آیه میثاق
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه میثاق، آیه ذَرّ |
| واقع در سوره | اعراف |
| شماره آیه | ۱۷۲-۱۷۴ |
| جزء | ۹ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | اعتقادی |
| درباره | پیمان میان انسان‌ها و پروردگار |
| سایر | توحید و ربوبیت الهی ، عهد الست، عالم ذر |
آیه میثاق یا آیه ذر (اعراف: ۱۷۲) از پیمان خداوند با انسان‌ها مبنی بر اعتقاد به ربوبیت و وحدانیت خداوند سخن می‌گوید. به این پیمان، عَهد اَلَست و محل گرفتن این پیمان را عالم ذَر می‌گویند. هدف این آیه اتمام‌حجت با بندگان خدا است تا در روز قیامت، غفلت و پیروی از گذشتگان را بهانه برای شرک‌ورزی نیاورند. آیه میثاق را از آیات متشابه دانسته‌اند.
دو رویکرد کلی در ارتباط با تفسیر آیه میثاق وجود دارد؛ عده‌ای از مفسران پیمان را واقعیت خارجی می‌دانند که در عالمی دیگر قبل از به دنیا آمدن انسان‌ها، اقرار بر ربوبیت خداوند از تمام افراد بشر گرفته شده است. در مقابل برخی دیگر آن را از باب تمثیل و بیانی مجازی به معنای شهادت عقلی انسان بر ربوبیت خدا دانسته و بر این باورند که فطرت پاک و به دور از هواهای نفسانی مؤید وحدانیت ربوبی پروردگار است.
در تفاسیر روایی حدود چهل روایت به مضمون آیه میثاق پرداخته‌اند. بنابر این احادیث در پیمان الست تمامی افعال انسان‌ها مشخص شده است.
متن آیه
وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِن بَنی ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتهَُمْ وَ أَشهَْدَهُمْ عَلی أَنفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قَالُواْ بَلی شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِین * اوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَک آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ کنَّا ذُرِّیةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَ فَتُهْلِکنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ * وَ کذلِک نُفَصِّلُ الْآیاتِ وَ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ
و هنگامی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت( از آنان اعتراف گرفت) که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: «چرا، گواهی دادیم» (خداوند چنین کرد) تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این امر [ یعنی پیمانِ فطری توحید و ربوبیت خداوند] غافل بودیم.] یا بگویید پدران ما پیش از این مشرک بوده‌اند و ما فرزندانی پس از ایشان بودیم. آیا ما را به خاطر آنچه باطل اندیشان انجام داده‌اند هلاک می‌کنی؟. و اینگونه آیات [خود] را به تفصیل بیان می‌کنیم، و باشد که آنان [به سوی حقّ] بازگردند. (سوره اعراف،۱۷۲-۱۷۴)
معرفی
آیه ۱۷۲ سوره اعراف را آیه میثاق، آیه اخذ میثاق[۱] و آیه ذر[۲] گفته‌اند؛ زیرا به پیمان و میثاقی گرفته شده از انسان‌ها،[۳] مبنی بر ربوبیت[۴] و یا وحدانیت خداوند،[۵] اشاره دارد. در این آیه از پیامبر اسلام(ص) خواسته شده، یاد‌آور میثاق میان انسان‌ها با خداوند باشد که تنها او را پروردگار خویش بدانند و در روز قیامت هیچ توجیهی از آنها پذیرفته نخواهد شد شاید این پیمان زمینه بازگشت آنها را فراهم سازد.[۶] به این پیمان، پیمان اَلَست و به عالمی که پیمان در آن صورت گرفته، عالم ذَر گفته می‌شود.[۷]
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، آیه میثاق را به سبب برخورداری از نظم و اسلوب و نیز به جهت محتوا، دقیق‌ترین آیه قرآنی می‌داند؛[۸] البته ابهاماتی مانند چگونگی میثاق خداوند با انسان‌ها و مکان آن وجود دارد که سبب اختلاف مفسران شده است.[۹] بعضی آیه میثاق را جزو آیات متشابه قرآن دانسته‌اند.[۱۰] ابهامات پیرامون عالم ذر که مهم‌ترین پشتوانه قرآنی آن، آیه میثاق است[۱۱] بر سختی درک درست این آیه افزوده تا جایی‌که احادیث تفسیری در مورد آیه میثاق گاه متناقض است.[۱۲]
در آیه میثاق اشاره آشکاری به مسئله رسالت و ولایت نشده؛ اما گمان برخی بر آن است که می‌توان اقرار بر این دو مسئله را با تحلیل روایات تفسیری آیه به دست آورد.[۱۳]
هدف آیه
هدف آیه میثاق، اتمام‌حجت با تمامی بندگان خدا بوده[۱۴] و هیچ راهی را برای احتجاج و بهانه آوردن در قیامت باقی نمی‌گذارد؛ از این‌رو با وجود این پیمان، انسان‌ها نمی‌توانند با بهانه‌هایی همچون غفلت و پیروی از گذشتگان پروردگار را از یاد ببرند.[۱۵] خداوند در روز قیامت به استنادِ پیمان نخستین، بندگان را بازخواست خواهد کرد.[۱۶]
محتوا
در تفسیر آیه میثاق و به‌ویژه در تبیین میثاق خداوند با بندگان، دو رویکرد کلی میان مفسران وجود دارد. عده‌ای با رویکردهای حدیثی و قصص‌نگاری در تلاشند تا به این پیمان رنگی واقعی بدهند؛ از این‌رو معتقدند، در عالمی دیگر قبل از به دنیا آمدن انسان‌ها، اقرار بر ربوبیت خداوند از تمام افراد بشر گرفته شده است[۱۷] و به خارج شدن تمامی انسان‌ها از نخستین انسان به شکل ذراتی کوچک و سپس اقرار به ربوبیت خداوند، خبر داده‌اند؛[۱۸] چنان‌که برخی همین عالم و اماکنی چون کنار عرفات[۱۹] و یا سرزمین هند[۲۰] را مکان اخذ پیمان می‌دانند؛ اما در مقابل، مفسران شیعه و گاه معتزله چنین پیمانی را بر بیانی مجازی حمل کرده‌اند.[۲۱]
تفسیر آیه بر میثاقی معنوی، به شکل‌های مختلفی در بیان مفسران مورد بحث قرار گرفته است. برخی میثاق خداوندی را شهادت عقلی انسان بر ربوبیت خداوند می‌دانند[۲۲] و عده‌ای فطرت پاک و به دور از هواهای نفسانی را مؤید وحدانیت ربوبی پروردگار دانسته‌اند؛[۲۳] بدین‌گونه که انسان‌ها با استعداد فطری که خداوند در وجودشان به امانت گذاشته است، قادر خواهند بود با تهذیب نفس، صحنه میثاق الهی را در پیش روی خود مشاهده کنند.[۲۴] بر همین اساس است که مفسران، فطری بودن معارف دینی را از آیه برداشت کرده و آن را پاسخی به معاندان و مشرکان می‌دانند.[۲۵] از سویی برخی مفسران بر این اعتقادند که ساحت ملکوتی آدمی که همزمان با ساحت دنیایی اوست محل اخذ میثاق خداوند است.[۲۶]
گروه سومی از مفسران این پیمان را ترکیبی از تمثیل و واقعیت می‌دانند[۲۷] و احتمالا باور عارفان به اخذ چنین پیمانی در عالم ازل[۲۸] در همین راستا است.
احادیث تفسیری
در تفاسیر روایی البرهان و نور الثقلین، حدود چهل روایت به مضمون آیه میثاق (عالم ذر) پرداخته است.[۲۹] بنا بر این احادیث در پیمان الست تمامی افعال انسان‌ها مشخص شده است؛[۳۰] اما در عین حال برخی از مفسران بر این اعتقادند که آیه مذکور مساوی با جَبر نخواهد بود.[۳۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۳.
- ↑ طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.
- ↑ طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.
- ↑ جوادی آملی، «بررسی آیه میثاق»، شماره ۵۹، آذر و دی ۱۳۶۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۲۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.
- ↑ آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.
- ↑ مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۱۸؛ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۲۶۵.
- ↑ آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۲۶؛ بروجردی، تفسير جامع، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۴۸۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱؛ جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره۵۹.
- ↑ جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره ۶۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۲-۷۳؛ صنعانی، تفسیر عبدالرزاق، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۶؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۷۵؛ ابن جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۶۷.
- ↑ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳، به نقل از دیگران.
- ↑ نگاه کنید به خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۶؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۸۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۴.
- ↑ آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۲۴.
- ↑ آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۵.
- ↑ سلطان علیشاه، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰؛ حسینی همدانی، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۱۳.
- ↑ مفید، المسائل السرویه، ۱۴۱۲ق، صص۴۰-۳۹.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۷۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۱.
- ↑ آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۲۵.
یادداشت
منابع
- ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق طیّب اسعد محمد، ریاض، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۹ق.
- ابن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
- آب‌یاری، مرضیه، علی‌اکبر نصیری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، فصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، سال هشتم، شماره دوم، بهار۱۳۹۴ش.
- بروجردى، محمدابراهيم، تفسير جامع، تهران، كتابخانه صدر، چاپ ششم، ۱۳۶۶ش.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، موسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۶ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ق.
- جوادی آملی، عبدالله، بررسی آیه میثاق، مجله پاسدار اسلام، دوره ۱۳۶۵، شماره ۵۹، مهر و آبان ۱۳۶۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، بررسی آیه میثاق، مجله پاسدار اسلام، دوره ۱۳۶۵، شماره ۶۰، مهر و آبان ۱۳۶۵ش.
- حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، لطفی، ۱۴۰۴ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، نشر دوستان، ۱۳۷۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سلطان علیشاه، محمد بن حیدر، بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، ۱۴۰۴ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن همام، تفسیر القرآن العزیز المسمّی تفسیر عبدالرزاق، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد اردن، دارالکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- طیب حسینی، سیدمحمود و دیگران، دانشنامه علوم قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مفید، محمد بن محمد، المسائل السرویه، تحقیق صائب عبدالحمید، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.