تَمْهیدُ الْقَواعِدِ الاُصولیّة و الْعَرَبیّة لتَفریعِ الأحْکامِ الشَرعیّة، کتابی در علم اصول فقه و قواعد زبان عربی، تألیف شهید ثانی (متوفای ۹۶۵ق). این کتاب مورد توجه علما قرار گرفته و از معدود کتاب‌هایی است که علمای شیعه در این باره نوشته‌اند؛ از همین رو تاکنون شرح‌ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شهید ثانی (متوفای ۹۹۶ ق) |
| موضوع | فقه، اصول فقه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم |
انگیزه تألیف کتاب
به گفته شهید ثانی در مقدمه کتاب[۱]، از آنجا که اصول فقه و زبان عربی از مهم‌ترین مقدمات علم فقه‌اند و فقیه برای استنباط احکام به آنها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست، ۱۰۰ قاعده اصولی و بخش دوم، ۱۰۰ قاعده عربی را دربردارد. وی علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهی راجع به هر قاعده را با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.
به نوشته آقابزرگ تهرانی،[۲] شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اِسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را دربرداشته باشد؛ از این رو به تألیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین تمهید القواعد، تلخیص یا تنظیم کتاب القواعد و الفوائد شهید اول نیست؛ اگرچه شباهت‌هایی با آن دارد.[۳]
اهمیت کتاب
با مقایسه این کتاب و آثار دیگری که در این باره نوشته شده، می‌توان دریافت که شهید ثانی بر بسیاری از نقاط ضعف آن آثار آگاه بوده و در این کتاب با مهارتی کامل از آن اشتباهات پرهیز کرده است؛ نقاط ضعفی مانند خروج از بحث و طرح مباحث جانبی که ربطی به موضوع ندارد و یا طولانی کردن بی‌جهت مباحث و یا بیان فروعی که مترتب بر قواعد نیستند.
وی در این کتاب با رعایت اختصار به ذکر فروعی پرداخته که بر قواعد مترتب می‌شوند و گاهی نیز به ذکر دلیل پرداخته است و همان گونه که در کتاب شرح لمعه عمل نموده، خواننده را برای استنباط احکام شرعی مهیا ساخته است. او در این کتاب به روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده و در روایات شیعه نیز مضمون آن تأیید شده، اکتفا کرده است.
محتوا و ابواب کتاب
تمهید القواعد بر پایه فقه امامیه تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینه فقه شیعه تدوین شده است. البته مؤلف علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار و ارائه شواهدی از آنها، در موارد متعدد آرای فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و از این رو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی درباره اصول فقه نیز دانست.
در بخش نخست کتاب، علاوه بر آرای -از جمله سید مرتضی، شیخ طوسی در تهذیب الاحکام، علامه حلی در مختلف الشیعه و منتهی المطلب[۴]- آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل سنت نیز آمده است، از جمله فخر رازی، آمدی، ابن حاجب، غزالی، بیضاوی و زمخشری.[۵] همچنین در بخش دوم کتاب، در موارد بسیار، نظر ادیبان و لغت‌شناسان زبان عربی از جمله کسایی، سیبویه، ابوحیان، ابن مالک، ابن هشام، اخفش و زمخشری[۶] نقل یا به آنها استناد شده است. نخستین مطلب کتاب درباره تعریف حکم شرعی است که آن را خطاب خداوند متعال دانسته که به افعال مکلفین تعلق گرفته است. [۷] مطلب پایانی کتاب درباره اختلاف اهل سنت نسبت به حکم خواندن المغضوب و الضالین در نماز با ظاء است. شهید ثانی یادآور شده که فقهای شیعه تبدیل ظاء به ضاد و بالکس را باطل کننده نماز دانسته‌اند زیرا معنی عوض می‌شود و باید همان گونه که شرع دستور داده کلمات ادا شوند. [۸]
ساختار کتاب
هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «مقصد» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث به ترتیب آمده است. همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «مقدمه»، «مسأله» یا «فایده» مطرح کرده است.
مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت‌اند از: حکم (حکم شرعی، ارکان حکم)، کتاب و سنّت (لغات، حقیقت و مجاز، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و مخصص، اطلاق و تقیید، مجمل و مبین، افعال، اخبار)، اجماع، قیاس، ادله مورد اختلاف، تعادل و تراجیح، اجتهاد و اِفتاء.
در بخش دوم هم این مباحث آمده است: اسماء (کلام، مضمرات، موصولات، معرَّف به حروف تعریف، مشتقات، مصدر، ظروف و غیره)، افعال، حروف (حروف جر، حروف عطف و غیره)، توابع (استثنا، حال، عدد، عطف، نعت، تأکید، بدل، شرط و جزا، و غیره).
فهرست‌بندی کتاب
شهید ثانی پس از تألیف تمهیدالقواعد، که در عصر روز جمعه ۱ محرم ۹۵۸ق به انجام رسیده، فهرست فنی مفصّلی با شیوه ابتکاری خود برای سهولت مراجعه به کتاب تدوین کرده است. این فهرست که به ترتیب ابواب منابع فقهی تنظیم شده، در شب سه‌شنبه ۸ رجب ۹۶۰ق پایان یافته است.[۹]
چاپ
تمهیدالقواعد ابتدا در ۱۲۷۲ق. همراه کتاب الذکری، تألیف شهید اول، به همت مولاعلی اکبر کرمانی در ایران چاپ شد.[۱۰] در ۱۴۱۶ق نیز با تحقیق و تعلیق در قم به چاپ رسیده است.[۱۱]
شروح تمهید القواعد
عالمان بسیاری بر تمهید القواعد شرح و حاشیه نگاشته‌اند، از جمله: سید میرزا عسکری؛ علی بن محمد بن حسن بن زین الدین، از نوادگان مؤلف؛ شاه وردی تبریزی؛ میرزا محمد تنکابنی و میرزا عبدالله افندی، مؤلف ریاض العلماء.[۱۲]
پانویس
- ↑ شهید ثانی، تمهیدالقواعد، الناشر مكتب الإعلام الإسلامي،ص ۲۴ـ۲۵
- ↑ آقابزرگ طهرانی،الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۳۳
- ↑ قس مدرسی طباطبایی، ص۱۴۹.
- ↑ شهید ثانی، تمهید القواعد، صص۸۹، ۲۸۳ و ۳۹۱.
- ↑ شهید ثانی، تمهید القواعد، صص ۳۳، ۶۲، ۱۳۱، ۱۴۰، ۱۵۵ و ۱۹۰.
- ↑ شهید ثانی، تمهید القواعد، صص ۱۴۸، ۱۶۱، ۳۴۱، ۳۴۵، ۳۵۶ و ۳۷۹.
- ↑ شهید ثانی، تمهید القواعد، الناشر مكتب الإعلام الإسلامي، ص۲۹.
- ↑ شهید ثانی، تمهید القواعد، الناشر مكتب الإعلام الإسلامي، ص۵۴۲.
- ↑ آقابزرگ طهرانی،الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۳۸۱
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق،ج۴، ص۴۳۴
- ↑ شهید ثانی، زین الدین بن علی، تمهید القواعد، تحقق: مرکز التحقیق الاسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۴۳۴، ج۶، ص۴۹
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعه،
- حاجی خلیفه.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، تمهید القواعد، تحقق: مرکز التحقیق الاسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
- حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام