مفتاح الفلاح (کتاب)

مفتاح الفلاح

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ بهائی (متوفای ۱۰۳۰ ق)
موضوع	ادعیه و اعمال روزانه
سبک	حدیثی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد

مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات کتابی عربی اثر شیخ بهایی، محمد بن حسین عاملی، متوفای ۱۰۳۱ هجری است که در ابواب ششگانه آن، به ادعیه و اعمال واجب و مستحب و آداب پسندیده که یک مسلمان انجام می‌دهد، پرداخته است. این کتاب نزد عالمان و دانشمندان همواره دارای اهمیت بسیار بوده و پژوهش‌های فراوانی پیرامون آن صورت گرفته است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: شیخ بهایی

بهاءالدین عاملی؛ (۹۵۳ق ـ۱۰۳۱/۱۰۳۰ق) محمد بن عزّالدین حسین متخلص به بهائی و معروف به شیخ بهائی، فقیه، محدث، حکیم، ریاضیدان و دانشمند و متخصص در چندین رشته علمی در قرن ۱۰و ۱۱ق می‌باشد. او دارای ۱۲۳ اثر علمی و ادبی است. او بالاترین منصب رسمی دینی یعنی شیخ الاسلامی را در حکومت صفویه برعهده داشت.

نام کتاب

شیخ بهایی در مقدمه کتاب می‌گوید: آن را «مفتاح الفلاح» نامیدم. سید محسن امین آن را «مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة» می‌نامد. آقا بزرگ تهرانی، نام کتاب را «مفتاح الفلاح فی الاعمال و الادعیة الابدیة فی الیوم و اللیلة» ذکر می‌کند. در چاپ‌های کتاب نیز نام کتاب اینگونه آمده است: «مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات».

انگیزه نگارش

شیخ بهایی، کتاب خود را به درخواست جماعتی نوشته تا یک مسلمان بتواند در یک شبانه روز، تمام اعمال خود را بر طبق آن انجام دهد؛ لذا نمازهای واجب و مستحب، وضو، طهارت و... را نیز در کتاب خود ذکر کرده است.

روش تألیف

مصنف در لابلای ابواب کتاب بحث‌های دقیق علمی و روایی مطرح کرده و به نفی و اثبات نظریه‌های گوناگون پرداخته است. از جمله، شیخ بهایی در مورد تسبیحات حضرت زهرا(س) بحث مفصلی دارد.
بحث‌هایی مانند آداب لباس پوشیدن، خوردن و آشامیدن، راه شناختن زوال آفتاب و آداب مسواک را نیز در فصول مختلف و در مناسبت‌های گوناگون مطرح کرده است.
شیخ بهایی در هر فصل از کتاب، پس از ذکر چند روایت و مطالب مختلف، شروع به توضیح الفاظ روایات کرده و بعضی مطالب مبهم یا دشوار آن فصل را تبیین نموده است.

محتوای کتاب

مفتاح الفلاح دارای یک مقدمه کوتاه درباره سبب تألیف کتاب و معرفی اجمالی هر باب است. مؤلف اعمال شبانه‌روز را به شش قسمت تقسیم کرده و برای هر قسمت بابی را اختصاص داده است.

ابواب کتاب

• باب اول در اعمالی است که بین الطلوعین انجام می‌شود اعم از واجب و مستحب.
• باب دوم اعمال مختص به طلوع آفتاب تا ظهر شرعی و زوال آفتاب است.
• باب سوم شامل اعمال زوال آفتاب تا غروب آن است.
• باب چهارم اختصاص به اعمال غروب خورشید تا وقت خواب دارد.
• باب پنجم شامل اعمال وقت خواب تا نیمه شب است که آداب خواب و تسبیح حضرت زهرا(س) را هم در این قسمت ذکر نموده است.
• باب ششم اعمال بین نیمه شب تا طلوع فجر است.
• خاتمه کتاب که شامل تفسیر سوره حمد است.

سفارش امام(ع)

شیخ عباس قمی در «سفینة البحار» نقل می‌کند: از قاضی معزّ الدّین محمّد بن تقی الدّین اصفهانی که در زمان شاه عبّاس قاضی اصفهان و از فقهاء و متکلّمین بوده و در علوم ریاضی مهارت تامّ داشته و از مشایخ مجلسی اول بوده نقل است که گوید: شبی یکی از امامان علیهم السّلام را در خواب دیدم، به من فرمود: کتاب «مفتاح الفلاح» را رونویس کن و بر دستورات آن مداومت نما. چون بیدار شدم از همه علمای عصر از این کتاب سراغ گرفتم، همه به اتّفاق گفتند تا به حال نامی از این کتاب نشنیده‌ایم و شیخ بهائی در آن وقت همراه لشکر سلطان به یکی از نواحی ایران رفته بود.
چون به شهر آمد از او درباره آن کتاب پرسیدم. ایشان فرمود: من در این سفر کتاب دعائی نوشته‌ام به نام «مفتاح الفلاح» و تا به حال نام آن را برای احدی از اصحاب بازگو نکرده‌ام. من خواب خود را برای شیخ باز گفتم، شیخ گریست و نسخه خود را به من داد. و این نسخه نخستین است که از روی خط شیخ نوشته شده است.

