همه حکومت‌ها در همه زمان‌ها دانسته است.

ابن‌ابی‌الحدید، از شارحانِ سنی مذهبِ نهج‌ البلاغه، معتقد است، امیرالمؤمنین در درستی سیاست و در تدبیر حکومت‌داری، با هیچ حاکمی قابل مقایسه نیست. چنان‌که برخی متکلمان سنی‌مذهب، سیاست امام علی و حکومت منصفانه او در آن شرایط سخت را از جهت دشواری شبیه معجزه دانسته‌اند. با شهادت امام علی، دوره‌ای که سنی‌مذهبان آن را با عنوان خلافت راشدین می‌شناسند، پایان یافت؛ دورانی که در تفکر سیاسی اهل‌سنت، ایده‌آل به شمار می‌آید و بعد از آن بدعت‌ها پدید آمد.

شکل‌گیری

امام علی علیه‌السلام
نخستین امام شیعیان

زندگی
مولود کعبه • یوم‌الدار • شعب ابی‌طالب • لیلة المبیت • هجرت به مدینه • ازدواج با فاطمه(س) • فتح خیبر • ابلاغ آیات برائت • مباهله • واقعه غدیر • سقیفه بنی‌ساعده • شهادت فاطمه(س) • شورای شش‌نفره • حکومت امام علی(ع) • شهادت امام علی(ع) • سال‌شمار زندگی
لقب‌ها
امیرالمؤمنین • ولی الله • اسدالله • صدیق • قسیم النار و الجنة • ابوتراب • یعسوب‌ الدین • حیدر • قرآن ناطق • فاروق • صاحب اللواء • شاه مردان • زوج البتول • ساقی کوثر • صالح المؤمنین • خاصف‌النعل
میراث
مصحف امام علی • مصحف فاطمه • سیره علوی • نهج البلاغه • غُرَر الحِکَم • دُستُورُ مَعالِمِ الحِکَم • دیوان امام علی(ع) • جَفْر • دعای ناد علی • خطبه شقشقیه • خطبهٔ بی‌الف • خطبه بی‌نقطه • حرم
فضائل
آیه ولایت • آیه لیلة المبیت • آیه تبلیغ • آیه اکمال • آیه صادقین • آیه خیر البریه • آیه انفاق • آیه نجوا • آیه ود • آیه مباهله • آیه اولی‌الامر • آیه مودت • آیه اهل الذکر • آیه نصر • آیه انذار • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه شاهد • آیه ۵۶ سوره مائده • آیه ۲۰ سوره توبه • آیه علم‌الکتاب • حدیث مدینة العلم • حدیث رایت • حدیث وصایت • حدیث منزلت • حدیث یوم الدار • حدیث طیر مشوی • حدیث ولایت • خطبه غدیر • لا فتی الا علی • حدیث شجره • سلونی قبل ان تفقدونی • حدیث تشبیه • حدیث ذکر علی عبادة • حدیث علی مع الحق • خاتم‌بخشی • ماجرای تهنیت • ماجرای کسر اصنام
اصحاب
عمار بن یاسر • مالک اشتر • سلمان فارسی • ابوذر غفاری • مقداد• عبیدالله بن ابی‌رافع • حجر بن عدی • دیگران

پس از قتل عثمان، مردم مدینه (از انصار و مهاجران) به سوی علی شتافتند تا با او بیعت کنند و او را به خلافت برگزینند. به گفته طه حسین، نویسنده سنی‌مذهب اهل مصر، مردم در امر خلافت حیرت‌زده بودند؛ چرا که مردم کوفه به دنبال خلافت زُبَیر، مردم بصره به دنبال خلافت طَلْحه، و مردم مصر در پی علی(ع) بودند، اما هر سه از پذیرش خلافت خودداری می‌کردند. اگرچه خلافت عثمان به دست مخالفانش ساقط شد، اما مخالفان همچنان به اصل خلافت پایبند بودند و می‌دانستند که خلافت خلیفه جدید تنها با تأیید اهل مدینه مشروعیت می‌یابد. به همین دلیل آنان دور اصحاب پیامبر گرد آمده، اصرار کردند تا فردی را برای خلافت برگزینند و آنان علی را برای این کار انتخاب کردند و معارضان تنها به روند بیعت نظارت کردند. هِشام جُعَیط، تاریخ‌پژوه اهل تونس نیز خلیفه‌شدن امام علی را برآیند انتخاب انصار و مهاجرین دانسته است، نه حاصل انتخاب معارضان عثمان.

مطابق گزارش‌های تاریخی، بیعت مردم با امام علی بعد از ۱۸ ذی‌الحجه سال ۳۵ق (روز ۱۸ یا ۱۹ یا ۲۳ ذی‌الحجه) انجام شده است. در نگاه شیعه، حکومت امام علی(ع) در سال ۳۵ق اجرای دیرهنگام بیعتی بود که طبق آن پیامبر(ص) در چند موقعیت و به‌خصوص در واقعه غدیر، علی بن ابی‌طالب را به جانشینی خود و امامت امت اسلامی برگزید. در بیعت مردم با امام، علاوه بر مهاجران و انصار، مردمی از عراق و مصر نیز حضور داشتند؛ به همین دلیل جنبه مردمی انتخاب امام افزایش یافت. بر اساس گزارش دیاربَکْری، از مورخان سنی‌مذهب قرن دهم، تمامی شرکت‌کنندگان در جنگ بدر که تا آن زمان زنده بودند، با علی بیعت کردند. به گفته جعفر سبحانی، از مراجع تقلید شیعه، در تاریخ خلافت اسلامی، هیچ خلیفه‌ای مانند علی(ع)، با اکثریت قریب به اتفاق آرا به خلافت برگزیده نشد.

همچنین ببینید: غصب خلافت

زمینه

دلشاد تهرانی بر این باور است که پیش از خلیفه شدن امام علی، جاهلیتی نو در پوشش اسلامی پدید آمد که تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را پی داشت. در دوران خلافت عُمَر بن خَطّاب، نظام طبقاتی شکل گرفت؛ عدالت اجتماعی نادیده گرفته شد؛‌ شکاف‌های اجتماعی پدید آمد و عُمَر برای سوابق اسلامی و برخی قبایل امتیازهای ویژه‌ای قرار داد. او قریش را بر غیرقریش، مهاجران را بر انصار، و عرب را بر غیرعرب ترجیح می‌داد. به گفته ابرایم بَیْضون، از اساتید لبنانی در رشته تاریخ اسلام، در زمان عمر بن خطاب حکومت اسلامی به اوج قدرت رسید، اما با روی کار آمدن عثمان مسیر حکومت از خلافت به پادشاهی تغییر یافت.

