رؤیت هلال به معنای دیدن هلال اول ماه، یکی از راه‌های شرعی اثبات آغاز ماه قمری است. عبادات و اعمال واجب و مستحب مانند حج، روزه، شب قدر و برخی مسائل حقوقی مانند افزایش دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه وابسته‌اند. فقیهان شیعه برای تعیین اول ماه، مبانی مختلفی دارند. شرایط متعدد نجومی در دیده شدن ماه دخالت دارند.
اهمیت تعیین اول ماه
بخش قابل‌توجهی از اعمال دینی، مانند حج و روزه و بسیاری از عبادات مستحبی که اختصاص به زمان مشخصی دارند و نیز برخی مسائل حقوقی مانند تغلیظ دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه گره خورده‌اند. به همین جهت، راه‌های اثبات اول ماه قمری در کتاب‌های فقهی مورد بحث قرار گرفته است. برای نمونه، اگر در غروب ۲۹ ماه رمضان هلال ماه رؤیت شود، فردای آن عید فطر و روزه‌گرفتن حرام است و در غیر این صورت، فردای آن سیامین روز ماه رمضان و روزه آن واجب است.[۱]
در آیه ۱۸۹ سوره بقره به هلال ماه و جایگاه آن در احکام شرعی اشاره شده است: «یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ؛ دربارهٔ هلال‌های ماه، از تو سؤال می‌کنند. بگو آنها بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است.» در کتاب وسایل‌الشیعه، بخش «أَبْوَابُ أَحْكَامِ شَهْرِ رَمَضَان»، بیش از صد حدیث در بیان جزئیات هلال اول ماه نقل شده است.[۲]
بررسی نجومی رؤیت هلال
مبدأ محاسبه سنّ هلال، لحظه مقارنه ماه و خورشید (ماه نو) است.[۳] مقارنه ماه و خورشید به‌معنای نزدیک‌ترین فاصله ماه به خورشید است که در این صورت، ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و دشوارترین حالت رؤیت ماه از روی زمین است.[۴]
هنگام مقارنه ماه با خورشید، قسمتی که به طرف زمین است تاریک است و قابل‌دیدن نیست و در اصطلاح نجومی به مُحاق رفته است. هنگامی که ماه از محاق خارج شد، باید به شکل هلالی باریک مشاهده شود؛ اما کمیِ قُطر نورانی هلال ماه مانع از دیدن آن می‌شود. با حرکت ماه و فاصله‌گرفتن آن از خورشید، ماه به‌صورت هلالی قابل‌رؤیت درمی‌آید.[۵]
به مدت‌زمانی که طول می‌کشد هلال ماه حرکت کند تا دیده شود تحت‌الشعاع می‌گویند. از دید نجومی، مدت زمان حالت محاق و تحت‌الشعاع، روی‌هم‌رفته نزدیک ۴۰ ساعت و ۴۸ دقیقه به طول می‌انجامد. از سوی دیگر، گردش ماه به دور زمین همیشه بر دایرۀ منطقةالبروج (نواری که خورشید و ماه و سیارات، از دید ناظر زمینی، از آن عبور می‌کنند) منطبق نیست و این انحراف بر رؤیت هلال اثر می‌گذارد.[۶]
عوامل مؤثر در رؤیت هلال
سنّ هلال، در هر لحظه، برابر با مدت‌زمانی است که از لحظه مقارنه ماه و خورشید گذشته است. در نگاه اول، به نظر می‌آید هرچه سن هلال ماه بیشتر باشد، رؤیت آن آسان‌تر است؛ چراکه با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد. در نتیجه، سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر می‌شود؛ ولی عوامل دیگری هم در رؤیت هلال ماه مؤثرند[۷] که برخی به این شرح است:
ارتفاع هلال
هرچه ارتفاع هلال از افق کمتر باشد، نورِ رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن کاهش می‌یابد و رؤیتش مشکل‌تر می‌شود.[۸]
مدت مکث
هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید غروب می‌کنند. فاصلهٔ زمانیِ بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هرچه مدت مکث بیشتر باشد، ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر می‌شود و امکان رؤیت بیشتر خواهد بود.[۹]
ضخامت بخش میانی
هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی‌اش بیشترین ضخامت را دارد. هرچه این ضخامت بیشتر باشد، امکان رؤیت ماه بیشتر است. البته ضخیم‌بودن هلال ماه در شب دوم یا سوم نمی‌تواند دلیلی بر اشتباه در تشخیص شب اول ماه باشد؛ زیرا مدار ماه به دور زمین بیضوی است و بسته به اینکه در کجای مدار خود قرار دارد و از خورشید فاصله گرفته باشد، بر ضخامت بخش روشنش افزوده می‌شود.[۱۰]
زمان غروب خورشید
چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می‌شود، هرچه خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه‌ای هلال افزایش می‌یابد. بنابراین هرچه به سمت نواحی غربی برویم، شرایط رؤیت هلال بهتر می‌شود.[۱۱]
فاصلهٔ ماه از زمین
ازآنجاکه مدار ماه به دور زمین بیضی است، مطابق قانون دوم یوهانِس کپلر(به آلمانی: Johannes Kepler ستاره شناس آلمانی. درگذشت:۱۶۳۰م) ، سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنهْ(مقارنه ماه و خورشید) زمانی اتفاق بیفتد که ماه در حوالی پایین مدارش باشد، با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می‌گیرد و جدایی آن سریع‌تر افزایش می‌یابد. چنین هلالی، در مقایسه با هلال ماهِ هم‌سن که در اوج است، بسیار راحت‌تر رؤیت می‌شود.[۱۲]
علل دشواری دیدن ماه نو
برخی از عوامل دشواری دیدن ماه نو عبارت‌اند از:
- هلال‌های اول و آخر ماه معمولاً باریک هستند.
- این هلال‌ها معمولاً به خورشید نزدیک و در نتیجه، تحت تأثیر نور شدید آن هستند.
- ماه فاصلهٔ کمی از افق دارد و خط دید در نزدیکی افق از ضخامت بیشتری از جو عبور می‌کند. در نتیجه، غبار و رطوبت و تلاطم جوی رصد را دشوار‌تر می‌کند.
- به دلیل نزدیکی ماه به خورشید، مدت مکث هلال در بالای افق اندک است و رصدکننده فرصت کمی برای رؤیت هلال دارد.[۱۳]
رکوردهای رؤیت هلال ماه
رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظه رؤیت گفته می‌شود. یکی از روش‌های اوّلیهٔ بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسه مشخصه‌های نجومی هلال با مقادیر حدّی یا همان رکوردهاست. اگر مشخصه‌های نجومیِ مؤثر بر رؤیت هلال وضعیت بهتری از رکوردها داشته باشند، می‌توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب، یک رصدگرِ باتجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود.[۱۴]
در شامگاه ۲۸ مرداد ۱۳۸۰ش، علیرضا موحدنژاد موفق شد هلال ماه جمادی الثانی ۱۴۲۲ق را با دوربین دوچشمی ۱۵۰×۴۰ رؤیت کند. در این زمان، سن هلال ۱۲ ساعت و ۱۵ دقیقه و جدایی زاویه‌ای آن از خورشید ۷.۶ درجه بود. به این ترتیب، رکورد رؤیت هلال ماه برای ایران ثبت شد. در سال بعد، محسن قاضی میرسعید، هلال بسیار جوان رجب ۱۴۲۳ را با سن ۱۱ ساعت و ۴۰ دقیقه رؤیت کرد و رکوردی جدید را به نام خود ثبت کرد.[۱۵]
اعلام رؤیت هلال در کشورهای مختلف
در کشورهای مختلف، راه‌های متفاوتی برای اعلام آغاز ماه قمری در نظر گرفته شده است: در ایران، دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه، نشانهٔ آغاز ماه قمری است، در کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش و مراکش، معیار دیدن ماه با چشم غیرمسلح است و در کشور عربستان سعودی، در ماه‌های حساس چون رمضان، شوال و ذوالحجه، شورای عالی قضای رؤیت هلال را اعلام می‌کند.[۱۶]
ستاد استهلال و گروه‌های رصد
در سال ۱۳۶۸ش، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، از لزوم تشکیل نهادی برای رؤیت هلال و تشخیص اول روزهای ماه‌های قمری سخن گفت. به‌دنبال این سخن، در همین سال، ستادی در دفتر وی شروع به کار کرد که به ستاد استهلال شناخته می‌شود. این ستاد در سال‌های بعد، توسعه پیدا کرد و در موراد خاصی مانند ماه رمضان از ۱۵۰ گروه برای رصد ماهانه هلال ماه استفاده می‌کرد.[۱۷] ستاد استهلال، در هر ماه، نتیجه رصد خود را اینجا اعلام می‌کند.
حاکم شرع و حکم به ثبوت هلال
برخی از فقیهان یکی از راه‌های ثبوت هلال ماه را حکم حاکم شرع می‌دانند؛ اما عده‌ای دیگر این نظر را نپذیرفته‌اند. این گروه به روایتی از امام صادق(ع) استناد می‌کنند که می‌گوید: «در خصوص رؤیت هلال، تنها، شهادت دو مرد عادل را اجازه می‌دهم.»[۱۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مختاری، «مشکل رؤیت هلال»، ص۲۵۸-۲۵۹.
- ↑ حر عاملی، وسایل‌الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۲۵۲-۲۹۴.
- ↑ عدالتی، نگرشی بر تقویم قمری و رؤیت هلال ماه، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۷.
- ↑ آشنایی با اصطلاحات نجومی(۱)
- ↑ عدالتی، نگرشی بر تقویم قمری و رؤیت هلال ماه، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۷.
- ↑ عدالتی، نگرشی بر تقویم قمری و رؤیت هلال ماه، ۱۳۷۳ش، ص۳۰۷.
- ↑ «عید فطر»، سایت نجوم ایران.
- ↑ «عید فطر»، سایت نجوم ایران.
- ↑ «عید فطر»، سایت نجوم ایران.
- ↑ سایت گروه غیرحرفه‌ای رؤیت هلال
- ↑ ماه نو، سایت هفت‌آسمان.
- ↑ حسن‌زاده، رؤیت هلال ماه: مبانی و مشکلات، کتابخانه تبیان.
- ↑ ماه نو، سایت هفت آسمان.
- ↑ سایت گروه غیر حرفه‌ای رؤیت هلال
- ↑ حسن‌زاده، رؤیت هلال ماه: مبانی و مشکلات، کتابخانه تبیان.
- ↑ مبانی فقهی رویت هلال، سایت هفت آسمان.
- ↑ «گزارش ماهانه استهلال»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۳، ص۲۶۳.
یادداشت
منابع
- بحرانی، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، محقق و مصحح: محمد تقی ایروانی و سید عبد الرزاق مقرم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۰۵ق.
- مختاری، رضا، «مشکل رؤیت هلال»، در مجله فقه اهل بیت، ش۴۳، پاییز ۱۳۸۴ش.
- مقاله استهلال و نظرات فقهی پیرامون آن، مجله ره‌توشه، شماره ۱۰۲، شهریور ۱۳۹۰ش.
- حسن‌زاده، امیر، رؤیت هلال ماه: مبانی و مشکلات، کتابخانه تبیان، تاریخ بازدید: ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ش.
- عدالتی، تقی، نگرشی بر تقویم قمری و رؤیت هلال ماه، مجله فقه، شماره ۲، زمستان ۱۳۷۳ش.
- مبانی فقهی رویت هلال، سایت هفت آسمان، تاریخ انتشار: دوشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
- راه ثابت شدن اول ماه، پورتال انهار، تاریخ بازدید: ۲۴ اسفند ۱۳۹۹ش.
- ماه نو، سایت هفت آسمان، تاریخ انتشار: دوشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ش.
پیوند به بیرون