گوهر مراد کتابی است در حکمت و کلام نوشته عبدالرزاق لاهیجی که به زبان فارسی تالیف شده است. گوهر مراد شامل امّهات مسائل کلام و حکمت و اخلاق و عرفان و اصول خمسه است، دارای یک مقدّمه و سه مقاله و یک خاتمه است که مقدّمه آن در مورد مرتبهٔ وجود انسان و نمودن راه خدا و فایده علم حکمت و کلام است و سه مقالهٔ آن در خودشناسی و خداشناسی و شناخت فرمان خدا و ابلاغ کنندگان و مجریان راستین آن یعنی انبیاء و امامان-علیهم السلام-و نتیجه عمل به آن یعنی معاد است و خاتمهٔ آن نیز پیرامون تهذیب اخلاق و سلوک مقامات العارفین است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ملاعبدالرزاق فیاض لاهیجی |
| موضوع | کلام و عقاید شیعه |
| سبک | برهانی |
| زبان | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۳ش |
دسته‌بندی مطالب گوهر مراد، به گونه‌ای خاص است و در دیگر کتب کلامی دیده نمی‌شود. این کتاب علاوه بر مباحث کلامی به مباحث مسائل اخلاقی و عرفانی نیز می‌پردازد. مباحث فلسفی به کتاب راه یافته است؛ از این جهت گوهر مراد را کتابی کلامی-فلسفی می‌توان دانست. اندیشه‌های عرفانی مؤلف کتاب بر مباحث کتاب دیده می‌شود.
مؤلف
عبدالرزاق لاهیجی از شاگردان ملاصدرا و داماد وی است. با این حال، او به حکمت مشاء گرایش داشت و منتقد صدرا بود. از وی کتاب‌های شوارق الالهام در شرح تجرید خواجه نصیرالدین طوسی، تعلیقات بر اشارات خواجه، حواشی بر تعلیقات خفری، گوهر مراد و سرمایه ایمان به جا مانده است. میرزا حسن فرزند وی صاحب «جمال الصالحین» از شاگردان وی است. او در عقلی سازی کلام نقش مهمی داشته است. وی در قم به تدریس اشتغال داشته و در همانجا در سال ۱۰۷۲ق درگذشت.[۱]
زمان تألیف و اهدا
بر اساس نقل منابع، وی این اثر را در سال‌های ۱۰۵۲-۱۰۵۸ق نگاشته است و به شاه عباس صفوی اهداء کرده است. [۲]
غرض تألیف
لاهیجی هدف خود را در این کتاب بر آن قرار داده تا طوری بنویسد «که مبتدیان را از اَقربِ طُرُق به مطلب رسانَد و متوسطان را از بَوادی حیرت رهانَد، و منتهیان را خزانهٔ نُقودِ معقولات غیر مغشوشه به اوهام و خیالات، شدن توانَد». هدف وی از نگارش این کتاب این بود که مرجعی مطمئن در تحصیل اصول دین باشد.
- «بسیاری از اهل علم در معرفت الهی به تقلید محض اعتماد نموده‌اند که این شیوه موجب یأس و نفرت اذکیا نسبت به طلب علم شده است؛ از این رو تصمیم گرفتم که رساله‌ای در باب تحصیل اصول دین و حصول معارف الهی بر وجه یقین بنگارم که نجات جادوانی و خلاص متوقف بر آن باشد و بدون نیاز به یادگیری اصطلاحات علمی این مقصود برآورده شود.»[۳]
اگرچه فیاض مخاطب کتاب خویش را «مبتدئین(کسانی که در آغاز راهند) و متوسطین(کسانی که در میانه راهند) و مُنْتَهیان(کسانی که در انتهای راهند)» می‌شمرد، اما این کتاب اثری تخصصی در علم کلام محسوب می‌شود.[۴] وی پس از گوهر مراد، سرمایه ایمان را برای مبتدئین نوشت.
ابواب کتاب
ساختار و ترتیب مباحث گوهرمراد با دیگر آثار کلامی متفاوت است. غالباً کتب کلامی بر اساس اصول پنج‌گانه فصل‌بندی می‌شوند. لاهیجی از این شیوه عدول کرده و گوهر مراد را در سه بخش اصلی خودشناسی، خداشناسی و فرمان خداشناسی تدوین کرده است.[۵]
گوهر مراد شامل یک مقدمه و سه مقاله در مطالب اساسی فلسفی و یک خاتمه حاوی مباحث اخلاق و طریق تصوف است.