در زمان عُثْمان بن عَفّان فاصلۀ ثروتمندان و فقرا غیرقابل تحمل شد و غنیمت‌ها، جزیه و مالیات تنها در اختیار افراد خاصی قرار می‌گرفت.‌‌‌ در پی فتوحات  اسلامی، اموال بسیاری در اختیار مسلمانان قرار گرفت، اما به سبب تبعیض به وجود آمده، طبقه‌ای از ثروتمندان به وجود آمدند که دین را وسیله‌ای برای رفاه خود قرار داده بودند. به گفته مأمون غَریب، نویسنده مصری، نارضایتی از عملکرد عثمان، به‌جهت عوامل مختلف، در گذر زمان شکل گرفت و به حدی رسید که برای جلوگیری از آن قدرتی وجود نداشت. عثمان در قراردادن بنی‌اُمَیّه بر مسئولیت‌ها به گونه‌ای عمل کرده بود که برخی از آن دوران با عنوان «اُمَوی ساختن حکومت» یاد می‌کنند. در آن دوران بود که در سرزمین شام حکومتی قبیله محور به وجود آمد که دین را به گونه‌ای تغییر داد که قبایل بتوانند به تعصبات جاهلی خود بازگردند‌. این تعصبات جاهلی در هنگام به خلافت رسیدن امام علی به اوج خود رسید.

در پی نارضایتی‌ها از حکومت عثمان، گروهی از اهالی مصر، بصره، کوفه و مدینه خانه او را محاصره کردند. تعدادی از آنها به خانه عثمان حمله برده، او را کشتند. پس از قتل عثمان، توجه مردم برای خلافت به علی(ع) جلب شد و خواستار پذیرش حکومت از سوی او شدند.

همچنین ببینید: قتل عثمان

نپذیرفتن حکومت

دَعُونِي وَ الْتَمِسُوا غَيْرِي فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ أَلْوَانٌ لَا تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ وَ لَا تَثْبُتُ عَلَيْهِ الْعُقُولُ وَ إِنَّ الْآفَاقَ قَدْ أَغَامَتْ وَ الْمَحَجَّةَ قَدْ تَنَكَّرَت‏‏ (ترجمه: مرا واگذارید و دیگری را طلب کنید، زیرا ما به استقبال چیزی می‌رویم که چهره‌های مختلف و جهات گوناگونی دارد. دلها بر این امر استوار و عقلها ثابت نمی‌ماند، چهره افقِ حقیقت را ابرهای تیره فساد گرفته و راه مستقیم حق ناشناس مانده است.)

نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۹۲، ص۱۳۶.

بنا به گزارش‌های مختلف تاریخی، حضرت علی در پاسخ به تقاضای مکرر مردم برای قبول خلافت، آن را نمی‌پذیرفت. او از مردم می‌خواست برای این کار به طلحه و زبیر مراجعه کنند و از آن دو هم می‌خواست حکومت را بپذیرند. امام علی هنگامی که خلافت را به طلحه و زبیر عرضه کرد، آن دو امام علی را برای خلیفه شدن سزاوارتر دانستند. به گزارش اِبن‌اَعْثم کوفی، تاریخ‌نگار قرن سوم و چهارم، هنگامی که طلحه و زبیر خلافت را به علی(ع) پیشنهاد کردند، امام علی ابراز نگرانی کرد که ممکن است در آینده مشکلاتی از جانب آن دو برای حکومتش به وجود آید، ولی آن دو تعهد دادند که حرکتی را بر خلاف حکومت علی انجام ندهند.

عبدالحسین زَرّین‌کوب، مؤلف کتاب بامداد اسلام، معتقد است، علی(ع) با جدیت خلافت را نمی‌پذیرفت و قصدش از این سخنان جلب توجه دیگران نبود. به گفته جعفریان، اینکه چرا امام علی(ع) در ابتدا خلافت را قبول نمی‌کرد، به این دلیل بود که او جامعه موجود را فاسدتر از آن می‌دانست که بتواند آن را رهبری کرده، معیارها و برنامه‌های خود را در آن به اجرا در آورد. ناصر مکارم شیرازی، در توضیح شرایط آغاز خلافت رسمی امام علی(ع) اشاره می‌کند که در زمان سه خلیفه پیشین دستورات اسلام تغيير داده شده بود و به همين دليل اصلاحات انقلابى امام علی با مخالفت‌هايى روبه‌رو مى‌شد؛ چنان‌که امام علی(ع) نیز در خطبه ۹۲ نهج البلاغه نیز به این شرایط اشاره کرده است.

شرایط پذیرش حکومت

بیعت مردم با علی(ع) و پذیرش حکومت از سوی او، با این شرط انجام شد که حکومتش بر اساس عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر باشد.‌‌‌ وقتی از او خواسته شد که حکومتش طبق سنت شیخَیْن باشد، علی(ع) آن را نپذیرفت. دلیل او برای نپذیرفتن این شرط این بود که سنت ابوبکر و عمر اگر مخالف کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) باشد، ارزشی ندارد. همچنین علی‌(ع) برای پذیرفتن بیعت شرط کرد که بیعتِ با او نباید مخفیانه، که باید به صورت علنی و در مسجد انجام شود، همچنین بیعت باید رضایت بیعت‌کنندگان انجام شود. همراهی کامل مردم با حکومت، شرط دیگر امام علی برای پذیرش خلافت بوده است.

اجباری‌نبودن بیعت

مشارکت مردم در حکومت امام علی، با بیعت از سوی آنان بدون‌ هیچ اجباری انجام شد. به گفته طه حسین، نویسنده و روشنفکر مصری، علی(ع) اجازه نداد هیچ فردی را به بیعت کردن مجبور کنند یا تحت فشار قرار دهند. هنگامی که برخی افراد از بیعت‌کردن خودداری کردند، امام علی آنان را آزاد گذاشت و امنیت آنان را تضمین کرد. مالک اَشْتَر می‌خواست از همه افراد بیعت گرفته شود تا در آینده اقدامی بر ضد حکومت انجام نگیرد، اما علی‌(ع) با او مخالفت کرد. با این حال به باور ویلفِرْد مادِلونگ، شیعه‌پژوه آلمانی، افرادی که علیه عثمان قیام کرده بودند، بر خلاف خواست امام علی، مردم را به بیعت‌کردن با او وا‌می‌داشتند. جعفر سبحانی با رد چنین دیدگاهی، این باور را نشأت‌گرفته از سخنان افرادی دانسته که در تاریخ دروغ‌پردازی کرده‌اند.

افرادی که بیعت نکردند

به گزارش اِبن‌جَریر طَبَری، تاریخ‌نگار سنی‌مذهب قرن سوم و چهارم، همه انصار جز چند نفر، با علی(ع) بیعت کردند. به گفته ابراهیم حَرَکات، تاریخ‌پژوه اهل مراکش، افرادی که از بیعت با علی خودداری کردند، همان کسانی بودند که در دوران عثمان مسئولیت‌ها یا امتیازاتی دریافت کرده بودند. این افراد عبارت بودند از: حَسّان بن ثابِت، کَعْب بن مالک، مَسْلَمة بن مُخَلَّد، محمد بن مَسْلَمه و چند نفر دیگر که از عُثمانیّه به‌شمار می‌آمدند. از مخالفان غیر انصاری، نیز می‌توان به عبدالله بن عُمَر، زید بن ثابت، و اُسامَة بن زید اشاره کرد که همه از نزدیکان عثمان بودند. هنگامی که علی(ع) از بیعت نکردن آنان آگاه شد، با آنان برخورد نکرد و آنها را تحت فشار قرار نداد.

وضعیت شیعیان

درباره تاریخ پیدایش شیعه، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ مطابق دیدگاه شیعه و برخی سنی‌مذهبان، ریشه‌های تشیع به دوران زندگانی پیامبر اسلام(ص) بازمی‌گردد، این در حالی است که دیگران وقایعی مانند واقعه سقیفه، کشته‌شدن عثمان، یا ماجرای حکمیت را نقطه آغاز تشیع می‌دانند. به نظر ابن‌ندیم، کتاب‌شناس قرن پنجم قمری، هنگامی که امام علی در مقابل خون‌خواهان عثمان (طلحه و زبیر) صف آرایی کرد، پیروان علی شیعه خوانده شدند. لویی گارده، مستشرق فرانسوی، سرآغاز تشکیل تشیع را مربوط به دوران حاکمیت امام علی دانسته است. به گفته او در ماجرای حَکَمیّت، گروهی از یاران علی از او جدا شدند و گروهی دیگر بر وفاداری به او اصرار ورزیدند. وی این عده وفادار را سرآغاز تشکیل تشیع دانسته است. رسول جعفریان معتقد است، اگر چه حزب علوی از زمان پیامبر(ص) وجود داشته است، اما پس از آنکه امام علی در مقابل ناکثین و قاسطین صف آرایی کرد، اصلاح مذهبی-سیاسیِ شیعه رواج یافت.

در دوران خلافت امام علی، مالک اشتر، حُجْر بن عَدِی و پیروانشان را هسته اصلی شیعیان در کوفه دانسته‌اند. در این دوران اگر چه شیعیان در جنگ‌های مختلف حضور داشتند و با مشکلات حکومت مواجه بودند، ولی توانستند از معارف اسلامی امام علی استفاده کنند؛ چرا که علی(ع) در کنار همه مشکلات خود، با سخنان و خطبه‌های خود علوم اسلامی را برای مردم بیان می‌کرد که سال‌ها بعد در کتاب‌های مختلفی، همچون تُحَفُ العُقول و نَهجُ البَلاغه ثبت شد.

قلمرو حکومت

گسترش قلمرو اسلام از آغاز تا پایان خلافت اموی (سال ۱۳۰ق).

با به خلافت رسیدن امام علی، همه قلمرو حکومت عثمان، جز شام، به سیطره امام علی در آمد. قلمرو جغرافیایی اسلام در آن زمان از شمال تا قُسْطَنْطَنیّه و دریای خَزَر، از شمال غربی تا روم، از شمال شرقی تا نیشابور و مَرْو، از جنوب به یَمن، از غرب به مصر از شرق به سِجِستان و در جنوب شرقی عُمّان را در برمی‌گرفت و سرزمین‌های حِجاز، عراق، ایران، شام، مصر، یمن، عمان و جزیره را شامل می‌شد. ازاین‌رو با آنکه سرزمین شام، بخشی از حکومت اسلام بود، ولی امام علی به آن مسلط نشد و در اختیار مُعاویة بن ابی‌سُفیان باقی ماند.

مناطق زیادی از ایران، به دلیل دوری از مرکز حکومت، از اهمیت چندانی برخوردار نبود. اما بَصره اهمیت بسیار داشت؛ زیرا مراکز و شهرهای تحت کنترل آن گسترده بود و اهواز، فارس، کرمان، سیستان، بحرین و عُمّان را شامل می‌شد و خراج آن مناطق به بصره منتقل می‌شد. سرزمین مصر به دلیل رود نیل، آبادانی، جمعیت زیاد، داشتن تمدن، علم و فرهنگ، نه تنها برای جهان اسلام، بلکه برای تمامی حکومت‌ها اهمیت داشت و امام علی برای سامان دادن آنجا اقدام فوری انجام داد. مناطق تحت سلطه حکومت نه تنها از نظر جغرافیا، که از نظر بافت، ترکیب جمعیت و عادت‌ها با هم تفاوت داشتند؛ به همین دلیل لازم بود، افرادی با تجربه، زیرک و آشنا به آن سرزمین‌ها برای فرمانداری انتخاب شوند.

پایتخت

تصویری قدیمی از مسجد کوفه.

همچنین ببینید: کوفه

امام علی(ع) پس از پیروزی بر اصحاب جَمَل، به کوفه رفت و آنجا را مرکز حکومت اسلامی قرار داد. او معتقد بود جنگ جمل به سبب توطئه معاویه شکل گرفته است؛ به همین دلیل پایتخت حکومتش را به شام نزدیک کرد تا ریشه اصلیِ فتنه، یعنی معاویه را از بین ببرد. از طرفی، مردم حِجاز هم نمی‌توانستند خلافت امام علی را بپذیرند؛ چون امام علی در جنگ‌های دوران پیامبر(ص) حضور فعال داشت و بزرگان حجاز به دست او کشته شده بودند. به همین دلیل بود که برخی از اهل حجاز از بیعت با علی(ع) خودداری و بعضی با اکراه بیعت کرده بودند.