پژوهش‌های پیرامون کتاب

ترجمه‌ها

• ترجمه کتاب توسط آقا جمال خوانساری، متوفای ۱۱۲۵ هجری
• ترجمه‌ای از محمد شریف بن احمد جیلانی که با نام «عروة النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح» منتشر شده و در آن خاتمۀ کتاب را که تفسیر سورۀ حمد بوده حذف کرده و در عوض دعاهای ایام هفته و زیارات معصومین و ادعیۀ مشهوری مانند کمیل، سمات و... را به آخر آن افزوده است.
• ترجمه کتاب با نام «آداب عباسی» از صدر الدین محمد بن محب تبریزی، که شاگرد شیخ بهایی بوده و در زمان حیات مؤلف کتاب را ترجمه کرده است. یک نسخه از کتاب نیز به صورت خلاصۀ آداب عباسی که حواشی و بیان‌های شیخ بهایی را حذف کرده موجود است.
• ترجمه‌ای با نام «التحفة النوابیة» از سید محمد جعفر حسینی که در ۹ باب تنظیم شده، ۶ باب اول آن بر طبق مفتاح الفلاح است و سه باب به آخر آن افزوده که شامل اعمال ماه‌های رجب، شعبان و رمضان و آداب دعا و زیارات می‌باشد.
• «منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح» از علی بن طیفور بسطامی که در سال ۱۰۶۲ ق به پایان رسانده است.
• ترجمه فردی ناشناس که نسخه‌ای از آن در کتابخانه محمد علی خوانساری موجود است.

شرح ها

• مفتاح الفلاح یک بار توسط آقا جمال خوانساری شرح شده است.
• شرح مفتاح الفلاح توسط محمد بن سلیمان تنکابنی
• «لسان الصباح فی شرح کلام البهائی فی اوائل مفتاح الفلاح فی بیان الفجرین» از سید مفتی میرعباس
• «فلق الصباح فی شرح مفتاح الفلاح» اثر شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانی، متوفای ۱۱۲۱ هجری

تلخیص

کتاب «فتح المفتاح» که توسط یکی از شاگردان شیخ بهایی تألیف شده است.

حواشی

از جمله حاشیه‌های نوشته شده برای کتاب عبارتند از:

1. حاشیه خود شیخ بهایی
2. حاشیه‌ای توسط ملا اسماعیل خواجویی، متوفای ۱۱۷۳ هجری
3. حاشیه محمد طاهر بارفروشی مازندرانی
4. حاشیه سید محسن امین صاحب اعیان الشیعة
5. حاشیه محمد جعفر یزدی
6. حاشیه عبدالعظیم امام.
7. حاشیه‌ای به وسیله سید حسین حسینی مرعشی آملی، معروف به خلیفه سلطان، که از شاگردان شیخ بهایی است.

تکمله

«مِنهاجُ الصّلاح فی واجبات الصّلوات الیَومیّة و مَندوباتِها و زُبدَة اَعمال السُّنّة و الادعیَة الاَسابیع» از ملا نظر علی بن محمد محسن گیلانی که برای کامل کردن مفتاح الفلاح نوشته است.

نسخه‌های کتاب

تا کنون بیش از ۳۰۰ نسخه خطی مفتاح الفلاح شناسایی شده است که ۱۳۷ نسخ آن مربوط به قرن یازدهم، ۷۰ نسخه مربوط به قرن دوازدهم، ۳۴ نسخه مربوط به قرن سیزدهم و ۹ نسخه هم مربوط به قرن چهاردهم است. ۴۸ نسخه کتاب هم تاریخ کتابت ندارد.

چاپ‌ها

کتاب مفتاح الفلاح در ۱۳۰۴ق در بمبئی، ۱۳۱۷ق در تهران و ۱۳۲۴ق در مصر به چاپ رسیده و پس از آن دارای چاپ‌های متعددی شده است.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• بهایی عاملی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
• امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف.
• بسطامی، علی بن طیفور، منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، تهران، حکمت، ۱۳۸۴ش.

پیوندبه بیرون

• کلید رستگاری، (کتابشناخت مفتاح الفلاح)
• ترجمه‌های مفتاح الفلاح و ترجمه آقا جمال خوانساری
• گزیده نگاری با بررسی گزیده مفتاح الفلاح