مقاتل الطالبیین (کتاب)

مَقاتِلُ الطّالِبیّین کتابی تاریخی و به زبان عربی از علی بن حسین بن محمد، معروف به ابوالفرج اصفهانی است. این کتاب به کشته‌شدگان آل ابی‌طالب می‌پردازد و به «مقاتل آل ابی طالب» نیز شهرت دارد. این اثر به سبب جامعیت و دقتی که در نقل اخبار داشته، مورد استناد و اعتماد مؤلفان بسیاری قرار داشته است.

مقاتل الطالبیین

اطلاعات کتاب
نویسنده	ابوالفرج اصفهانی (متوفای ۳۵۶ق)
تاریخ نگارش	قرن چهارم
موضوع	انساب، فرزندان ابوطالب
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	المکتبة الحیدریة
تاریخ نشر	۱۳۸۵ق
نسخه الکترونیکی	https://lib.eshia.ir/22033

موضوع کتاب

این کتاب درباره کشته‌شدگان خاندان ابوطالب یعنی فرزندانِ علی(ع)، جعفر و عقیل است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: ابوالفرج اصفهانی

اَبو الْفَرَجِ اِصْفَهانی علی بن حسین، در سال ۲۸۴ هجری در اصفهان متولد شد. او از نوادگان مروان بن حکم بوده است. ابوالفرج در بغداد رشد یافت و از اساتید آن دیار بهره جست. او در دوره‌ای کاتب رکن الدوله ابن بویه از حکمای آل‌بویه بود.

ابوالفرج پیرو مذهب تشیع بوده و در علوم مختلفی تبحر داشت. او آثار متعددی را تألیف کرد که امروزه بیشتر آن‌ها در دسترس نیست. در نهایت ابوالفرج در سال ۳۵۶ وفات یافت.

هدف از نگارش

ابوالفرج هدف از تألیف این کتاب را فراهم آوردن شرحی کوتاه از چگونگی زندگی و مرگ فرزندان ابوطالب از زمان پیامبر اکرم(ص) تا زمان نگارش کتاب بیان می‌کند. البته او تنها اخبار طالبیانی را گرد آورده که مرگشان دلایلی سیاسی داشته، یا قیام‌هایی را روایت کرده که هدف آنان اجرای عدالت بوده است.

بنا بر قول مصحّح در مقدمه کتاب، هدف اصلی نویسنده کتاب، ذکر تاریخ ائمه(ع) و بزرگان زیدیه است و گویا در راستای جانبداری از مذهبش این کتاب را تألیف نموده؛ زیرا در تمجید بزرگان زیدیه مبالغه نموده است.

روش تألیف

این کتاب به شیوه روایی تدوین شده و بر اساس روایات محدثان شیعی و کوفی نوشته شده است ولی از آنجا که مؤلف بنای بر رعایت اختصار داشته، گاه همه اسناد مربوط به اخبار را ذکر نمی‌کند. نگارش این کتاب در سال ۳۱۳ق به پایان رسیده است.

محتوای کتاب

مؤلف، اخبار ۵۰۰ نفر از این خاندان را آورده که با شرح حال جعفر بن ابی طالب در زمان پیامبر(ص) آغاز می‌شود و سپس به دوران بنی امیه و بنی عباس پرداخته و نام علویان را زیر نام خلیفه‌ای که در آن زمان حکم میرانده، آورده و در عصر اموی با احوال عبیدالله بن علی به پایان می‌برد. مؤلف نخست نام کامل و نسب فرد را می‌آورد و گاه نام مادران وی را تا جدّ اعلی نقل می‌کند. وی در پایان روایات، معمولا اشعاری را که در رثا یا مدح آن فرد سروده شده که گاه متجاوز از صد بیت است، ذکر می‌کند.

ابوالفرج، بابی به مقتل حسین بن علی(ع)، اهل بیت و اصحاب و اسارت خاندانش اختصاص داده است و درباره آن بحث مبسوطی می‌کند.

منابع کتاب

ترجمه کتاب مقاتل الطالبیین با عنوان «فرزندان ابوطالب»

منابع، در این کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بیشتر مؤلفانی که ابوالفرج به آنان استناد کرده، کتابهای ارزشمندی مرتبط با موضوع همین کتاب داشته‌اند، ولی اکنون نشانی از هیچ یک در دست نیست.

مهمترین منبعی که به طور گسترده مورد استفاده وی قرار گرفته، کتابی است در اخبار خروج محمد بن عبد الله، معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم، تألیف ابن شبّه که به نام «کتاب محمد و ابراهیم ابنی عبد الله بن حسن» مشهور است که به نظر می‌رسد وی بنا به گرایش مذهبی‌اش اخبار را گزینش کرده است.

از دیگر مآخذ ابوالفرج در نقل اخبار مربوط به قیام علویان در زمان منصور عباسی می‌توان به زبیر بن بکار، ابن ابی خیثمه، واقدی و محمد بن علی بن حمزه علوی اشاره کرد که ابوالفرج در نقل اخبار کوتاه پایانی کتاب، بر مقاتل الطالبیین او تکیه داشته است.

اهمیت و جایگاه کتاب

کتاب مقاتل بعدها، بیشتر به سبب جامعیت و نیز دقتی که در نقل اخبار آن صورت گرفته، مورد استناد و استفاده مؤلفان بسیار واقع شد. شیخ مفید، ابن صوفی و ابن عنبه، همچنین مؤلفان زیدی و هم مسلک مؤلف که به جمع و نقل اخبار مربوط به ائمه و بزرگان خود همت گماشتند، همواره از کتاب مقاتل به عنوان اصلی‌ترین مأخذ نام برده‌اند.

نسخه‌ها و ترجمه‌ها

سید عبدالعزیز طباطبایی در کتاب اهل البیت فی المکتبة العربیة ۲۰ نسخه و ۱۰ چاپ را می‌شمارد که نشان از رواج و شهرت کتاب دارد.

این کتاب اولین بار توسط جواد فاضل با عنوان «فرزندان ابوطالب» ترجمه گردید. ترجمه دیگر این کتاب توسط سید هاشم رسولی محلاتی صورت گرفت که دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را منتشر کرد.

جستارهای وابسته

• ایمان ابوطالب
• مناقب آل ابی‌طالب
• الفخری فی انساب الطالبیین

پیوند به بیرون

• ابوالفرج اصفهانی و «ترجمه مقاتل الطالبیین»