سید جعفر مرتضی عاملی، متخصص تاریخ اسلام و تشیع، معتقد است، تغییر پایتخت دلایل استراتژیک داشته است. او برخی از امتیازات کوفه را چنین برشمرده است: اقتصاد سرشار عراق و برتری اقتصادی نسبت به مدینه و حجاز، فرمان‌برداری و محبت مردمان کوفه به امام علی، تأمین راحت‌تر نیروی انسانی و تدارکات نظامی و ارتباط آسان با مناطق دیگر. هنگامی که امام علی به خلافت رسید، کوفه در مرکز دنیای اسلام قرار داشت و فاصله آن از مرکز ایران، حجاز، شام و مصر تقریبا به یک اندازه بود؛ به‌همین دلیل بود که علی(ع) آنجا را قُبّةُ الاِسلام (گنبد و مرکز اسلام) نامید. پس از انتخاب کوفه به عنوان پایتخت حکومت اسلامی، مدینه از جایگاه سیاسی خود تنزل کرده، مرکزی برای تعلیم قرآن و سنت باقی ماند و دیگر مرکز خلافت نشد.

متوقف‌شدن فتوحات مسلمانان

مقالهٔ اصلی: فتوحات مسلمانان

به نظر مرتضی مطهری، از اندیشمندان شیعه در قرن چهاردهم، امام علی(ع) به فتوحات مسلمانان و گسترش جغرافیایی اسلام توجهی نداشت و تمام تلاش خود را صرف اصلاح جامعه اسلامی کرد. به گفته مطهری، علی(ع) احساس می‌کرد اسلام از نظر ظاهری وسعت یافته، اما از درون فاسد شده است. در مقابل، برخی نویسندگان معتقدند، امام علی در دوران حکومتش به نبردهای داخلی علیه پیمان‌شکنان مشغول بود و به همین دلیل بود که فتوحات مسلمانان در آن عصر ادامه پیدا نکرد.

ساختار حکومت

حکومت اسلامی در زمان خلافت امام علی، به لحاظ سیاسی متمرکز، و از نظر اداری نامتمرکز و خودگردان بود. اگر چه ساختار حکومت امام علی(ع) مشابه ساختار حکومتِ دو خلیفۀ اول دانسته شده، اما حکومت او در سیاست و کارکرد، تفاوت اساسی با آنها داشت؛ به‌گونه‌ای که حکومت علوی را الگویی آرمانی برای شیعیان و بسیاری از متفکران فرقه‌های اسلامی می‌دانند. در دوران عثمان، همۀ عوامل حکومتی از بین خاندان بَنی‌اُمَیّه، حتی آنان که از دشمنان پیامبر بودند، انتخاب شدند و این امر سبب قدرت‌گرفتن بنی‌امیه و شکل‌گیری بحران‌های زمان حکومت امام علی شد. ازاین‌رو هنگامی که خلافت به امام علی رسید، تلاش کرد تا نظام اداری-سیاسی کشور را اصلاح کند. به گفته هشام جُعَیط، علی(ع) به دنبال ترمیم خلافت و بازگرداندن وحدت به امت اسلامی بود. به همین دلیل او از افرادی مانند مالک اشتر، که در قتل عثمان نقش چندانی نداشتند، برای حکومت خود استفاده کرد که این رویکرد مورد تأیید مردم مدینه نیز قرار گرفت.

کارگزاران

علی بن ابی طالب برای کارآیی و سرعت‌عمل کارگزارانش، به برخی از آنان اختیار تام داده بود. کارگزاران حکومت علی(ع) دو گونه بودند، برخی از آنان برای مناطق حساس و بزرگ و برخی دیگر به مناطق کوچک‌تر منصوب شده بودند. افراد انتخاب شده برای مناطق مهم، اختیار تام حکومتی داشتند؛ از جمله این کارگزاران می‌توان به افرادی چون عُثمان بن حُنَیْف، مالک اَشْتر، محمد بن اَبی‌بَکر و قُثَم بن عباس اشاره کرد. اختیارات تام آنان شامل امور ذیل می‌شد: امور نظامی، تعیین قضات، اجرای حدود، سرپرستی حجاج، جنگ با دشمن و جمع‌آوری خراج و غنایم. علی بن ابی‌طالب برای جلوگیری از فساد، از حکمرانی والیان خود پیوسته بازرسی می‌کرد. کارگزاران بر اساس عملکردشان، تشویق و یا تنبیه می‌شدند و علی(ع) برای رفع مشکلاتشان، زندگی آنان را تأمین کرد. به گفته عبدالحسین زرّین‌کوب، حاکمان جدید نه در کوفه، و نه در شام مورد پذیرش قرار نگرفتند.

شایسته‌سالاری

شایسته‌سالاری را یکی از محورهای مهم در سیره سیاسی امام علی دانسته‌اند. وی کارگزاران حکومتی را تنها بر اساس لیاقت، کاردانی و پاکدامنی انتخاب می‌کرد، نه وابستگی‌های قومی و قبیله‌ای. مُغِیرَة بن شُعبه به امام علی(ع) پیشنهاد داد معاویه و همه کارگزاران عثمان برای مدتی در مسئولیت خود باقی بمانند تا حکومت علی(ع) تثبیت شود. ابن‌عباس نیز این پیشنهاد مغیره را خیرخواهانه دانست. ولی علی بن‌ابی‌طالب این پیشهاد را نپذیرفت. دلیل این کار امام را عدالت‌خواهی و شایسته‌سالاری او دانسته‌اند. با روی‌کارآمدن حکومت امام علی، همه کارگزاران عثمان که به خاطر رابطۀ خویشاوندی به مناصب حکومتی دست یافته بودند، برکنار شدند. طلحه و زبیر نیز که از امام علی(ع) خواستند حکومت بصره و کوفه را به آنان دهد، علی(ع) پیشنهاد آنان را نپذیرفت و این دو به سبب ناراحتی به مکه رفته، با ملحق‌شدن به عایشه زمینه جنگ جمل را فراهم آوردند.

