بامداد اسلام (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | عبدالحسین زرین‌کوب |
| موضوع | تاریخ صدر اسلام |
| سبک | داستانی |
| زبان | فارسی |
| مجموعه | یک جلدی |
بامداد اسلام کتابی نوشته عبدالحسین زرین‌کوب که با بیان داستان‌گونه و نثری ادیبانه و روان به تاریخ صدر اسلام تا پایان خلافت بنی‌امیه پرداخته است. نویسنده، پیامبر اسلام را مردی حماسه‌آفرین می‌خواند که به هنگام خویش برخاست و یک تنه دنیایی را تکان داد. کتاب، افراط و دقت علی(ع) پیرامون اجرای عدالت و تبعیت از شیوه پیامبر را موجب دشمن‌تراشی برای او میداند؛ زیرا بر اثر توسعه فتوح و کَثرت غنائم، در احوال مسلمین تغییرها پدید آمده بود.
از نظر زرین‌کوب، معجزه اسلام آن بود که به موقع ظاهر شد؛ زیرا در عربستان، بت‌پرستی و پراکندگی جز رفتن به سمت خداپرستی و اتحاد، راه دیگری نداشت و در بیرون عربستان هم دنیای ایران و بیزانس از بیداد اقویا و اختلافات کاهنان در فشار بود.
زرین‌کوب، در بحث فتوحات، ضعف ایرانِ آن زمان را به‌جهت نارضایتی عمومی و اشتهای تمام‌نشدنی برای بلعیدن اوقاف و اموال کسان توسط روحانیان زرتشتی و حکومت هشت پادشاه ضعیف در چهار سال دانسته است. زرین‌کوب آغاز فصل حکومت عربی را هم‌زمان با شهادت امام علی(ع) و شروع خلافت معاویه میداند. او کتاب را با این بیان که عَلَم‌های سیاه که سال‌ها مردم در انتظار آن بودند از خراسان و کوفه بیرون آمد و دولت مروانیان را در هم پیچید، به پایان می‌برد. تکیه نویسنده در کتاب بامداد اسلام، بیشتر بر منابع اهل‌سنت و مستشرقان بوده و نبود گزارش از منابع شیعی را ضعف کتاب دانسته‌اند.
معرفی
عبدالحسین زرین‌کوب:
«داستان مردی حماسه آفرین که به هنگام خویش برخاست و یک تنه دنیایی را تکان داد اما به اندک روزی پس از او حماسه‌اش در یک تراژدی (حکومت بنی‌امیه[۱]) پایان یافت. ... بدین‌گونه، ماجرای بامداد اسلام ترکیبی شد از یک حماسه و یک تراژدی.»[۲]
کتاب بامداد اسلام تألیف عبدالحسین زرین‌کوب را کتابی مفید و مختصر در تاریخ صدر اسلام[۳] تا پایان خلافت اموی دانسته‌اند.[۴] ویژگی اصلی این کتاب را برخورداری از نثر ادیبانه و بیان داستان‌گونه از تاریخ اسلام گفته‌اند.[۵] کتاب اگرچه تاریخ حوادث را ذکر نمی‌کند؛ اما ترتیب مطالب براساس نظم و سیر تاریخی نوشته شده است.[۶]
زرین‌کوب در این کتاب، ارجاعات صریح و روشن برای گزارشات تاریخی ندارد.[۷] تکیه نویسنده بیشتر بر مستندات اهل‌سنت و مستشرقین بوده و به‌همین جهت، برخی داوری‌های نویسنده را درست ندانسته‌اند.[۸] در نقد این کتاب گفته شده که جای گزارش از منابع روایی شیعی در برخی مطالب خالی است.[۹] این کتاب را در مقایسه با آثار دیگر زرین‌کوب، به دور از الفاظ سخت و سنگین، بلکه دارای قلمی روان خواند‌ه‌اند.[۱۰]
کتاب بامداد اسلام توسط اسماعیل عبادولین به زبان روسی[۱۱] و توسط سمیه عویشاوی به زبان ایتالیایی[۱۲] ترجمه شده است.
