جامِعُ الرّواة و اِزاحَةُ الاِشْتباهات عَنِ الطّرُقِ و الاِسْناد کتابی در علم رجال، به زبان عربی نوشته محمد بن علی اردبیلی رجال‌شناس قرن یازدهم قمری است. اردبیلی با این کتاب، راهی برای شناخت راویان و تمییز مشترکات گشوده و مشکلات فراوانی را حل کرده است. او بعد از تأمل و بررسی شیوه‌های گوناگون، به این نتیجه رسید که از طریق تأمل در راوی و مرویٌ عنه می‌توان ابهام موجود در نام راویان را زدود و چه بسا به هویت واقعی راویان پی برد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمد بن علی اردبیلی |
| تاریخ نگارش | ۱۱۰۰ق |
| موضوع | علم رجال |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | ابوالحسن شعرانی |
| تعداد جلد | ۲ |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/14021 |
وی در این کتاب از بسیاری از راویان مجهول رفع ابهام کرده و اسانید متعددِ به ظاهر مرسل را مسند ساخته و روایات ضعیف را از ضعف رهانده است. تألیف جامع الرواة حدود ۲۰ سال طول کشید و سال ۱۱۰۰ق به پایان رسید. این کتاب، به سبب جامعیت و اشتمال آن بر رجال کتب اربعه، مورد استفاده فراوان عالمان و فقهای امامیه قرار گرفته است.
نویسنده
مُحَدِّث و رجال‌شناس شیعه قرن یازدهم قمری و از شاگردان علامه مجلسی است.[۱] او را در علوم رجال و حدیث ماهر دانسته[۲] و فقیهان[۳] و رجال‌شناسانِ بعد از او، از اقوال رجالی وی بهره برده‌اند.[۴]
اهمیت
جامع الرواة مهم‌ترین اثر شناخته شده محمد بن علی اردبیلی است. این کتاب از لحاظ شیوه بحث مؤلف و کارآمدی و سودمندی، در دانش رجال و روند نگارش آثار رجالی، جایگاهی ویژه دارد.
اردبیلی با این کتاب، راهی برای شناخت راویان و تمییز مشترکات گشوده و مشکلات فراوانی را حل کرده است. او از بسیاری از راویان مجهول رفع ابهام کرده و اسانید متعددی که به ظاهر مرسل بودند را مسند ساخته و روایات ضعیف را از ضعف رهانده است. ویژگی چنین روشی شناسایی و معرفی بسیاری از راویان امامیه است که در منابع معمول رجالی شرح حال آنها ذکر نشده است.
اردبیلی تصریح کرده نزدیک به دوازده هزار روایت را که عالمان، مرسل یا ضعیف می‌پنداشتند، با این شیوه تصحیح کرده است.[۵] به گفته محدث نوری عدد ذکر شده توسط او مربوط به احادیث کتب اربعه است و اگر احادیث در دیگر کتاب‌های حدیثی در نظر گرفته شود، این عدد چند برابر خواهد شد.[۶]
آقابزرگ تهرانی این کتاب را بی‌نظیر دانسته است،[۷] جعفر سبحانی نیز مؤلف را مبتکر در این فن دانسته و کارآمدی اثرش را ستوده است؛ البته از نویسنده برای اینکه راویان را بر اساس طبقات تنظیم نکرده، انتقاد کرده است.[۸]
تاریخ و انگیزه نگارش
تألیف جامع الرواة پانزده[۹] یا بیست سال طول کشید و در ۱۹ ربیع‌الاول ۱۱۰۰ق به پایان رسید.[۱۰] این کتاب، به سبب جامعیت و اشتمال آن بر رجال کتب اربعه، مورد استفاده فقیهان[۱۱] و رجال‌شناسان شیعه[۱۲] بعد از او قرار گرفته است. از جمله آیت الله بروجردی در زمان ریاست خود بر حوزه علمیه قم در صدد تألیف کتابی در علم رجال بر آمد. گروهی را مأمور این کار کرد و از آنجایی که جامع الرواة برتر از کار آنها تشخیص شد، این کتاب به عنوان بهترین سند معرفی و تجدید چاپ گردید.[۱۳]
اردبیلی در مقدمه،[۱۴] هدف، روش و شیوه تدوین کتاب را بیان کرده است.
وی در هنگام فراگرفتن احادیث اهل بیت علیهم السلام، خود را ملزم به بررسی صحت طریق یا ضعف آن، معلوم یا مجهول بودن راویان و حُسن یا وثاقت آنها کرده، اما در حین تَتَبُّع و مراجعه به منابع بسیار، به لحاظ یادکرد راویان بدون ذکر مشخصات، و نیز اختلاف نسخه‌ها دچار حیرت می‌شده و راهی برای ترجیح حکم به صحت یا ضعف نمی‌یافته و همچون بسیاری از فقیهان، نظر می‌داده که حدیث، ضعیف است، و حال آنکه به واقع چنین نبوده است؛ وی تأکید کرده که اینگونه روایات در منابع حدیثی فراوان است.[۱۵]
شیوه نگارش
اردبیلی بعد از تأمل و بررسی شیوه‌های گوناگون، به این نتیجه رسید که از طریق تأمل در راوی و مرویٌ عنه(کسی که راوی از او روایت می کند) می‌توان ابهام موجود در نام راویان را زدود و چه بسا به هویت واقعی راویان پی برد.
وی پس از اشاره به این شیوه، توضیح داده است که هیچ‌یک از عالمان رجالی چنین شیوه‌ای نداشته و تنها گاه به اشاراتی کوتاه درباره راویانِ یک فرد بسنده کرده‌اند؛ اما او نام تمام راویان را گرد آورده است.[۱۶]
او عناوین کتاب‌ها و شیوه خود را در جمع و تدوین ذکر کرده است. با توجه به آنچه در این مقدمه آمده، باید این کتاب را روشنگری در باب مشترکات (اسم‌های مشابه) و اولین اثر مکتوب در این زمینه دانست.[۱۷] آقابزرگ تهرانی هم آن را تمییز المشترکات خوانده است.[۱۸] البته به گفته محسن امین نویسنده کتاب اعیان الشیعه، این شیوه قبل از اردبیلی، در میان اهل سنت در کتاب تهذیب التهذیب نوشته ابن حجر عسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق) به کار رفته بود.[۱۹]
شیوه اردبیلی در بهره‌گیری از اسانید برای تمییز مشترکات، مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفته است. آیت‌الله بروجردی نیز چنین شیوه‌ای را در بحث‌های رجالی خود، پیش از اطلاع از روش کتاب جامع الرواة، به کار بسته و آن را با گسترده کردن منابع، کمال بخشیده است.[۲۰]
استفاده از ترتیب تلخیص المقال
جامع الرواة را می‌توان ذیلی بر تلخیص المقال فی تحقیق احوال الرجال (رجال وسیط) میرزامحمد استرآبادی دانست. به گفته آیت‌الله بروجردی[۲۱] نیز جامع الرواة ذیلی بر تلخیص المقال استرآبادی است و اردبیلی دیباچه آن را تلخیص کرده و آنگاه تراجم رجال را، بر اساس ترتیب تلخیص المقال و با عین عبارات آن، گزارش نموده و اگر در نقد الرجال یا کتب اربعه مطالب مفید دیگری یافته، بر آن افزوده است.
محتوا
اردبیلی در این کتاب نام راویان را به‌صورت کامل، افزون بر نام‌هایی که در منابع رجالی شیعه ذکر شده و نام‌هایی که در منابع رجالی نبوده و در کتب چهارگانه حدیثی شیعه آمده، آورده است. این نام‌ها (۷۸۴۶ نام)، که بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهند، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
فصلی نیز به کنیه‌ها با تعبیر «ابو»، فصلی به نام‌هایی که با «ابن» شروع می‌شوند (۱۵۵ مورد) و فصلی دیگر به القاب و نسبت‌های مشهور راویان (۲۰۸ عنوان) اختصاص یافته است. فصلی نیز به نام زنان (۸۸ نفر) اختصاص دارد. در فصلی نیز آنچه به صورتی ابهام داشته، چون «عن رجل» و «عن شیخ من اصحابنا»، ذکر شده است. به این ترتیب، در مجموع ۹۰۵۰ عنوان در فصل نام‌ها، کنیه‌ها، لقب‌ها و دیگر فصل‌ها آمده است.
اردبیلی در جامع الرواة درباره برخی از عالمان معاصر خود مطالب کوتاهی آورده است.[۲۲] از علی دوانی نقل شده جامع الرواة بهترین مدرک برای شناسایی علمای اصفهان و نجف است.[۲۳]
مؤلف بعد از ذکر عبارات کتاب منهج‌المقال استرآبادی(درگذشته۱۰۲۶ق)، که پایان آنها را با رمز «مح» مشخص کرده، اگر در کتاب نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی مطلب مهمی یافته که استرآبادی آن را نیاورده، آن مطلب را نقل و با رمز «س» آن را معین کرده است. افزون بر این‌ها، مواردی را از الفهرست شیخ منتجب الدین با رمز «جب» افزوده است.