شرطة الخمیس

مقالهٔ اصلی: شرطة الخمیس

علی بن ابی‌طالب گروه مسلحی را به نام شُرْطَةُ الخَمیس ایجاد کرد تا امنیت جامعه را تأمین کرده، مراقب اتفاقات و حوادث باشند. در حکومت اسلامی، شرطه از اهمیت زیادی برخوردار بود و مقام ریاست شرطه از منصب‌های مهم به شمار می‌رفت و پس از حاکمِ شهر، سرپرستی آنجا را بر عهده می‌گرفت. دستگیری مجرمان، انجام تدابیر لازم برای پیش‌گیری از وقوع جرم، حفظ نظم و امنیت عمومی جامعه و مراقبت از اموال مردم و حقوق آنان، از وظایف شرطة الخمیس به شمار می‌آمد.

ساختار قضایی

با توجه به گستردگی قلمرو خلافت، علی(ع) امر قضاوت را به برخی افراد تفویض کرد؛ از جمله این افراد می‌تواند به اَبوالاَسْوَدِ دُؤَلی در بصره، شُرَیح بن حارث کِنْدی در کوفه، رِفاعَة بن شَدّاد در اهواز اشاره کرد. به گفته باقرشریف قَرَشی، تاریخ‌پژوه عراقی، هنگامی امام علی(ع) به حکومت رسید، اگرچه علی(ع) گاهی خود به قضاوت می‌پرداخت، اما منصب قضاوت در کوفه را به شریح قاضی سپرد و به شریح دستور داد تا قضاوت‌های انجام شده را به وی عرضه کند تا بر درستی قضاوت‌های انجام شده نظارت داشته باشد. در حکومت امام علی، دستگاه قضایی مستقل بود و با همه افراد جامعه برخورد یکسان داشت. قاضی می‌توانست حتی خلیفه مسلمانان را به دادگاه فراخواند و با ضوابط دستگاه قضایی، حکمی را علیه او صادر کند؛ مثلاً هنگامی که علی(ع) مال خود را در دست مردی نصرانی‌مذهب یافت، از آنجا که شاهدی بر مال خود نداشت، قاضی به نفع مرد نصرانی حکم کرد.

به گفته قرشی، امام علی اولین خلیفه‌ای بود که زندان ساخت. اگر چه پیش از اسلام زندان وجود داشت، اما در عصر پیامبر(ص) و شَیْخَین زندان نبود و برای محبوس‌کردن افراد، در مدینه از خانه‌ای کنار مسجد النبی و در مکه از خانه صَفوان بن اُمَیّه استفاده می‌شد. در حکومت علی برای زندانیان برنامه خاصی وجود داشت؛ آموزش قرآن و آموختن خواندن و نوشتن از برنامه‌های اجباری آنان بود. به زندانیان اجازه داده می‌شد در نماز جمعه حاضر شوند و بعد از نماز به زندان بازگردانده شوند. به گفته قاضی ابویوسف، فقیه حَنَفی‌مذهب، امام علی اولین فردی بود که غذا و پوشاک زندانیان را تأمین کرد و این روش را خلفای بعد از او نیز در پیش گرفتند؛ اگر زندانی خود مال و اموال داشت، علی(ع) از مالش و اگر چیزی نداشت از بیت‌المال هزینه‌هایش را می‌داد.

شیوه حکومت

سید علی حسینی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، مهم‌ترین شاخص‌های حکومت امام علی را در پایبندىِ کامل به دین خدا و اصرار بر اقامه دین الهی، عدالتِ مطلق و برخاسته‌بودن از اراده و خواست مردم دانسته است.

عدالت

ابونَوار کرباس‌فروش می‌گوید:
«علی بن ابی‌طالب به همراه برده‌اش نزد من آمد و دو پیراهن کرباس خرید. سپس به برده‌اش گفت: «هر کدام را می‌خواهی بردار»؛ برده یکی را برداشت. سپس علی پیراهن دیگر را برداشت و پوشید.»

ابن‌حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۳۳ق، ص۱۲۸-۱۲۹.

برقراری عدالت را مهمترین هدف حکومت امام علی دانسته‌اند. به گفته عَزیز سید جاسِم، نویسنده عراقی، نخستین اقدام عملی امام علی در حکومت، ایجاد برابری اقتصادی بود. خلفای پیشین، بیت‌المال را بر اساس سوابق افراد در جنگ‌های صدر اسلام و یا سبقت در ایمان و اموری مانند آن تقسیم می‌کردند، ولی علی(ع) این سنت را خلاف دستور قرآن برشمرد و در مقابل آن ایستاد. همچنین علی بن ابی‌طالب وقتی خلافت را به دست گرفت، تمام زمین‌هایی را که عثمان به افراد مختلف واگذار کرده بود، مال خدا خواند و دستور داد آن اموال به بیت‌المال بازگردانده شوند.

علی(ع) به خاطر دقتش در اجرای عدالت و ازبین‌بردن فسادی که در طول سال‌ها پدید آمده بود، دشمنی‌هایی را بر ضد خودش پدید آورد. این روش او نه تنها طلحه و زبیر، بلکه برادرش عَقیل، و پسر عمویش عبدالله بن عباس را نیز از وی آزرد. او در تقسیم بیت‌المال بین ثروتمندان قریش و بردگان عَجَم، فرقی نمی‌گذاشت و این عدالتش، بزرگان عرب را به خشم می‌آورد.

تقسیم بیت‌المال

حکومت امام علی را در جمع‌آوری و حفظ بیت‌المال بسیار دقیق ارزیابی کرده‌اند. علی(ع) در بیت المال سخت‌گیری می‌کرد، حتی وقتی دخترش گردنبند مرواریدی را از علی بن اَبی‌رافع، کلیددار بیت‌المال، به‌صورت امانت گرفت، هم دخترش و هم علی بن ابی‌رافع را بازخواست کرد. امام علی سوابق اسلامی را در تقسیم بیت‌المال دخالت نداد و سابقۀ ایمانی را تنها امری معنوی خوانده، تمام مسلمان‌ها را در دریافت حقوق مسلمانی، مساوی دانست. او هنگامی که با اعتراض برخی ثروتمندان مواجه شد که چرا مطابق سنت عُمَر بن خَطّاب سابقه ایمانی و خویشاوندی را در تقسیم بیت‌المال لحاظ نمی‌کند، سنت پیامبر را از سنت عمر برتر دانست و به زیاده‌خواهی آنان پاسخ منفی داد.