نویسنده و انگیزه نگارش کتاب
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب نویسنده کتاب بامداد اسلام را ادیب، مورخ، اسلام‌شناس و ایران‌شناس دانسته‌اند.[۱۳] او سال‌ها در دانشگاه تهران، دانشگاه پرینستون در امریکا و ... تدریس کرد.[۱۴]
زرین‌کوب آثار بسیاری در موضوعات مختلف به چاپ رسانده که دو قرن سکوت، کارنامه اسلام و در قلمرو وجدان از جمله آن‌ها است.[۱۵] کتاب بامداد اسلام برای اولین بار در سال ۱۳۴۶ش در یک جلد توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد.[۱۶]
زرین‌کوب در یادداشت ابتدای کتاب آورده که دو سال پیش از چاپ کتاب، برادرش خلیل زرین‌کوب به اصرار از او داستان بامداد اسلام را خواسته است.[۱۷] این برادر پیش از چاپ کتاب فوت کرد.[۱۸]
از «اعراب و کعبه» تا «بیماری و مرگ» پیامبر
عبدالحسین زرین‌کوب:
«دیگر دوران صلح گذشته بود و تا اهل مکه خبر شدند پیغمبر با ده هزار مسلمان خویش در ظرف یک هفته نزدیک دروازه شهرشان رسیده بود. مکه در مقابل وی مقاومت نکرد ... این بار محمد به عنوان فاتح اما باز مثل یک پیغمبر به شهر در آمد: بدون غارت بدون خونریزی.»[۱۹]
کتاب با فصلِ کوتاه برای «اعراب و کعبه» شروع شده[۲۰] و سپس به «پیغمبر(ص) در مکه» می‌پردازد[۲۱] که با تولد پیامبر اسلام آغاز گردیده است.[۲۲] پس از ذکر تاریخ «پیغمبر(ص) در مدینه» به «محمد(ص) فاتح مکه» می‌پردازد که از وقایع سال ششم هجرت است.[۲۳] پیامبر در سال ششم هجرت که «قدرت و عُدَّت» او می‌توانست مکه را هم تهدید کند، به همراه تعداد بسیاری از یارانش برای زیارت کعبه به سمت مکه، تا حدیبیه (در نزدیکی مکه) پیش رفت؛[۲۴] البته «به مکه مجال ورود نیافت؛ اما با قریش پیمان نهاد برای یک صلح ده ساله».[۲۵]
نویسنده با تعبیر «جزیرة‌العرب فتح شده بود و مکه به اسلام تعلق یافته بود» و ذکر نکات مختصری از دستاوردهای پیامبر،[۲۶] به سراغ فصل جدیدی با عنوان «پیام محمد(ص)» می‌رود.[۲۷] در این فصل «شریعت و عقیده‌یی که در رسالت محمد(ص) بیان می‌شد و پیغمبر بیست و سه سال در تبلیغ آن رنج برد» توصیف می‌شود و نتیجه آن دگرگونی زندگی عرب‌ها و کسانی که در غرور و فساد جاهلیت خویش بودند، دانسته شده است.[۲۸] زرین‌کوب پس از نقل داستان غدیر[۲۹] به بیماری و وقایع دوران بیماری پیامبر اسلام پرداخته[۳۰] و در نهایت وفات پیامبر را شرح می‌دهد.[۳۱]
پس از وفات پیامبر تا «درباره علی(ع)»
کتاب بامداد اسلام، با فصلی به عنوان «دو پیر» وارد دوره پس از پیامبر می‌گردد.[۳۲] در این فصل به وقایع پس از وفات پیامبر و خلافت شیخین می‌پردازد و دوره حکومت دو خلیفه اول را براساس روایات اهل سنت، دقیق، عاقلانه و نمونه‌ای از یک حکومت الهی برشمرده است.[۳۳] در فصلی با نام «اسلام در ایران» به فتوحات و حضور اسلام در ایران پرداخته شده است.[۳۴] نویسنده ایران آن زمان را گرفتار ضعف میداند: «در مدت چهار سال هشت پادشاه ضعیف بر تخت نشستند که بیشتر آلتی بودند در دست نُجَبا و بزرگان که خود گرفتار تفرقه و فساد بودند».[۳۵] نویسنده نارضایتی عمومی و «اشتهای تمام نشدنی برای بلعیدن اوقاف و اموال کسان» توسط روحانیان زرتشتی را از دیگر عوامل ضعف کشور دانسته است.[۳۶]
زرین کوب در این کتاب معتقد است قضاوت در مورد علی(ع) آسان نیست و از روی جملاتِ درباره او نمی‌توان قضاوت کرد؛ زیرا احتمال جَعل در آن‌ها بسیار است.[۳۷] به اعتقاد نویسنده «افراط و دقت» علی(ع) پیرامون اجرای عدالت و در تبعیت از سیرت و شیوه پیامبر موجب دشمن‌تراشی برای او شد؛ زیرا «بر اثر توسعه فتوح و کثرت غنائم، در احوال مسلمین تغییرها پدید آمده بود». و با «مقتضیات جدید، اجرای شیوه‌ای که در عهد رسول جاری بود دشواری‌ها داشت».[۳۸]
بی‌هیچ شک سرعت و ثباتی که با فتوحات مسلمین همراه بود در تاریخ جهان سابقه نداشت. از این رو بعضی آن را معجزه خدایی خواندند که همه چیزها به تقدیر و مشیت اوست. از نظر مورخ، اسلام بی‌شک معجزه‌یی همراه داشت اما این معجزه آن بود که درست به موقع خود ظاهر شود نه زودتر و نه دیرتر: در موقعی که در عربستان بت‌پرستی و پراکندگی جز آنکه منجر شود به خداپرستی و یگانگی هیچ راه دیگر در پیش نداشت و در بیرون عربستان هم دنیای ایران و بیزانس از بیداد اقویا و اختلافات کاهنان در فشار بود که در برابر نیروی اسلام مقاومتش ممکن نمی‌نمود.
— زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۹۷.
از آغاز تا پایان حکومت عربی
زرین‌کوب آغاز فصل حکومت عربی را با کشته شدن علی(ع) و خلافت معاویه آغاز می‌کند.[۳۹] نویسنده، معاویه را از دُهاة (خردمندان) عرب و مشهور به «حِلم و حیله و تدبیر» معرفی می‌کند.[۴۰]
در تاریخ خلفا هیچ نامی از نام یزید شوم‌تر و نفرت انگیزتر نیست. خلافت کوتاه او فقط سه سال و نیم طول کشید ... یک سال حسین بن علی(ع) را کشت یک سال مدینه را غارت کرد و یک سال هم کعبه را به سنگ و آتش بست. هر یک از این سه واقعه می توانست یک خلیفه و یک خاندان را ننگین کند. اما، از شوربختی ننگ هر سه گناه بر گردن او افتاد.
— زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۱۹
نویسنده تمام حکمرانان اموی و مروانی را یاد کرده و کتاب را چنین پایان می‌برد: «عَلَم‌های سیاه که سال‌ها بود مردم در انتظار آن بودند از خراسان و کوفه بیرون آمد و دولت مروانیان را در هم پیچید».[۴۱]
پانویس
- ↑ عطاران، «دکتر زرین‌کوب و بامداد اسلام»، ص۵۱.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۷.
- ↑ «نقد و بررسی کتاب: بامداد اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ عطاران، «دکتر زرین‌کوب و بامداد اسلام»، ص۵۱.
- ↑ عطاران، «دکتر زرین‌کوب و بامداد اسلام»، ص۵۱.
- ↑ «نقد و بررسی کتاب: بامداد اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ عطاران، «دکتر زرین‌کوب و بامداد اسلام»، ص۵۲.
- ↑ فولادی، «نگاهی به کتاب بامداد اسلام»، ص۵۴.
- ↑ «نقد و بررسی کتاب: بامداد اسلام»، ص۱۱۰.
- ↑ فولادی، «نگاهی به کتاب بامداد اسلام»، ص۵۳.
- ↑ «کتاب «بامداد اسلام» به روسی منتشر شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «بامداد اسلام در ایتالیا رویت شد»، سایت کتاب‌نیوز.
- ↑ زرین‌کوب، «ترجمه احوال استاد»، ص۱۷.
- ↑ زرین‌کوب، «ترجمه احوال استاد»، ص۱۷.
- ↑ مجیدی، «کتابشناسی کتابها و مقالات دکتر عبدالحسین زرین‌کوب»، ص۲۳-۲۸.
- ↑ فولادی، «نگاهی به کتاب بامداد اسلام»، ص۵۳.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۷.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۷.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ۲۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۹ - ۱۰.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۲۰.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۲۱.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۳۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۳۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۳۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۳۹.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۴۰.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۴۷.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۴۹.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۴۹-۵۳.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۵۳.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۶۹.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۷۴.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۸۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۸۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۸۶.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۹.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۹.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۶۹ش، ص۱۵۵.
منابع
- «بامداد اسلام در ایتالیا رویت شد»، سایت کتاب‌نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۴آذر ۱۴۰۱ش.
- زرین‌کوب، روزبه، «ترجمه احوال استاد» یادگارنامه دکتر زرین‌کوب، به کوشش علی دهباشی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، بامداد اسلام، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- عطاران، فاطمه، «دکتر زرین‌کوب و بامداد اسلام»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۵، شهریور ۱۳۷۹ش.
- فولادی، محمد، «نگاهی به کتاب بامداد اسلام»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره ۳۵، شهریور ۱۳۷۹ش.
- «کتاب «بامداد اسلام» به روسی منتشر شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۴آذر ۱۴۰۱ش.
- مجیدی، عنایت‌الله، «کتابشناسی کتابها و مقالات دکتر عبدالحسین زرین‌کوب»، یادگارنامه دکتر زرین‌کوب، به کوشش علی دهباشی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
- «نقد و بررسی کتاب: بامداد اسلام»، نقدنامه تاریخ، باستان شناسی و هنر، بی‌تا.