- مقدمه: در اشاره بر مرتبه وجود انسان و سبب اختصاص وی به تشریف الهی. مقدمه به سه مطلب عمده اشاره می‌کند:
- مرتبه وجود انسان و سبب اختصاص وی به تکلیف الهی؛
- راه‌های به سوی خدا؛
- تعریف علم کلام و غرض از آن، تفاوت کلام با حکم و بیان علت پدید آمدن فِرق کلامی در جهان اسلام.[۶]
- مقاله نخست: خودشناسی. این مقاله در دو بخش کلی است:
- بیان حقیقت جسم و احوال آن و مسائل مربوط به شناخت بدن؛
- بیان روح و احوال نفس ناطقه.
- مقاله دوم:خداشناسی: که دربردارنده بحث از توحید و عدل است. این بخش در سه باب تدوین شده است:
- باب اول در اثبات واجب و یگانگی او؛
- باب دوم در بیان صفات واجب الوجود؛
- باب سوم در افعال واجب تعالی.
- مقاله سوم:فرمان خداشناسی که موقوف بر شناخت آورنده و حافظ شرع، یعنی نبی و امام است و از این رو مباحث نبوت و امامت را شامل می‌شود.[۷] مباحث این مقاله در چهار باب دسته بندی شده است:
- خاتمه: در ذکر راه و روش تهذیب اخلاق و سیر و سلوک.
ساختاری که فیاض در ارائه مباحث کلامی برگزیده، متأثر از اندیشه‌های عرفانی اوست؛ زیرا در آموزه عرفانی، سیرِ سالک از خودشناسی شروع می‌شود و به خداشناسی منتهی می‌گردد.[۸]
ویژگی‌های کتاب
اشتمال بر مطالب اخلاقی و عرفانی
کتب کلامی معمولاً به مباحث اخلاقی و عرفانی توجهی ندارند..[۹] اما در گوهر مراد به نحو نسبتاً بارزی به مطالب اخلاقی و عرفانی پرداخته است. به طور مشخص فیاض به شدت متأثر از عرفا و تعالیم آنان است و تأثیر معارف عرفانی و صوفیانه، بر تحلیل‌ها و نحوه تقریر وی از مسائل کلامی، در مواضع متعددی به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که می‌توان گوهر مراد را کتابی در سبک کلام فلسفی-عرفانی تلقی کرد.
این تأثیرپذیری نه تنها در خلال مباحث کتاب دیده می‌شود، که در مقدمه و خاتمه نیز منعکس شده است. فیاض، بخش پایانی نگاشته خود را به مسائل مربوط به تهذیب اخلاق و سیر و سلوک اختصاص داده است و در این خصوص می‌افزاید:
- «غرض اصلی در این رساله، اگرچه کمال علمی است، اما خالی از کمال عملی که علم اخلاق و طریق تصوف و اشراق، مشتمل بر آن است، نتوان گذاشت؛ پس مناسب باشد در خاتمه کتاب اشاره‌ای به آن»[۱۰]
این امر معلول نگرش خاص لاهیجی به علم کلام است. به نظر او علم کلام که به سبب تحصیل عقاید حَقّه تدوین شده است، مقدمه و وسیله‌ای برای عرفان و سیر و سلوک الی الله محسوب می‌شود.[۱۱]
شرح دقیق اصطلاحات فلسفی-کلامی
یکی از امتیازات و وجوه اهمیت گوهر مراد، شرح و توصیف دقیق اصطلاحات فلسفی، کلامی است. شیوه فیاض در این کتاب آن است که در مدخل هر مبحث، نخست به تعریف و توصیف دقیق و کامل واژگان و اصطلاحاتی که در آن بحث به کار می‌رود می‌پردازد و سپس شروع به تقریر مسائل و استدلال‌ها می‌کند.
افزون بر تعریف و تحدید دقیق واژه‌ها که در هر صفحه‌ای از گوهر مراد به چشم می‌خورد، وی در تمییز و تفکیک اصطلاحات مشابه نیز تلاش بسیار کرده است.
تبیین و تشریح ساده و دقیق مسائل فلسفی-کلامی
در گوهر مراد مسائل و مباحث فلسفی-کلامی روان و ساده و در عین حال دقیق بیان شده است.
ورود مسائل فلسفی به کلام
گوهر مراد تنها یک دوره کلام اسلامی-شیعی نیست. بلکه اثری در زمینه فلسفه اسلامی نیز به شمار می‌رود. صاحب ریاض العلماء آن را اثری در حکمت اسلامی معرفی کرده است.[۱۲]
وارد کردن مباحث فلسفی در اثر کلامی، معلول نگاه خاص لاهیجی به علم کلام است. گوهر مراد را باید اثری فلسفی-کلامی دانست. با توجه به تأثیر گرایش‌های عرفانی لاهیجی بر تقریر مطالب، حتی می‌توان گوهر مراد را کلام فلسفی-عرفانی دانست.[۱۳]
نوآوری و تحقیقات بدیع
گوهر مراد افزون بر اینکه چکیده آراء و اقوال متکلمیان پیشین کلام است، حاوی نوآوری‌های فلسفی و کلامی نیز است.
نوآوری‌های وی در مباحثی مانند «اقسام حدوث و اقسام عدم»[۱۴] و یا تقریری نو از «مسأله اراده خداوند» و نیز «مسأله اولویت ذاتی» دیده می‌شود.
دیدگاه خاص وی در باب معجزه
برخی آراء او در این اثر، خاص است. برای نمونه می‌توان به دیدگاه او در معجزه اشاره کرد. به عقیده وی منشأ وقوع معجزات و خوارق عاداتی که از مقوله فعل و تحریک و تأثیر است، مانند اِبراء اَمراض(خوب کردن بیماری‌ها)، کمال قوه تحریک در نفسِ نبی است که سبب می‌شود نفس نبوی هر چه را تصور کند و اراده تحقق آن را نماید، آن صورت در خارج تحقق پیدا کند. در عین حال او این احتمال را مطرح می‌کند که در معجزاتی مثل شنیده شدن تسبیح شن‌ها، تصرف نبی در عالم خارج نباشد، بلکه تصرف او در قوه مُتَخَیّله افراد باشد.(یعنی شن‌ها واقعاً تسبیح نمی‌گویند بلکه انسان چنین می‌پندارد.)[۱۵]
در باب معجزاتی مانند اخبار از غیب و معجزات گفتاری، علت آن‌ها کمال قوه ادراک عقلی و خیالی است. نبی از طریق اتصال به عقول مجرده و نفوس فلکیه، بر تمامی امور مطلع و از امور غایبه و حوادث آینده آگاه است.
این تحلیل از معجزه بدیع است و از آرای خاص او به شمار می‌آید.
فیاض قرآن را معجزه‌ای برای عموم مردم محسوب نمی‌کند و عقیده دارد اعجاز قرآن تنها برای حکمای محققین و علمای محصیلن که به علوم عقلیه و اصول معارف عارفند و نیز علمایی که به علوم عربیت آگاهی دارند روشن است.[۱۶]
عامه مردم از درک اعجاز قرآن عاجزند؛ «چون عارف به حقایق علوم حِکْمیّه و دقایق فنون عربیه نیستند، پس قرآن معجزه برای ایشان نتوانَد شد»[۱۷] اگرچه از جهت «تحدی» قرآن و عدم معارضه با قرآن، اعجاز برای عموم مردم ثابت می‌شود.»[۱۸]
دیدگاه در باب مرتبت نفس حضرت رسول
فیاض بر این باور است که نفس خاتم الانبیاء در ابتدای خلقت در مرتبه عقل فعال که مُفیض علوم و کمالات است[۱۹]، قرار دارد و در نهایت پس از کسب کمالات، هم‌رُتبه عقل اول می‌شود.[۲۰] همرتبه بودن با عقل فعال در بدو آفرینش، بدین معناست که حضرت رسول در همان آغاز زندگی در این جهان، نسبت به تمام علوم و معقولات آگاه است.
او همین سخن را در باب امامان نیز بیان می‌کند. تصریح می‌کند که ائمه کامل العقل و العلم به دنیا می‌آیند و هر چه معلوم ملائکه و رسل است، معلوم ائمه نیز هست.[۲۱] افزون بر این، یکی از ویژگی‌های امام را «علم به جمیع علوم و جمیع آنچه که مردم بدان محتاج‌اند، اگرچه در غیر امور دینیه باشد» می‌داند.[۲۲]
بررسی مسائل جدید و حذف مباحث کم اهمیت
لاهیجی برخی از مباحث و عناوینی را که در آثار کلامی متقدم مانند تجرید الاعتقاد مطرح بوده، از فهرست مطالب خود حذف کرده است. برای مثال از موضوعاتی مانند تعذیب اطفال، آجال، ارزاق و اَسعار در گوهر مراد سخنی نیامده است.
در مقابلْ او به برخی مباحث پرداخته که در دیگر کتب، کمتر اشاره‌ای بدان‌ها شده است؛ مانند بحث از سبب اجابت دعوات و سِرّ انتفاع از زیارت قبور مؤمنین[۲۳] و کیفیت اِخبار به مَغیبات(مُغَیّبات=امور پنهانی).[۲۴]
چاپ‌های کتاب
از کتاب گوهر مراد نسخه‌های خطی فراوانی به جای مانده و این اثر تاکنون چندین بار به صورت چاپ سنگی و حروفی به طبع رسیده است.[۲۵] کنگره بزرگداشت لاهیجی با مقدمه زین العابدین قربانی، گوهر مراد را منتشر کرده است.[۲۶]
دیدگاه‌ها درباره کتاب
فیاض لاهیجی کتاب خود را اینگونه وصف می‌کند:
- «چون این نسخه شریف اتمام یافت و این گوهر مراد از دریای قوت به ساحل فعلیت آمد، کتابی در نظر آمد به غایت گرامی؛ چنانچه با قطع نظر از این معنی که چون منِ ضعیفی مؤلف آن است، توان گفت که مُؤلَّفی(کتابِ تألیف شده) در باب خود نظیر و مانند وی نباشد. چه این نسخه مشتمل است بر مسائل جَمّه(فراوان) و مطالب مُهمّه که قرة العین عرفا و محققین و خلاصه افکار متقدمین و متأخرین است. به تقریری که مبتدیان را از اَقْرب طُرُق(نزدیک‌ترین راه) به مطلب رساند و تحقیقی که متوسطان را از بَوادی حیرت رهانَد و انتقادی که مُنتهیان را از خزانه نقود و معقولاتِ غیرمغشوشه به اوهام و خیالات شُدَن توانَد.»[۲۷]
سید ابوالحسن رفیعی قزوینی در تجلیل از این کتاب می‌نویسد:
- کتاب مستطاب گوهر مراد که مؤلف آن مرحوم حکیم کامل مولانا عبدالرزاق لاهیجی است کتاب مرغوب و مطبوع است و در تحقیق مسائل دینیه و معارف الهیه وحید و فرید است.[۲۸]
سید علی قاضی طباطبایی نیز درباره آن می‌نویسد:
- از اشهر تألیفات محقق لاهیجی کتاب گوهر مراد است که به زبان فارسی با عبارات سلیس و دل‌پذیر تألیف فرموده است و از نفیس‌ترین کتبی است که به زبان فارسی در اصول دین و معارف الهیه و عقاید دینیه اسلامیه نوشته شده است.[۲۹]
پانویس
- ↑ فیاض لاهیجی، سرمایه ایمان، ص۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۲۵۰.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۱.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ ص۱۰.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و...، ص۱۰.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۸.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۲۵.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و..، ص۱۱.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ ص۱۰.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۲۵.
- ↑ رک: فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۸
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و...، ص۱۲.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۲۱۷.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۸۰-۳۸۱.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۹۵.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۹۶.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۹۶.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۶۵.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۱۶۷.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۵۹۴.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ص۵۹۱.
- ↑ رک: فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش،ص۳۳۱.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۳۸۰؛ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض و..، ص۱۴.
- ↑ برای آگاهی از نسخه‌ها و شناسایی چاپ‌ها رک: سید محمدباقر حجتی، یادنامه حکیم لاهیجی، ص۳۲۶-۳۲۰؛ سبحانی و دیگران، معجم طبقات المتکلمین، ج ۴، ص۵۵۱.
- ↑ عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض و..، ص۱۴.
- ↑ فیاض لاهیجی، گوهر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۲۲.
- ↑ مقدمه مجموع رسائل و مقالات فلسفی آیت الله رفیعی، ص۱۷ به نقل از مقدمه طبع جدید گوهر مراد، زین العابدین قربانی، ۱۳۸۳ش،ص۱۱.
- ↑ مقدمه مجموع رسائل و مقالات فلسفی آیت الله رفیعی، ص۱۷ به نقل از مقدمه طبع جدید گوهر مراد، زین العابدین قربانی،۱۳۸۳ش، ص۱۱.
یادداشت
منابع
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمه محمدباقر ساعدی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ۱۳۶۶ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۱۸، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران ۱۴۰۸ق.
- عطایی نظری، حمید، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ مجله آینه پژوهش، سال دوم، شماره دوم، خرداد و تیر ۱۳۹۰ش.
- فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، با مقدمه زین العابدین قربانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ش.
- یادنامه حکیم لاهیجی : مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۴ش.