رابطه با مردم

به گفته حَسَن زِیْن، تاریخ‌پژوه لبنانی، در دوران حکومت امام علی، مردم می‌توانستند به صورت آسان و سریع با بخش‌های عالی حکومت ارتباط بگیرند و به صورت فعال در امور حکومت مشارکت کنند. در حکومت علی(ع) فضایی مناسب برای انتقاد و اعتراض مردم به وجود آمد. به گفته برخی محققان، در آن دوران مردم هر شهری بر حاکمان خود نظارت داشتند و می‌توانستند شکایت او را نزد علی(ع) ببرند. بر اساس خطبه ۲۱۶ نهج البلاغه، امام علی از مردم می‌خواست با او به صورت صریح سخن بگویند و از محافظه‌کاری در سخن گفتن با حاکم، پرهیز کنند.

بر اساس نامه ۵۱ نهج البلاغه، علی(ع) مأموران جمع‌آوری خَراج را به رفتار عادلانه، منصفانه و صبر در برابر مردم سفارش کرد. همچنین هنگامی که امام علی(ع) مالک اشتر را به استانداری مصر منصوب کرد، او را به مهربانی و خوش‌رفتاری با همه مردم (چه مسلمان و چه غیر مسلمان) و برخورد انسانی با آنان دعوت نمود.

آزادی مخالفان

به گفته مصطفی دلشاد تهرانی، آزادی در حکومت امام علی به صورت واضح وجود داشت؛ زیرا از همان ابتدای حکومت، بیعت مردم با علی(ع) به صورت آزادانه انجام گرفت و او آزادی مخالفانش را تضمین کرد و اجازه نداد کسی با آنان برخورد کند. علی(ع) مسلمان و غیرمسلمان را در حمایت حکومت می‌دانست و در حکومتش، هیچ فردی به خاطر عقاید خود از حقوق انسانی و اجتماعی محروم نمی‌شد. به گفته سید جعفر شهیدی، از تاریخ‌پژوهان شیعه در قرن چهاردهم، علی بن ابی‌طالب حتی در مقابل افرادی چون خَوارِج نیز با بردباری رفتار می‌کرد و آنان را آزاد گذاشت و تنها وقتی که به مردم تعدّی کردند، به مقابله با آنان برخاست.

سخت‌گیری در اجرای دین و قانون

علی بن ابی‌طالب در امور دینی، اجرای دقیق قانون و شیوه صحیح حکومت‌داری بسیار جدی و بدون مسامحه بود و برای اجرای قانون، از اشراف و بزرگان، و از خویشان و نزدیکان خود چشم‌پوشی نمی‌کرد.‌‌‌‌‌‌ پایبندی علی(ع) به قانون، او را حتی برای برخی نزدیکان تحمل‌ناپذیر کرده بود. امام(ع) در این راه حتی به نزدیک‌ترین یاران خویش نیز سخت‌گیری می‌کرد؛ مثلاً هنگامی که غلامش، قَنْبر، در اجرای حَدّ به اشتباه سه تازیانه بیشتر زده بود، به دستور علی(ع) آن سه تازیانه جبران و بر قنبر سه تازیانه نواخته شد. همچنین بر اساس نامۀ امام علی(ع) به عُثمان بن حُنَیف، کارگزارش در بصره، امام علی(ع) عُثمان بن حُنَیف را به‌دلیل شرکت در یک مهمانی اَشرافی که بدون حضور فقیران برگزار شده بود، سرزنش و او را به پیروی از راه و روش زاهدانه و ورع از خدا دعوت کرد. به گفته دلشاد تهرانی، در نامه‌های نهج‌البلاغه می‌توان حساسیت امام علی را نسبت قانون‌شکنی کارگزاران حکومت خود به روشنی مشاهده کرد.

توجه به علم و آبادانی

طبق روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده، مردم هنگام طلوع آفتاب، نزد حضرت علی جمع می‌شدند و او به آنان، فقه و قرآن می‌آموخت. وی در نامه خود به قُثَم بن عباس، فرماندارش در مکه، توصیه کرده بود به افراد بی‌سواد آموزش دهد و با دانشمندان هم‌نشین باشد. وی در نامۀ خود به مالک اشتر دستور داده بود از برهم‌زدن سنت‌های پسندیده بپرهیزد.

حضرت علی(ع) در نامه‌ای به یکی از فرمانداران خود دستور داد نسبت به آبادانی شهرها توجه داشته باشد. علی(ع) اقدام‌هایی را برای اصلاح و آبادکردن اراضی، ایجاد قنات‌ها و نهرها انجام داد و به کارگزارانش دستور داد تا از ویرانی زمین‌ها و چاه‌ها جلوگیری کنند. به دستور او، از کشاورزان خَراج کمتری گرفته می‌شد، تا به تولید بیشتر تشویق شده، موجب آبادانی شوند. در روایت‌هایی از علی(ع)، توصیه به کشاورزی، و تجارت نقل شده است.

چالش‌ها

به گفته حسن زَیْن، تاریخ‌پژوه لبنانی، امام علی(ع) هنگامی حکومت را در دست گرفت که فساد و انحرافِ از احکام و اصول دین، نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اسلام را با خطر مواجه کرده بود و به حکومت اسلامی به دید طمع نگاه می‌شد. مصطفی دلشاد تهرانی نیز معتقد است، پیش از علی(ع) سنت‌های جاهلی بازگردانده شده بود و بازگشت این سنت‌ها، زمینه‌ساز مشکلات دوران خلافت امام علی شد، مشکلاتی مانند: قدرت‌طلبی سران، بی‌بصیرتی مردمان، خواسته‌های متضاد اجتماعی، دنیاپرستی مردمان، قبیله‌گرایی، برهم‌خوردن شایسته‌سالاری، اشرافیت سیاسی و اقتصادی و تحجّر و کوته‌بینی جمعی از یاران.

