سوره قدر یا سوره انا انزلنا (سوره ۹۷ قرآن) از سورههای مکی قرآن است و در جزء ۳۰ قرار دارد. نام آن از آیات ابتدایی گرفته شده که به نزول قرآن در شب قدر و اهمیت این شب اشاره دارد. این سوره از عظمت، فضیلت و برکات شب قدر و نزول فرشتگان در این شب سخن میگوید. شیعیان از محتوای آن، به ضرورت وجود امام معصوم تا روز قیامت استدلال میکنند.
سوره قدر از سورههای مکی و در ترتیب نزول، بیست و پنچمین سورهای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، نود و هفتمین سوره است و در جزء ۳۰ قرآن جای دارد.[۱] برخی از مفسران به دلیل وجود روایاتی، احتمال نزول این سوره را در مدینه دادهاند؛ زمانی که پیامبر(ص) در خواب دید بنیامیه بر منبر او بالا میروند، ناراحت و اندهگین شد؛ به همین سبب سوره قدر نازل شد تا تسلای او باشد.[۲]
نامگذاری
این سوره به «قدر» به دلیل اشاره به نزول قرآن در شب قدر و اهمیت آن شب در نخستین آیات آن است. نام دیگر این سوره را «انا انزلنا» گفتهاند؛ زیرا با این واژه شروع شده است.[۳]
تعداد آیات و دیگر ویژگیها
سوره قدر ۵ آیه، ۳۰ کلمه و ۱۱۴ حرف دارد. این سوره از نظر حجم از سورههای مفصلات و از گروه «اوساط» و از سورههای کوچک قرآن است.[۴]
محتوا
محتوای کلی سوره قدر درباره نزول قرآن در شب قدر، بیان عظمت شب قدر (که از هزار ماه بالاتر است)، نزول فرشتگان و رقم زدن سرنوشت انسانها و اشاره به برکات این شب است.[۵]بنابر نظر مفسران برتری شب قدر از هزار ماه از نظر عبادت است زیرا غرض قرآن نزدیک ساختن بندگان به خداوند است بر این اساس زنده نگهداشتن شب قدر با عبادت از عبادت در هزار ماه بهتر است.[۶]
ویژگی چهارم؛ آیه۵ برخورداری مؤمنان از لطف الهی در شب قدر
شأن نزول
درباره شأن نزول سوره قدر آمدهاست روزی پیامبر(ص) داستان مردی از بنیاسرائیل را برای اصحاب خود حکایت کرد که هزار ماه در راه خدا لباس رزم پوشیده بود. اصحاب از این داستان اظهار شگفتی کردند و پس از آن خدا سوره قدر را نازل کرد که احیای شب قدر از هزار ماه پوشیدن لباس رزم در راه خدا برتر است.[۸]
استدلال به سوره قدر بر وجود امام مهدی(عج)
بر پایه روایاتی که از پیامبر(ص) و امامان(ع) در الکافی نقل شده است، فرشتگان الهی در شب قدر بر جانشینان رسول خدا (امامان شیعه) نازل میشوند. بر اساس این روایات، نزول فرشتگان در شب قدر مختص به زمان پیامبر(ص) نیست و پس از رحلت او نیز فرشتگان بر امام معصوم نازل میشوند.[۹]شیعیان با استناد به سوره قدر، بر وجود و زنده بودن امام مهدی(عج) استدلال میکنند؛ زیرا نزول فرشتگان نیازمند وجود حجت الهی در هر زمان است. این آموزه نشان میدهد که زمین هیچگاه از امام معصوم خالی نمیماند و وجود ایشان تا روز قیامت ضروری است.[۱۰]
منظور از امر و روح چیست؟
علامه طباطبایی در تفسیر آیه «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»[۱۱] دو احتمال مطرح کرده است:
امر به معنای عالم امر: در این صورت، فرشتگان و روح به اذن پروردگار در شب قدر نازل میشوند و هر امر الهی را اجرا میکنند.
