زبدة البیان فی براهین احکام القرآن (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | مقدس اردبیلی (متوفای ۹۹۳ق) |
| موضوع | تفسیر آیات فقهی قرآن |
| سبک | تفسیر اجتهادی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤمنین |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۸ش |
زُبدَةُ البیان فی براهینِ احکام القرآن کتابی در تفسیر آیات الاحکام (آیات فقهی) که مقدس اردبیلی از عالمان شیعی قرن دهم هجری قمری آن را نگاشته است. این اثر از رایج‌ترین آثار در تفسیر آیات فقهی قرآن است. در این کتاب، آیات فقهی قرآن به ترتیب ابواب فقهی در ۱۸ بخش از طهارت تا قضا و شهادات، تفسیر شده است.
مقدس اردبیلی در این کتاب، به ارائه برخی اندیشه‌های فقهی مخالف مشهور فقیهان شیعه پرداخته است که پاکی شراب، واجب نبودن غسل جنابت تا اذان صبح در رمضان و واجب نبودن جهر (با صدای بلند) در نماز صبح و مغرب و عشا برای مردان، از جمله این فتاوا است. برای این اثر، نسخه‌های خطی، شروح و حواشی متعددی نوشته شده است.
نویسنده
مقدس اردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق) علوم نقلی و فقه را نزد سیدعلی صائغ و دیگر استادان حوزه علمیه نجف فرا گرفت[۱] و در علوم عقلی نزد جمال‌الدین محمود (از شاگردان جلال‌الدین دوانی) درس خواند.[۲] او از عالمان عهد شاه عباس اول[۳] بوده با عالمانی چون شیخ بهائی و میرزا محمد استرابادی معاصر بود.[۴] در نزد فقیهانی چون شهید ثانی کسب دانش کرده، شاگردانی مثل ملاعبدالله شوشتری، صاحب مدارک، صاحب معالم از او دانش اندوختند.[۵] مقدس تألیفاتی چون مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، الخراجیة، اصول الدین، حاشیه شرح تجرید قوشچی، حاشیه شرح مختصر الاصول عضدی و استیناس المعنویة را که برخی عقلی و برخی نقلی است، به نگارش درآورده است.[۶]
جایگاه و اهمیت
کتاب زبدة البیان از ابتدا مورد توجه فقیهان و مفسران بود[۷] و به گفته عقیقی بخشایشی، نویسنده کتاب طبقات مفسران شیعه، کتاب زبدة البیان از متداول‌ترین و بهترین آثار در تفسیر و تبیین آیات فقهی قرآن است.[۸] همچنین شرح‌ها و حواشی متعددی بر این کتاب نوشته شده، ۱۲ نفر از عالمان بر آن حاشیه زده و شش بار به فارسی ترجمه و تلخیص شده است.[۹] برخی از شروح و حواشی این اثر عبارتند از: حاشیه فیض کاشانی (درگذشت ۱۰۹۱ق)، شرح مفاتیح الاحکام قهپایی (درگذشت ۱۰۹۲ق)، حاشیه سید نعمت الله جزایری (درگذشت ۱۱۱۲ق) و شرح تحصیل الاطمئنان میر محمدابراهیم بن محمدمعصوم حسینی تبریزی (درگذشت ۱۱۴۵ق).[۱۰]
نام و محتوا
به گفته رضا استادی و علی اکبر زمانی نژاد، نام صحیح کتاب، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن است،[۱۱] هرچند نام کتاب با عناوین دیگری چون زبدة البیان فی شرح آیات احکام القرآن[۱۲] یا آیات الاحکام نیز نگارش شده است.[۱۳] به لحاظ محتوا، در ابتدای کتاب تفسیری از سوره حمد آورده شده و پس از آن اندکی در حقیقت ایمان و نیز روایاتی که بر امامت بلافصل علی(ع) اشاره دارد، سخن گفته سپس آیات فقهی قرآن را به ترتیب ابواب فقهی در ۱۸ بخش، از طهارت تا قضا و شهادات، تفسیر کرده است.[۱۴] اردبیلی در زبده، به شرح و تفسیر قریب به ۴۰۰ آیه قرآن کریم می‌پردازد و در خصوص استفاده از منابع مرتبط، نام افزون بر شصت منبع را یاد می‌کند که شامل منابعی تفسیری، فقهی، رجالی و حدیثی است.[۱۵] در این میان، کمتر از کتابی ادبی استفاده شده است.[۱۶] میان کتاب‌های تفسیری آیات الاحکام، از کنز العرفان یاد کرده و در ترتیب مطالب و عناوین از آن استفاده نموده اما در محتوا و ارائه نظر اندیشمندان، استقلال دارد.[۱۷] بیشترین ارجاعات اردبیلی به سه کتاب مجمع البیان طبرسی، الکشاف زمخشری و انوار التنزیل بیضاوی می‌باشد. زبده تنها تعلیق‌هایی بر این سه اثر برجسته در حوزه تفسیر نیست و فارغ از این سه منبع، مطالب فراوانی دارد.[۱۸] بنا به برخی گزارشات، تاریخ فراغت از نگارش اثر سال ۹۸۹ق بوده است.[۱۹]
نخستین مطلب کتاب درباره(بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ)است. اردبیلی براین باور است که شاید بتوان گفت که گفتن بسم الله هنگام طهارت بلکه برای انجام هر کاری (جز آنچه دلیل استثنا کرده است )مستحب است و از ظاهر کلام خداوند برمی‌آید خداوند با شروع قرآن با بسم الله به بندگانش آموخته که کارهایشان را با آن آغاز کنند.[۲۰] پایان بخش کتاب آیات مربوط به قضا و شهادت است آیه چهاردهم که آخرین آیه در این بخش است آیه ۱۴ سوره بقره است (وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللهِ وَمَا اللهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ)که اردبیلی گفته ممکن است به این آیه بتوان بر حرام بودن کتمان شهادت استدلال کرد. [۲۱]
اندیشه‌های فقهی خلاف مشهور
در این اثر برخی آراء فقهی خلاف مشهور ارائه شده که در ذیل به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
پاک بودن شراب
مقدس اردبیلی به عدم نجاست شراب فتوا داده است. در قرآن و در آیه أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ،[۲۲] بر اجتناب و دوری جستن از شراب سفارش شده است.[۲۳] با توجه به مضمون آیه، عده‌ای از فقیهان، خوردن، خرید و فروش و هر نوع بهره‌وری از آن را ممنوع و حرام دانسته‌اند.[۲۴] اما نسبت به حکم نجاست شراب، همه عالمان شیعه جز اندکی از آنان، بر نجاست شراب حکم داده‌اند.[۲۵] برخی با توجه به ترادف واژه رجس با نجس، در آیه شریفه مذکور، شراب را نجس می‌دانند.[۲۶] مقدس اردبیلی دلالت لفظ رجس در آیه مذکور بر معنای نجس را نپذیرفته همچنین بر دلالت روایات استناد شده در این باره، اشکال می‌کند.[۲۷]
واجب نبودن جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء برای مردان
مقدس اردبیلی وجوب جهر (با صدای بلندخواندن) در نماز صبح و مغرب و عشاء برای مردان را نمی‌پذیرد و معتقد است: این مسأله دلیل روشنی ندارد. ظهور برخی آیات قرآن، وجود روایت صحیح و اصل برائت، دلیل بر عدم وجوب جهر در نماز است. همچنین مراد از جهر و اخفات هم مشخص نیست و در نهایت با وجود روایات مخالف در مسأله، می‌توان روایاتی را که بر وجوب جهر دلالت دارد را استحبابی دانست.[۲۸] اما مشهور عالمان شیعه جهر را واجب دانسته و معتقدند در صورت ترک عالمانه و عامدانه آن، نماز باطل می‌شود.[۲۹]
واجب نبودن غسل جنابت تا اذان صبح در ماه رمضان
بنا بر نظر اردبیلی غسل جنابت تا اذان صبح در ماه رمضان، واجب نبوده و مستحب می‌باشد. او بر دلائلی چون اصل عملی، وجود تعدادی از روایات صحیح و صریح، ظاهر برخی آیات قرآن و قاعده "سهولت و سماحت" استناد می‌کند. وی به دلیل جمع میان روایات، حکم مسأله را استحبابی دانسته البته در نهایت می‌افزاید: احتیاط آن است که مطابق دیدگاه مشهور عمل شود.[۳۰] از منظر مشهور فقیهان شیعه، شخص جنب در ماه رمضان باید تا پیش از اذان صبح غسل کند.[۳۱]
ویژگی‌ها
به گفته برخی از نویسندگان، تعدادی از ویژگی‌های اثر عبارتند از:
- در طرح آیات فقهی ابتدا برخی لغات مشکل، نکات ادبی و اعراب را البته نه به صورت مفصل، مشخص می‌کند. سپس معنای اجمالی آیه و شأن نزول و فضای کلی آیه را شرح می‌دهد. پس از آن به توضیح حکم و شیوه استنباط از آیه و فروعات فقهی مرتبط پرداخته و در این باره اقوال مفسران و فقها را نیز مطرح می‌کند.
- تفسیر او به شکل تفسیر فقهی مقارن است و در آن به طرح و بررسی اندیشه‌های مفسران و فقهای اهل سنت، توجه شده است.
- در این اثر نظم نگارشی و چکیده‌نویسی رعایت شده و به همین جهت در عنوان کتاب کلمه زبده به معنای خلاصه استفاده شده است.
- در هرجا که مناسبت داشته به بحث‌های مرتبط کلامی، اصولی، رجالی، اخلاقی و تاریخی، اشاره شده است.
- این اثر از نوع تفاسیر اجتهادی بوده و به جهت تفسیر آیات، از دلائل عقلی و نقلی بهره برده است.
- اصل نسخ را می‌پذیرد ولی در هر مورد، نسخ شدن آیه مورد بحث را رد می‌کند و در نسخ قرآن به روایات، نسخ قرآن با خبر متواتر را مقبول می‌داند.
- از قاعده "سهولت و سماحت"[یادداشت ۱] در این اثر و در مجموعه آثار فقهی و تفسیری خود استفاده فراوانی کرده است.[۳۲]
وضعیت نشر
به گزارش آقابزرگ تهرانی، زبدة البیان در سال ۱۲۶۷ش (۱۳۰۵ق) در تهران به چاپ رسیده است.[۳۳] دیگر آنکه در سال‌های ۱۳۶۸ق و ۱۳۸۶ق نیز چاپ شده است.[۳۴] یک چاپ هم در انتشارات کتابخانه مرتضویه با تحقیق محمدباقر بهبودی منتشر شد.[۳۵] همچنین به گزارش آقایان استادی و زمانی نژاد، زبدة البیان در سال ۱۳۷۵ش و در ضمن مجموعه آثار محقق اردبیلی انتشار یافت، اما به دلیل چاپ محدود (هزار نسخه) و استفاده همگان از این کتاب، دوباره منتشر شد.[۳۶] در چاپ دوم از برخی محققان در تصحیح و تدقیق متن، مقابله نسخه‌ها و منبع یابی متن، استفاده شده است.[۳۷] این اثر در سال ۱۳۷۸ش در ۲۰۰۰ نسخه و در انتشارات مؤمنین قم به چاپ رسیده است.[۳۸]
نسخه‌های خطی
برخی از نسخ خطی موجود این کتاب در میان نسخه‌های متعدد آن، عبارتند از:
- نسخه خطی به شماره ۱۲۹ موجود در مدرسه حجتیه قم که در سال ۱۰۷۹ق استنساخ شده است.
- نسخه خطی به شماره ۳۰/۶۱ موجود در کتابخانه مدرسه گلپایگانی قم که در سال ۱۰۷۹ق استنساخ شده است.
- نسخه خطی به شماره ۲۳۲ موجود در مسجد گوهرشاد مشهد که در سال ۱۰۸۴ق استنساخ شده است.
- نسخه خطی به شماره ۵۲۲۵ موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم که در سال ۱۰۳۸ق استنساخ شده است.
- نسخه خطی به شماره ۸۹۰۶ موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم که در سال ۹۹۵ق استنساخ شده است.[۳۹]
پانویس
- ↑ موسوی، «تندیس پارسایی»، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۱۵-۱۴۰۱ق، ج۱، ص۵۶.
- ↑ شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۳، ص۶۰.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۶۹.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۶۹.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۶۹.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ برزنونی، «روش‌شناسی تفسیر زبدة البیان»، ص۱۴۶.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الأدب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۳۶۹.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ۲۰۰۸م، ص۱۴۱.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۴.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۴.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۴.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۴.
- ↑ عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ اردبیلی، زبدةالبیان،ناشر: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، ص۴.
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، ناشر: المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية،ص۶۹۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۹۳.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۷۷.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵۲.
- ↑ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۶.
- ↑ محقق حلی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۴۲۳.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۸.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۸.
- ↑ محقق کرکی، جامع المقاصد،۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ نورائی، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، ص۶۸.
- ↑ زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، ص۲۳۹.
- ↑ برزنونی، «روش‌شناسی تفسیر زبدة البیان»، ص۱۶۰-۱۴۸.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۱.
- ↑ مدرسی طباطبایی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ۱۳۶۸ش، ص۲۰۵.
- ↑ بهبودی، بی‌تا، ص۲۰۵.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، شناسه کتاب.
- ↑ مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، ۱۳۷۸ش، مقدمه.
یادداشت
- ↑ این قاعده از روایت پیامبر(ص) به دست آمده که به عثمان بن مظعون وقتی رو به رهبانیت آورده بود فرمود: بعثنی علی الحنیفیة السهلة السمحة یعنی شریعتی را از جانب خدا برای مردم آورده‌ام که هم مستقیم و غیر باطل است و هم راحت و آسان. نگاه کنید به: کلینی، الفروع من الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۹۴.
منابع
- قرآن کریم
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۱۵-۱۴۰۱ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین فی الإجازة لقرتی العین، منامه، فخراوی، ۲۰۰۸م.
- برزنونی، محمدعلی، «روش‌شناسی تفسیر زبدة البیان»، مجله مصباح، شماره ۴۸، آذر و دی ۱۳۸۲ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم، ۱۴۰۸ق.
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، قم، نوید اسلام، ۱۳۷۲ش.
- فاضل مقداد، جمال‌الدین مقداد بن عبدالله، کنز العرفان، قم، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الفروع من الکافی، تهران، اسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، سیدالشهداء، ۱۳۶۴ش.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، با تحقیق و تصحیح محمدباقر بهبودی، مرتضوی، تهران، بی‌تا.
- مدرسی طباطبایی، سید حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ۱۳۶۸ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
- مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، بیروت، دارالتیار الجدید، ۱۴۲۱ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی براهین احکام القرآن، قم، مؤمنین، ۱۳۷۸ش.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- موسوی، سید سجاد، «تندیس پارسایی»، در گلشن ابرار، قم، معروف، ۱۳۷۹ش.
- نورائی، محسن، «زبدة البیان محقق اردبیلی در یک نگاه»، مجله معرفت، شماره ۱۰۹، دی ۱۳۸۵ش.