رسول جعفریان نیز اوضاع سیاسی جامعه اسلامی پس از قتل عثمان را آشفته گزارش کرده است که از آینده تیره حکومت حکایت می‌کرد. او مهم‌ترین مشکلات حکومت علی(ع) را چنین برشمرده است:

• تبعیض اقتصادی؛ در دوران خلافت عُمَر بن خَطّاب سوابق اسلامی و قبیلۀ افراد در سهم افراد از بیت‌المال اثرگذار شد و در زمان خلافت عُثمان بن عَفّان این تبعیض بیشتر شد. خلافت امام علی و تقسیم مساوی بیت‌المال، اعتراض بهره‌مندان را در پی داشت و سبب ملحق‌شدن آنها به معاویه شد.
• تبعیض نژادی؛ با فتوحات اسلامی نژادهای مختلفی با عرب‌ها آمیخته شدند. اما آنان از حقوق یکسان برخوردار نبودند. علی بن ابی‌طالب این تبعیض نژادی را از بین برد، ولی برخی اعراب این رفتارش را تحمل نمی‌کردند و حکومت با اعتراض آنان مواجه می‌شد.
• انحرافات و شبهات دینی؛ خلفای پیشین، سنت‌هایی را در برابر سنت نبوی بدعت گذاشته شده بودند. امام علی به اجتهادات خلفا اعتقاد نداشت و حاضر نبود از سیره نبوی تخلف کند.
• فساد اجتماعی؛ در دوران عثمان فساد اجتماعی و اخلاقی، خصوصا در میان اشرافِ صَحابه و فرزندان آنان رواج داشت و به باور امام علی، از اسلام تنها نام و نشانی باقی مانده بود.

جنگ‌ها و شورش‌ها

مقاله‌های اصلی: جنگ‌های امام علی(ع)، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، و غارات

تقریبا همه دوران حکومت امام علی در جنگ گذشت. ویلفِرْد مادِلونگ، مستشرق آلمانی، در تحلیلی معتقد است، پس از خلیفه‌شدن علی امت اسلامی، با تقسیم‌شدن امت اسلامی به سه دسته جنگ‌های داخلی مسلمانان آغاز شد: ۱. موافقان علی، ۲. امویان و طرفداران عثمان، ۳. اکثریت قریش که خواستار بازگشت خلافت به همان روش شَیْخَین بودند. به نظر رسول جعفریان، سیاست‌های اصلاحی امام علی، دلیل اصلی مخالفت‌ها و جنگ‌ها بود؛ چون با روی کار آمدن امام علی، منافع برخی افراد به خطر افتاد. چنان‌که حسین‌محمد جعفری، تاریخ‌پژوه پاکستانی، معتقد است، عایشه، طَلْحه، زُبَیْر و بعدها مُعاویه که حکومت علی و طرفداران او را خطری واقعی برای اشرافیت خود می‌دیدند، انتقام خون عثمان را بهانه‌ای برای گرفتن حکمرانی از علی قرار دادند.

به گفته حسن زَیْن و رسول جعفریان، علی بن ابی‌طالب هرگز آغازگر جنگی نبود. او تنها در صورت ناچاری می‌جنگید و پیش از هر جنگی، افراد را به صلح فرا می‌خواند. با وجود زمان‌بر بودن جنگ‌های دوران خلافت امام علی، جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خلافت علی(ع) کمرنگ نشد. به نظر ابراهیم بَیْضون، حکومت امام علی(ع) به دلیل همراه‌شدن با جنگ‌های مداوم، به دوران حکومت پیامبر(ص) شباهت دارد‌ و ادامه حکومت نبوی به شمار می‌رود.

سرانجام

مقالهٔ اصلی: شهادت امام علی(ع)

حکومت امام علی(ع) چهار سال و نه ماه به طول انجامید و با شهادتش پایان یافت. نیروهای نظامی حکومت از جنگ خسته شده، دچار اختلاف شدند و در مواردی از دستورات علی(ع) سرپیچی می‌کردند. معاویه با برخی فرماندهان نظامی حکومت (مانند اَشْعَث بن قَیْس) ارتباط سرّی برقرار کرد و با دادن برخی هدایا و با وعده منصب‌های عالی در سپاهش، آنان را به خدمت گرفت تا در سپاه امام علی شایعه‌‌پراکنی کرده، سپاهیان را بترسانند. با شهید شدن علی(ع)، اصحاب او برای خلافت با امام حسن(ع) بیعت کردند. شش ماه پس از حکومت علی(ع) و کناره‌گیری امام حسن(ع) از خلافت، جنگ میان مسلمان‌ها به پایان رسید و با حاکم‌شدن مُعاویة بن اَبی‌سُفیان، یکپارچگی ظاهری به امت اسلامی بازگشت. به گفته هِشام جُعَیْط، تاریخ‌پژوه اهل تونس، این یکپارچگی در قلب مسلمانان ریشه نداشت و جریان‌های پنهانی علیه حکومت وقت فعال شد.

موفقیت یا شکست؟

اگرچه امام علی نتوانست در دوران حکومتش، به تمامی اهداف خود دست یابد، ولی توانست سیره حکومت نبوی را برای مردم، به خصوص برای کسانی که پیامبر(ص) را ندیده بودند، نشان دهد. امام علی(ع) با وجود اینکه نتوانست همه طرح‌های اصلاحی خود را به طور کامل عملی کند، اما بر اساس تحلیل مصطفی دلشاد تهرانی، از پژوهشگران در حوزه نهج‌البلاغه، موفقیت‌های چشمگیری کسب کرد و الگویی برای حکومت‌های بعدی شد. رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، دلایل شکست ظاهری امام علی را چنین برشمرده است: ریشه‌دار بودن فساد و فتنه در جامعه آن روز، وضعیت آشفته قبایل عراق، قوت‌گرفتن موقعیت رؤسای قبایل و عدم‌بهره‌گیری از ستم و ستمگران برای قوت بخشیدن به حکومت.

به گفته احمد امین، از اندیشمندان مصری، علی بن ابی‌طالب به دلیل تَقیُّدی که به سنت و نصوص دینی داشت، در حکومتش شکست خورد، این در حالی است که عُمَر بن خَطّاب و مُعاویة بن اَبی‌سُفیان در مواردی بر خلاف نصوص دینی، به نظر و تشخیص خود عمل کرده و موفق شدند. چنان‌که مطابق گزارش برخی منابع اهل‌سنت، هنگامی که به عمر اعتراض شد که چرا بر خلاف پیامبر، فاجران و منافقان را در کارهای حکومت به کار گرفته است، او در جواب به‌کارگیری از نیروی آنان را لازم و گناهشان را بر عهده خودشان می‌دانست. ازاین‌رو محمدحسین طباطبایی، مؤلف تفسیر اَلْمیزان، معتقد است، منافقان که در زمان حکومت پیامبر به مقابله با او می‌پرداختند، در زمان سه خلیفه اول با قدرت‌یافتن در دستگاه خلافت از مخالفت با حکومت اسلامی دست برداشته، با مسلمانان همراهی کردند.

چرا امام علی(ع) برای محکم‌شدن حکومتش انعطاف نشان نداد؟

جعفر سبحانی، از مراجع تقلید شیعه، معتقد است، حتی اگر امام علی(ع) نسبت به فساد معاویه انعطاف نشان می‌‌داد، مشکلات حکومتش برطرف نشده، بلکه بیشتر می‌شد. به نظر سبحانی، در صورت ابقای معاویه بر حکومت شام، علی(ع) در همان روزهای نخست اکثریت طرفدارانش را از دست می‌داد، چرا که آنان به سبب ستم‌ها و ناعدالتی‌هایی که از کارگزاران عثمان متحمل شده بودند، دست به انقلاب زده بودند و ابقای کارگزاران عثمان، آنان را سرخورده می‌کرد. از طرفی دیگر، دادن حکومت شام به معاویه نیز نمی‌توانست از مخالفت او با خلافت علی(ع) بکاهد؛ زیرا چگونه می‌توان پذیرفت که برخی یاران علی(ع) به او پیشنهاد دهند که برای مدتی کوتاه معاویه را در جایگاهش باقی گذارد، اما خود معاویه که فردی زیرک و سیاستمدار بود، ابقای خود را موقتی و مصلحتی نداند. سبحانی قتل عثمان را بزرگترین فرصت برای معاویه می‌دانست که اگر در همان روزهای نخست از آن استفاده نمی‌کرد، برای همیشه آن را از دست می‌داد.

از برخی مورخان نقل شده که امام علی به این دلیل که در حکومت‌داری از حیله و سیاست بهره نگرفت، حکومتش متزلزل شد. چنان‌که ویلفرد مادلونگ، شیعه‌پژوه آلمانی نیز امام علی را در سیاست، فردی ساده و بدون آینده‌نگری خوانده است؛ چرا که او به سخنان ابن‌عباس که توصیه کرده بود، برای جلوگیری از مشکلات، معاویه را برکنار نکند، توجه نکرده بود. به گفته حَسَن زَیْن، تاریخ‌پژوه لبنانی، داوری تاریخ علیه حکومت بنی‌امیه، نشان می‌دهد همه اقدام‌های امام علی برای دور کردن فساد از حکومت (هرچند منجر به از بین رفتن حکومت خودش شود) درست بوده است. امام علی بدون چشم‌پوشی از هر فسادی (چشم‌پوشی از معاویه و کارگزاران عثمان و نیز دادن برخی منصب‌ها به طلحه و زبیر) توانست با ایجاد حکومتی بر پایه اصول و ارزش‌های اسلامی، الگویی صحیح از حکومت اسلامی ارائه دهد، تا در عصرهای بعدی مورد تقلید و نمونه‌برداری قرار گیرد.

تک‌‌نگاری‌ها

کتاب الامام علی بن ابی‌طالب و تَجْرِبَةُ الحُکْم به قلم حَسَن زَیْن، تاریخ‌پژوه لبنانی.

درباره حکومت امام علی و تحلیل رویدادهای آن، کتاب‌های مختلفی نوشته شده است که برخی از آنها چنین است:

• الامام علی بن ابی‌طالب و تَجْرِبَةُ الحُکْم؛ این کتاب را حَسَن زَیْن، پژوهشگر تاریخ از اهالی لبنان، به زبان عربی نوشته است. نویسنده در این اثر شرایط و زمینه‌های به خلافت رسیدن امام علی را تحلیل کرده، سیره حکومت‌داری امام علی را بررسی می‌کند. این کتاب به قلم امیر سلمانی رحیمی با عنوان «حکومت امام علی(ع)» به فارسی ترجمه شده است. نسخه اصلی و عربی کتاب را انتشارات دار الفکر الحدیث لبنان در سال ۱۹۹۴م، و ترجمه فارسی آن را انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد در سال ۱۳۸۶ش منتشر کرده است.
• دولت آفتاب؛ مصطفی دلشاد تهرانی، کارشناس نهج‌البلاغه‌، نویسنده ایرانی این کتاب است. دلشاد تهرانی در این کتاب اندیشه سیاسی و سیره حکمرانی علی بن ابی‌طالب را تحقیق کرده است. او در مقدمه کتاب زمینه شکل‌گیری حکومت علوی و سپس در شش بخش، سیره امام علی را با تأکید بر نهج البلاغه بررسی کرده است. این کتاب ۵۴۵ صفحه دارد و چاپ چهارم آن در ۱۳۹۵ش از سوی انتشارات دریا منتشر شده است. نویسنده در کتاب دیگرش با عنوان «حکمرانی حکیمانه» (با نام پیشین «جمال دولت محمود») شاخصه‌های حکومت موفق از نگاه امام علی(ع) را با استفاده از نهج البلاغه تحقیق کرده است.
• الامام علی(ع) فی رُؤْیَة النَهْج و روایة التاریخ؛ ابراهیم بَیْضون، استاد تارخی دوره اسلامی دانشگها لبنان، نویسنده این کتاب است. او در این اثر رویدادهای دوران امام علی را در چهار فصل اصلی تحلیل کرده و حوادث مربوط به پیش از خلافت، بعد از خلافت و نیز نمایی از حکومت و اندیشه سیاسی علی(ع) را ترسیم کرده است. علی‌اصغر محمدی سیجانی این کتاب را به فارسی با عنوان «رفتارشناسی امام علی(ع) در آیینه تاریخ» ترجمه کرده است. نسخه اصلی (عربی) این کتاب را انتشارات بیستان در بیروت در سال ۲۰۰۹م برای بار دوم و ترجمه فارسی را انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۷۹ش منتشر کرده است.

جستارهای وابسته

• سکوت ۲۵ ساله

پینوند به بیرون

• «اوضاع حکومت امام علی(ع)»
• «خلافت امام علی(ع) و تثبیت نظریه امامت شیعی»