امر به معنای حوادث آینده: در این صورت، فرشتگان و روح برای تدبیر و تنظیم تمام امور و حوادثی که قرار است در آینده اتفاق بیفتد، نازل میشوند.[۱۲]
ابنعربی در تفسیر خود «مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» را به معنای معرفت وجود و هستی، ذات و صفات، خواص، احکام، احوال، تدبیر و تسخیر تمام اشیاء دانسته است.[۱۳]
منظور از روح
درباره مراد از روح در آیه ۴ سوره قدر سه دیدگاه اصلی مطرح شده است: برخی معتقدند روح اشاره به جبرئیل، فرشته وحی، دارد؛ برخی دیگر با استناد به آیه «وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا»،[۱۴] روح را به معنای وحی الهی تفسیر میکنند؛ و دیدگاه سوم، بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، روح را موجودی بزرگتر و برتر از فرشتگان میداند.[۱۵]
نکات فقهی مرتبط با سوره قدر
آیا از سوره قدر وحدت افق استنباط میشود؟
برخی فقها با استناد به آیه «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ»[۱۶] معتقدند شب قدر یک شب واحد در سراسر جهان است و رؤیت هلال در یک منطقه برای دیگر نقاط جهان حجت است، زیرا سرنوشت انسانها در این شب تعیین میشود و نمیتوان گفت در یک منطقه شب قدر است و در جای دیگر نیست. البته در پاسخ به این ادعا گفته شده که آیه تنها بیانگر نزول قرآن در شب قدر است و دلیلی بر یکی یا متعدد بودن شب قدر در آن وجود ندارد.[۱۷]
استحباب خواندن سوره قدر در نمازهای واجب
در برخی کتب فقهی خواندن سوره قدر در رکعت اول و سوره توحید در رکعت دوم نماز مستحب دانسته شده است، بهگونهای که اگر نمازگزار شروع به خواندن سوره دیگری کند، میتواند آن را رها کرده و این دو سوره را بخواند تا پاداش کامل را دریافت کند.[۱۸]
بسیاری از قاریان، تلاوتهای خود را در این سوره اجرا کردهاند. در عرصه هنرهای تجسمی نیز آثاری مرتبط با این سوره پدید آمده است. نمایشگاه[۱۹] و کارگاههایی[۲۰] برای نگارش و نمایش آثار خوشنویسی مربوط به سوره قدر در ایران برگزار شده است.
تکنگاشتها
سوره قدر علاوه بر اینکه در ضمن تفاسیر قرآن تفسیر شده، گاه به صورت تک سوره و گاه در ضمن چند سوره دیگر نیز تفسیر شده است. برخی از این تکنگاشتها عبارتند از:
در روایات، ثوابهای فراوانی برای خواندن سوره قدر بیان شده است. بر پایه روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، خواندن این سوره در نمازهای واجب موجب آمرزش گناهان میشود.[۲۶] همچنین بر اساس روایتی که از امام جواد(ع) نقل شده است: هر کس در شبانهروز ۷۶ مرتبه[یادداشت ۱] سوره قدر را در زمانهای مشخصی بخواند، خداوند هزار فرشته برای او میآفریند که ثواب اعمالش را تا ۳۶۰ هزار سال بنویسند و فرشتگان تا دو هزار سال برای او استغفار کنند.[۲۷]
همچنین خواندن سوره قدر هزار مرتبه در شب ۲۳ رمضان توصیه شده است.[۲۸] همچنین بنا بر روایتی که از امام رضا(ع) نقل شده، خواندن هفت مرتبه این سوره نزد قبر مؤمن، موجب آمرزش خواننده و میّت میشود.[۲۹] علاوه بر این، سوره قدر بهعنوان یکی از موارد ذکر اسم اعظم در قرآن معرفی شده است.[۳۰]
خواندن سوره قدر در نمازهای مستحبی
در برخی از نمازهای مستحبی، خواندن این سوره توصیه شده است؛ ازجمله:
نماز حضرت رسول(ص): دو رکعت است در هر رکعتى سوره حمد یک بار و إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ پانزده بار[۳۱]
نماز حضرت فاطمه(س): دو رکعت است در رکعت اوّل سوره حمد یک بار و إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ صد بار و در رکعت دوم سوره حمد یک بار و سوره توحید صد بار.[۳۲]
نماز وحشت: دو رکعت است. در رکعت اول سوره حمد و آیة الکرسی و رکعت دوم بعد از سوره حمد ده مرتبه اِنّا اَنْزَلْناهُ[۳۳]
نماز اول ماه: دو رکعت است. در رکعت اوّل بعد از سوره حمد سى مرتبه سوره توحید و در رکعت دوّم بعد از سوره حمد سى مرتبه اِنّا اَنْزَلْناهُ[۳۴]
﴿در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند ٤﴾
﴿سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ٥﴾
﴿[آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است ٥﴾
﴿به نام خداوند رحمتگر مهربان. ما [قرآن را] در شب قدر نازل کردیم ١ و از شب قدر چه آگاهت کرد ٢ شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است ٣ در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری [که مقرر شده است] فرود آیند ٤ [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است ٥﴾
↑نحوه خواندن این ۷۶ مرتبه به این شرح است:
هفت بار قبل از نماز صبح (طلوع فجر) برای درود فرشتگان در شش روز.
ده بار پس از نماز صبح برای قرار گرفتن در تضمین خداوند تا شب.
ده بار قبل از نافله ظهر برای گشایش درهای رحمت آسمان.
بیست و یک بار پس از نافله ظهر برای دریافت خانهای در بهشت و استغفار فرشتگان تا قیامت.
ده بار پس از نماز عصر برای دریافت پاداش اعمال همه مخلوقات.
هفت بار پس از نماز عشا برای تضمین خداوند تا صبح.
یازده بار قبل از خواب برای استغفار فرشتهای بزرگ تا قیامت (علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۳۲۹.)