النظامیة فی مذهب الامامیة (کتاب)

النظامیة فی مذهب الامامیة

اطلاعات کتاب
نویسنده	خواجگی شیرازی
تاریخ نگارش	قرن ۱۰
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	۱۳۷۵ش

ألنّظامیّة فی مَذهَبِ الامامیّة کتابی به زبان فارسی در علم کلام نوشته محمد بن احمد خواجگی شیرازی از عالمان قرن ۱۰ق. این کتاب یک دوره مباحث کلامی به همراه آرای حکما و عرفاست که به درخواست ابونصر برهان نظامشاه به تحریر درآمده است. مؤلف مانند دیگر کتب رایج کلام، به اصول دین پرداخته و در خاتمه هم رساله‌ای مختصر آورده است. وی منابع کلامی شیعه و اهل سنت را دیده و مباحث عرفان و فلسفه را هم آورده است. شیرازی در ارائه آرای کلامی به شدت متأثر از اندیشه‌های کلامی علامه حلی است.

اهمیت

کتاب النظامیه که به نثری شیوا توسط یکی از ادیبان سده دهم هجری نگاشته شده، منبعی برای مطالعه مباحث کلامی رایج در آن دوره است. این اثر به‌ویژه برای شناخت آرای متکلمان برجسته‌ای مانند علامه حلّی و همچنین بررسی اندیشه‌های مذاهب کلامی همچون اشاعره و معتزله کاربرد دارد. از آنجا که مؤلف در ابتدا از اندیشمندان اهل سنت بوده، این کتاب می‌تواند به‌عنوان منبعی معتبر برای تحلیل دیدگاه‌های نحله‌های کلامی اهل سنت نیز مورد استناد قرار گیرد. افزون بر این، نثر این اثر، خواننده را با سبک ادبی، واژگان، اصطلاحات و شیوه‌های بیان رایج در آن دوران به‌ویژه در میان ایرانیانِ ساکن در شبه‌قاره هند آشنا می‌سازد.

مؤلف کتاب

محمد بن احمد خواجگی شیرازی از عالمان و اندیشمندان مسلمان سده دهم هجری بود که ایران را به قصد هند ترک گفت و در آن سرزمین ساکن شد. او تا اوایل سده یازدهم هجری حیات داشت و در این مدت به ترویج معارف اسلامی پرداخت. خواجگی شیرازی ابتدا پیرو مذهب شافعی بود، اما بعدها به مذهب شیعه گرایید.

در اندیشه‌های کلامی او، تأثیرپذیری از دو متکلم شیعه یعنی خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی به‌وضوح دیده می‌شود. این تأثیر را می‌توان در آثار زیر مشاهده کرد:

• شرح الباب الحادی عشر (شرحی بر باب حادی عشر علامه حلی)
• شرح فصول نصیریه (بر اساس آثار محقق طوسی)
• تحفة الفحول فی شرح الفصول .

انگیزه تألیف

نویسنده با تأسّی به اندیشمندان مسلمان که در گذشته و حال، رساله‌ها و کتاب‌های متعدّدی پیرامون اثبات اصول عقاید دینی نگاشته‌اند، با این انگیزه که دیگران نیز از طریق برهان و ادلّه یقینی، به معرفت اصول پنج‌گانه دینی دست یابند، به شرح کتاب‌ها و رساله‌های مختصر و مبسوط کلامی پرداخته است.

نام‌گذاری کتاب

چون مؤلف در این اثر به فرمان ابونصر، سلطان برهان نظامشاه، حاکم ایالت گُلکُنده، دست به تألیفی مستقل، با اسلوبی جدید زده، از این رو آن را «النظامیه فی مذهب الامامیه» نامیده است.

مباحث کتاب

کتاب النظامیة همانند آثار کلامی قبل از خواجه، از پنج باب اصلی در اصول پنج‌گانه اعتقادی تشکیل شده است و خاتمه‌ای نیز با عنوان «ایمان و کفر و توبه» دارد. اما در آن هیچ بحثی از مبادی علم کلام به میان نیامده و همچنین از مبحث بسیار مهم امور عامّه به‌ اندکی بسنده شده است.

منابع کتاب

مصنّف در مقدّمه کتاب تصریح کرده است که به فرمان سلطان نظام‌شاه، رساله‌ای کلامی تألیف نموده که آرای متکلّمان (اعم از شیعه و سنی)، صوفیه (عرفا) و حکما را دربرمی‌گیرد. برای تحقق این هدف، او به منابع معتبر هر مکتب مراجعه کرده و در متن کتاب نیز به برخی از این منابع اشاره نموده است.

• منابع کلام شیعی:

مصنّف در بیان عقاید شیعه، به‌شدت تحت تأثیر علّامه حلّی است، تا آنجا که برخی عبارات او عیناً یا با تفاوت‌های جزئی، برگرفته از «نهج المسترشدین» علّامه حلّی است. همچنین، از «رساله فصول» خواجه نصیرالدین طوسی نیز بهره برده است.

• منابع کلام اهل سنّت:

در ارائه دیدگاه‌های کلامی اهل سنّت، بیشتر از آثار امام فخر رازی، به ویژه «الأربعین فی اصول الدین»، استفاده کرده است.

• مباحث عرفانی:

برای نقل آرای صوفیه و عرفا، از «الفتوحات المکیة» محی‌الدین ابن عربی و نیز رسائل عبدالرحمان جامی بهره جسته است.

• مسائل فلسفی:

در بخش فلسفه، عمده استنادات او به «التعلیقات» و «الشفاء» ابن سینا بوده است. با این حال، گاه از آثار دیگری مانند «فصل‌الخطاب» خواجه محمد پارسا، «حکمة العین» کاتبی قزوینی و «شرح الملخّص» نیز استفاده کرده است.

شیوه نویسنده

خواجگی شیرازی در نوشته‌هایش به نظرات همه گروه‌های فکری متکلمان، عارفان و فیلسوفان به‌صورت مقایسه‌ای پرداخته است. او بسیار تحت‌تأثیر علامه حلی بوده و در بسیاری از بحث‌ها به کتاب «نهج المسترشدین» استناد می‌کند و مانند علامه حلی، در هر موضوعی سعی کرده نظرات همه این گروه‌ها را بیان و بررسی کند. خواجگی برخلاف بیشتر متکلمان، گاهی با نظرات عارفان و فلاسفه موافق است، اما در نهایت، معمولاً دیدگاه‌های شیعه و معتزله را می‌پذیرد. البته در برخی موارد نشان می‌دهد که تسلط کامل بر نظرات عارفان و فلاسفه ندارد. او برای اثبات دیدگاه‌هایش علاوه بر استدلال‌های دیگر، از برهان‌های عقلی هم استفاده می‌کند.

ساختار و محتوا

نویسنده کتاب خود را با این ساختار تألیف کرده است:

در پیشگفتار اشاره کرده که هدف از آفرینش موجودات این است که انسان‌ها بدانند خداوند متعال بر همه چیز تواناست و به تمام جزئیات و کلیات جهان آگاه است.

مقدمه کتاب هم با موضوع راه‌های شناخت خداوند و اسماء و صفات الهی آغاز می‌شود. در این بخش تأکید شده که ساده‌ترین و قابل‌فهم‌ترین روش، شیوه متکلمان از طریق برهان حدوث است.

باب‌های پنج‌گانه به ترتیب به موضوعات توحید، عدل الهی، نبوت، امامت و معاد می‌پردازد و خاتمه کتاب شامل مباحثی درباره ایمان و کفر، توبه و مطالب اشراقی است. در پایان کتاب، نویسنده پندهایی درباره مفهوم حقیقی خوبی و بدی، اهمیت اقرار به امامت ائمه شیعه و تأثیر گفتن شهادتین در نجات از عذاب قبر (نکیر و منکر) ارائه کرده است.

نسخه‌ها و چاپ

در تصحیح و چاپ اثر از دو نسخه استفاده شده است:

• نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی
• نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی
  

چاپ اول کتاب در سال ۱۳۷۵ش با تصحیح علی اوجبی در انتشارات میراث مکتوب در تهران صورت پذیرفت.