جامع الرواة خاتمه‌ای دارد که مؤلف در آن از موضوعات مهمی سخن گفته و آنها را با عنوان «فوائد» گزارش کرده است. این فوائد بر گرفته از تلخیص المقال و نقد الرجال است که با همان رمزها مشخص شده‌اند.[۲۴] کتاب براساس حروف الفبا تنظیم شده و نخستین راوی آدم ابو الحسين النخاس الكوفى است او دارای اصلی است و اسماعیل بن مهران[یادداشت ۱] از او روایت کرده است. [۲۵] آخرین مطلب کتاب معرفی سلسه اسناد علامه مجلسی در نقل روایات و اجازه روایتی است که مجلسی به درخواست اردبیلی با دست خط خودش برای او نوشته است.[۲۶]
ویژگی‌ها
از ویژگی‌های مهم کتاب اردبیلی روشن کردن طبقه راویان است. او در مقابل نام هر یک از اصحاب امامان، رمز نام آن امام را، بر اساس رمزهای ابواب رجال شیخ طوسی، یاد کرده است.
همچنین کوشیده است تا پس از ذکر نام راوی و دادن آگاهی‌های لازم درباره او، نام کسانی را که از آن راوی روایت کرده‌اند، ذکر کند و برای این کار روایات هر راوی را از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه، الفهرست شیخ طوسی، الفهرست منتجب‌الدین رازی، مشیخه کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه و مشیخه تهذیب الاحکام شیخ طوسی استخراج کرده و به ترتیب، با نشانه‌های خاص، به آنها ارجاع داده است.
جامع الرواة بهترین کتاب در زمینه تمییز مشترکات[۲۷] و از مهم‌ترین جوامع رجالی[۲۸] دانسته شده است. جوامع رجالی کتاب‌هایی هستند که رجال‌شناسانان متأخر تألیف کرده و در آن راویان ذکر شده در اصول رجالی را گردآوری کرده‌اند.[۲۹]
محمدآصف محسنی بر اساس مقدمه کتاب، ویژگی‌های آن را چنین شمرده است:[۳۰]
- مشخص شدن راویان ناشناخته و مشترک، به وسیله ذکر کسانی که از راوی مورد نظر روایت کرده‌اند و کسانی که او از آنها روایت کرده است.
- یافتن اخبار مدح‌کننده برای برخی از راویان، که عالمان رجال آن اخبار را ذکر نکرده‌اند.
- حَسَن دانستن کسی که جمع بسیاری از راویان از او روایت کرده‌اند.
- رفع برخی اشتباهات از رجال‌شناسان متقدم.
- خارج کردن برخی از روایات از ارسال، به سبب یافت شدن روایت بعضی راویان از امام(ع).
البته محمدآصف محسنی به برخی از این ویژگی‌ها انتقاد کرده است.[۳۱]
نشر
کتاب جامع الرواة، با تصحیح و تحقیق ابوالحسن شعرانی، در سال ۱۴۰۳ق، در قم، توسط کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی چاپ شده است.[۳۲] این کتاب همچنین به سفارش و تأکید آیت‌الله بروجردی و همراه مقدمه کوتاه و پرنکته وی در سال ۱۳۸۰ق به چاپ رسیده و پس از آن بارها منتشر شده است.
سید حسین حسینی قزوینی (متوفی ۱۲۰۸ق) آن را در ضمن کتاب معارج الاحکام خود تلخیص کرده است.[۳۳] سیدعلی محمد دستغیب، نام راویان موثق آن را با عنوان معجم الثقات فی جامع الرواه، گردآوری کرده است.
اردبیلی کتابی نیز به نام تصحیح الاسانید[۳۴] داشته که تلخیصی از آن را در انتهای جامع الرواة آورده است.[۳۵] این کتاب درباره طرق شیخ طوسی، مذکور در مشیخه تهذیب الاحکام و الاستبصار و کتاب الفهرست است.
پانویس
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۲۹۴ و ۲۹۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به اشتهاردی، مدارک العروة، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۴۳؛ مکارم شیرازی، انوار الفقهاهه، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۵۱؛ استرآبادی، لب اللباب فی علم الرجال، ۱۳۸۸ش، ص۱۷۸.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق،ج ۱، ص ۶
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۲۹ق، ج۲۱، ص۵۰۱.
- ↑ الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳، ج ۵، ص ۵۵
- ↑ سبحانی تبریزی، کلیات فی علم الرجال، ۱۴۱۰ق، ص۱۲۹.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، مقدمه محقق، ۱۴۰۳ق، ص۲.
- ↑ صدر، تکملة امل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۱۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به کتاب الخمس، ص ۴۹، ۱۴۵، ۱۷۰، ۳۵۷، ۳۷۶؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۶، ص ۳۱۳
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۵۱.
- ↑ صفری، اردبیل در گذرگاه تاریخ، ج۳، ۱۳۷۰ش، ص۳۵۱.
- ↑ جامع الرواة، ج ۱، ص ۳۶
- ↑ رجوع کنید به جامع الرواة، ج ۱، ص ۳
- ↑ اربیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق،ج ۱، ص ۴۵
- ↑ اردبیلی،جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۵، ۷
- ↑ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ستون ۴۲۹
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۴۴۲.
- ↑ رجوع کنید به المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیة الله العظمی البروجردی، ص ۱۳۳–۱۴۰
- ↑ اردبیلی،جامع الرواة،۱۴۰۳ق، ج ۱، مقدمه، ص ج
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به جامع الرواة، ج ۱، ص ۲۸، ۳۰، ۲۳۵، ۲۹۸–۲۹۹، ۳۲۰–۳۲۲، ۵۴۴
- ↑ ربانی، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۰.
- ↑ رجوع کنید به: اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص ۴۶۱–۴۷۳
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق،ج۲، ص۵۴۹.
- ↑ صدر، تکملة امل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۱۰.
- ↑ مرعی، منتهی المقال، ۱۴۱۷ق، ص۱۸۵ و ۱۸۶.
- ↑ مرعی، منتهی المقال، ۱۴۱۷ق، ص۱۸۵ و ۱۸۶.
- ↑ محسنی، بحوث فی علم الرجال، ۱۴۳۲ق، ص۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ محسنی، بحوث فی علم الرجال، ۱۴۳۲ق، ص۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ «جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳، ج ۲۱، ص ۱۷۸
- ↑ الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۹۳
- ↑ رجوع کنید به: اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق،ج ۲، ص ۴۷۳–۵۳۰
یادداشت
- ↑ ابویعقوب اسماعیل بن مهران بن محمد بن زید سکونی کوفی، از اصحاب امام رضا (ع) و از او حدیث نقل کرده است برخی گفته‌اند که او از اصحاب امام صادق (ع) نیز محسوب می‌شود و از امام جواد (ع)هم حدیث نقل کرده است. مامقانی، تنقیح المقال، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث،ج۱۰، ص۳۹۷؛ خویی،معجم رجال الحدیث، الناشر : مؤسسة الخوئي الإسلامية، ج۴، ص۱۰۳.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳م.
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، مصطفی المقال فی مصنفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
- اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/م۱۹۸۳ق.
- استرآبادی، محمدجعفر بن سیف‌لدین، لب اللباب فی علم الرجال، به تصحیح محمدباقر ملکیان، تهران، اسوه، ۱۳۸۸ش.
- اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة، تهران، منظمة الاوقاف و الشؤون الخبیریة، تهران، دار الاسوة للطباعة و النشر، ۱۴۱۷ق.
- اشکوری، احمد حسینی، اجازات الحدیث آلتی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی: ۱۰۳۷–۱۱۱۰ق، قم ۱۴۱۰ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، به تحقیق حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- «جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران، تاریخ بازدید: ۱۲ خرداد ۱۴۰۰ش.
- حائری، مرتضی، کتاب الخمس، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸ق.
- حسینی جلالی، محمدرضا، المنهج الرجالی و العمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة لسید الطائفة آیةاللّه العظمی البروجردی، قم ۱۳۷۸ ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکزنشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۴۱۳ق.
- ربانی، محمد حسن، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۵ش.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام (قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م.
- سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم ۱۴۲۳ق.
- صدر، حسن، تکملة أمل الآمل، به تحقیق حسینعلی محفوظ، و دیگران، دار المؤرخ العربی، ۱۴۲۹ق.
صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل، ۱۳۷۰ش، چاپ دوم.
- غروی تبریزی، علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی: کتاب الطهارة، تقریرات درس آیةاللّه خوئی، قم ۱۴۱۰ق.
- مؤسسه امام صادق(ع)، گروه علمی، موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر سبحانی تبریزی، جعفر، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- محدث نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، به تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، بیروت، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.
- مرعی، حسین‌عبدالله، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، بیروت، موسسة العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، قم، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام