حمزة بن موسی الکاظم(ع)
 تصویری از ضریح حمزه بن موسی (ع) در شهر ری | |
| نام | حمزة بن موسی |
|---|---|
| زادروز | نامعلوم |
| مدفن | ایران، شهر ری |
| محل زندگی | شهر ری |
| پدر | امام موسی کاظم(ع) |
| مادر | ام احمد |
| فرزند(ان) | علی، قاسم، حمزه |
| طول عمر | نامشخص |
| مختصات مدفن | ۳۵°۳۵′۱۱″شمالی ۵۱°۲۶′۰۸″شرقی / ۳۵٫۵۸۶۴۴۰°شمالی ۵۱٫۴۳۵۵۶۶°شرقی |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
حمزة بن موسی بن جعفر الکاظم از فرزندان امام هفتم(ع) است. وی دانشوری فاضل بود و نزد قشرهای گوناگون مردم محبوبیت ویژه‌ای داشت. طبق برخی روایات اطرافیان مأمون او را به قتل رساندند.
بقعه‌های زیاد در ایران و کشورهای دیگر به وی منسوب است؛ البته شواهد موجود موید این است که مرقد وی در ری در جوار آستانه حضرت عبدالعظیم است.
نسب و تولد
پدر حمزه، امام کاظم(ع) و مادر او بنا بر قول مؤلف کتاب منتخب التواریخ، امّ احمد بوده است، بنابراین حمزه برادر مادری احمد بن موسی ملقّب به شاه چراغ و محمد دیگر فرزند موسی بن جعفر(ع) است[۱] و بنا بر قولی مادرش ام ولد بوده است.[۲] کنیه وی را ابوالقاسم گفته‌اند.[۳]
به دلیل کمبود گزارش‌ها، از تاریخ تولد ایشان خبر دقیقی در دست نیست.
نظر بزرگان
پس از آنکه عبدالعظیم حسنی به ری مراجعت نمود در ری به زیارت قبر حمزه بن موسی می‌رفت و در هنگام زیارت ایشان می‌فرمود: «أنه قبر رجل من أبناء موسى بن جعفر»[۴] عبدالعظیم با وجود جلالت و قدری که داشت، همواره به زیارت این مرقد می‌رفت و شخص مدفون در آنجا را به اصحاب و شاگردان مورد اطمینان خویش معرفی می‌کرد.[۵]
رساله‌ای منسوب به صاحب بن عباد، دانشمند قرن چهارم هجری قمری است که آن را در احوال حضرت عبدالعظیم نگاشته است و این نکته را تأکید و تصریح کرده است.[۶]
ضامن بن شدقم درباره وی می‌نویسد:
- دانشور فاضلی که از دیانت صیانت می‌کرد، جلیل‌القدر و رفیع المنزله بود، رتبه‌ای عالی داشت، اقتدار و عزتش زبانزد خاص و عام گردید و نزد قشرهای گوناگون مردم محبوبیت فوق‌العاده و ویژه‌ای به دست آورد.[۷]
علامه مجلسی در تحفة الزائر نوشته است:
- قبر شریفش نزدیک مرقد حضرت عبدالعظیم است و ظاهراً همان امام‌زاده‌ای است که آن سید زیارت می‌کرده است و باید آن را زیارت کرد. از صاحب مجدّی نقل شده که حمزة بن موسی مکنّا به ابوالقاسم است.[۸]
محدث قمی در وصفش می‌گوید:
- همانا حمزه فرزند موسی(ع) سیدی جلیل‌الشأن بود و در نزدیکی شاه عبدالعظیم قبری است با بقعه‌ای عالی، منسوب به او و مزار عامه مردم است.[۹]
به گفته وی:
| نام امامزاده | از نسل امام | شهر، استان |
|---|---|---|
| هلال بن علی | امام علی (ع) | اصفهان-آران و بیدگل |
| امامزاده هاشم | امام علی (ع) امام حسن(ع) |
مازندران-آمل |
| عبدالعظیم حسنی (حرم حضرت عبدالعظیم) | امام حسن(ع) | ری |
| امامزاده داود | امام حسن(ع) | تهران-کوه‌های کن |
| حسن بن حسین بن اسحاق | امام حسن(ع) | لرستان-الیگودرز |
| جلال الدین اشرف | امام حسن(ع) | گیلان-آستانه اشرفیه |
| امامزاده محسن(امامزاده کوه) | امام حسن(ع) | همدان |
| محمد بن محمد بن زید(ع) (امامزاده محروق) | امام سجاد(ع) | خراسان رضوی - نیشابور |
| امامزاده عبدالله | امام سجاد(ع) | خوزستان-شوشتر |
| محمد بن زید بن علی(ع) | امام سجاد(ع) | خوزستان - شوشتر |
| علی بن محمد باقر(ع)(مشهد اردهال) | امام باقر(ع) | اصفهان - کاشان |
| علی بن جعفر الصادق | امام صادق(ع) | قم/ سمنان |
| علی زین العابدین(درب امام) | امام صادق(ع) | اصفهان |
| جعفر بن علی(امامزاده جعفر) | امام صادق(ع) | یزد |
| حمزه بن موسی(ع) | امام کاظم(ع) | تهران - ری |
| حسین بن موسی بن جعفر(ع) (علاءالدین حسین) | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| محمد بن موسی بن جعفر(ع) (سید میرمحمد) | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| حکیمه دختر امام کاظم | امام کاظم(ع) | کهکیلویه و بویراحمد - گچساران |
| اسحاق بن موسی(ع) | امام کاظم(ع) | مرکزی - ساوه |
| امامزاده شاهرضا | امام کاظم(ع) | اصفهان - شهرضا |
| امامزاده زینبیه | امام کاظم(ع) | اصفهان |
| آقاعلی عباس | امام کاظم(ع) | اصفهان - کاشان |
| امامزاده صالح | امام کاظم(ع) | تهران - تجریش |
| حسین بن موسی بن جعفر | امام کاظم(ع) | خراسان جنوبی - طبس |
| امامزاده محمد بن موسی | امام کاظم(ع) | خوزستان-دزفول |
| سید بهاءالدین محمد | امام کاظم(ع) | چهارمحال وبختیاری - شیخ شبان |
| علی بن حمزه | امام کاظم(ع) | فارس - شیراز |
| محمد بن حسن (آقامشهید) | امام کاظم(ع) | فارس - فراشبند |
| امامزاده یحیی | امام کاظم(ع) | سمنان |
| عبیدالله بن موسی (کوسه هجیج) | امام کاظم(ع) | کرمانشاه - روستای هجیج |
| سید سلطان محمد (پیرچوگان) | امام کاظم(ع) | هرمزگان - رودان |
| امامزاده عبدالله | امام کاظم(ع) | همدان |
| امامزاده حسین | امام رضا(ع) | قزوین |
| امامزاده جعفر (شاه کرم) | امام رضا(ع) | اصفهان |
| موسی بن محمد (موسی مبرقع) | امام جواد(ع) | قم |
| احمد بن موسی مبرقع (میراحمد) | امام جواد(ع) | اصفهان - کاشان |
| امامزاده اسماعیل | امام جواد(ع) | فارس - فسا |
| شاهزاده حسین | امام هادی(ع) | همدان |
شهادت یا وفات
ازتاریخ وفات حمزة بن امام موسی(ع) اطلّاع دقیقی در دست نیست، و در مصادر ترجمه او، از این موضوع ذکری به میان نیامده و علما و مورخان تحقیقی در این خصوص انجام نداده‌اند.[۱۱].
طبق برخی روایت‌ها، گروهی از هواداران مأمون علیه او شورش کردند و حمزه را به قتل رسانیدند؛ تا آن که آشنایان و دوستانش وی را در باغی در ری دفن کردند.[۱۲]
سید محسن امین در اعیان الشیعه به نقل از بحار الانوار می‌نویسد:
- حمزة بن موسی علیه‌السلام در خدمت برادرش امام علی بن موسی الرضا علیه‌السلام عازم خراسان بود، و همواره در خدمت برادر بود و در رفع حوایج امام می‌کوشید. چون به سوسمر (یکی از قرا که معلوم ننموده در کجا واقع است) رسیدند. عده‌ای از عمّال مأمون بر آنان حمله کردند و او را کشتند و برادرش امام رضا(ع) در باغی او را دفن کرد.[۱۳]
فرزندان
- علی: او بدون فرزند از دنیا رفت و در اصطخر شیراز مدفون گردید.[۱۴]
- قاسم معروف به قاسم اعرابی: از نسل وی سادات فراوان ماندند.[۱۵]
- حمزه: از نسل وی سادات زیاد در بلخ و خراسان ماندند. گفته می‌شود شاهان صفویه از نسل حمزه بن حمزه هستند.[۱۶]
بقعه‌های منسوب
بقعه‌های زیاد در ایران و کشورهای دیگر به حمزه به موسی بن جعفر(ع) منسوب است، که بعضی از آنها عبارتند از: کاشمر، مابین ماهشهر و هندیجان، شیراز، بوانات فارس،کازرون، قم، اسفراین، سیرجان کرمان، حله،شیروان، کاخران در سه کیلومتری شمال اردبیل، تبریز، قزوین، ری.
حمزة بن موسی در قم
برخی با توجه به عبارتی در کتاب تاریخ قم، شاه حمزه در خیابان آذر در قم را فرزند بی‌واسطه امام کاظم(ع) دانسته‌اند.[۱۷] در این کتاب آمده است: «یحیی صوفی (فرزند جعفر کذاب) بقم اقامت کرد و بمیدان زکریای ابن آدم، بنزدیک مشهد حمزة بن امام موسی بن جعفر(ع) وطن و مقام گرفت«. [۱۸]
یکی از پژوهشگران، این انتساب را اشتباه دانسته است؛ زیرا مطالعه بخش مربوط به سادات در کتاب تار یخ قم نشان می‌دهد بنای نویسنده بر آن بوده که جداگانه و با تفصیل امامزادگان بلافصل و محل دفن آنها را معرفی کند، اما نویسنده به معرفی شاه حمزه نپرداخته، بلکه هنگام بیان آدرس محل سکونت یحیی، ذکری از حمزه کرده است. ظاهرا در نسخه‌های تاریخ قم اشتباه راه یافته و چه بسا واسطه‌ها میان حمزه و امام کاظم(ع) افتاده‌اند.[۱۹]
نظر به اینکه قم در قرون اولیه، شهری شیعه‌نشین و عالم‌پرور بود، اگر فرزند امام معصوم به قم می‌آمد، به روشنی در کتاب‌ها ضبط می‌شد و از نگاه نسب‌شناسان پوشیده نمی‌ماند؛ چنانکه در مورد حضرت معصومه(س) چنین است.[۲۰]
این پژوهشگر بر این باور است که تنها امامزاده بی‌واسطه در قم حضرت معصومه(س) است.[۲۱]
قرائنی بر بارگاه حمزه در ری
محمد حسین حسینی جلالی در کتاب «مزارات أهل البیت و تاریخها» می‌نویسد: یکی از دلایل سکونت سید عبدالعظیم حسنی در شهر ری، حمزة بن موسی بوده است. این واقعیت در زیارت آن امامزاده چنین آمده است: «ای زیارت‌کنندۀ بهترین مرد از فرزندان موسی بن جعفر(ع)!».
طبق برخی روایت‌ها، گروهی از هواداران مأمون علیه او شورش کردند و حمزه را به قتل رساندند و آشنایان و دوستانش، وی را در باغی در ری دفن کردند.[۲۲]
حرزالدین گفته است: مقبره حمزه در ری شناخته شده و معروف است و به سمت جنوبی رواق آرامگاه سید عبدالعظیم حسنی پیوسته است. گنبدی بلند و استوار، ضریح و پنجره‌ای گران‌بها دارد. بر کسی پوشیده نیست که به حمزة بن موسی بن جعفر آرامگاه‌هایی در شهرهای گوناگون نسبت داده شده است که از جمله مشهورترین آنها در ری است. او از عالمان، بزرگان و فقیهان و فردی با تقوا بود. امامت برادرش علی بن موسی الرضا(ع) را پذیرفت، در خدمتش در مدینه به سر می‌برد، فرمان حضرت را عملی می‌ساخت، از اصحاب امام هشتم(ع) به شمار می‌رفت و در سفر و حضر به حضرت خدمت می‌کرد.[۲۳]
خوانساری در روضات الجنات،[۲۴] و رضاقلی خان هدایت در روضة الصفای ناصری[۲۵] مزار حمزه را در ری ذکر کرده‌اند.
سید عبدالرزاق کمونه حسینی یادآور شده است: در ری آرامگاه حمزة بن موسی واقع است؛ چنان که سید مهدی قزوینی در فلک النجاة به این نکته اشاره دارد.
به گفته این محقق و عالم نسّابه، حمزه، مردی فاضل و پارسا بود و از برادرش حضرت امام رضا(ع) صادقانه پیروی می‌کرد و پیوسته در پی کسب رضایت وی بود.[۲۶]
شاهدی دیگر
یکی از علمااز قول پدر نقل کرده است که: در اطراف حلّه عراق، برای تبلیغ رفته بودم. در آنجا مزاری است معروف به قبر حمزة بن موسی الکاظم(ع).
مردم برایش کراماتی نقل کنند. من به زیارت نرفتم، زیرا نزد من به اثبات رسیده بود که آن امامزاده، در ری مدفون است.
یک باراهالی از من خواستند آنجا را زیارت کنم. پاسخ دادم: مزاری را که نمی‌شناسم، زیارت نمی‌کنم. به دلیل اعراض من، رغبت مردم هم به آن مکان کاهش یافت.
آن شب ناگاه سیدی بر من وارد شد، سلام کرد و نزدم نشست و گفت: یا مولانا! دیروز میهمان اهل قریه حمزه شدی و او را زیارت نکردی؟ گفتم: آری. فرمود: چرا؟ گفتم: چون او را نمی‌شناسم و اعتقاد دارم حمزه فرزند امام کاظم(ع) در ری است. فرمود: بسا چیزهاست که شهرت یافته، ولی اصالتی ندارد. این قبر حمزه نیست، بلکه مرقد ابو علی حمزة بن قاسم علوی عباسی از فرزندان حضرت ابوالفضل عباس(ع) است. او یکی از علمای اجازه و اهل حدیث بود و شرح حال نگاران وی را به علم و پارسایی ستوده‌اند.
چون صبح شد با مطالعه کتاب‌های رجالی متوجه شدم بیان آن سید درست است و این بقعه متعلق به ابوعلی حمزة بن قاسم علوی است.
وقتی که اهل قریه به دیدنم آمدند، آن سید در میانشان بود. از او تشکر کردم که سحر نزد من آمد و مرا از این حقیقت آگاه کرد. پرسیدم: این اطلاعات رااز چه کسی آموختی و مأخذ و مصدرش کجاست؟ او پاسخ داد: سوگند به خداوند که در این ساعت من نزد شما نیامده‌ام و امروز به محضرتان رسیدم و شب گذشته در بیرون روستا بودم.
من شکی ندارم آن شخصی که هنگام سحر تشریف آورد، حضرت صاحب الامر(عج) بوده است که از فرمایش ایشان ثابت می‌شود امامزاده حمزه در ری مدفون است.[۲۷]
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۴؛ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۱۲۳؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۲۴؛ ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۹۶۱.
- ↑ الکُتُبی الحسنی، الاصول فی ذرّیة البضعة البتول، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۲
- ↑ ابن صوفی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۱۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۳۱۳
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۳۱۳
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۲۹ق، ج۲۵، ص۱۶۱.
- ↑ ضامن بن شدقم، تحفةالازهار، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۲۲.
- ↑ مجلسی، تحفة الزائر، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۸.
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۵۶۷
- ↑ قمی، منتهی الامال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۵۶۷
- ↑ مجلسی، تحفة الزائر، ۱۳۸۶ش، ص۵۰۸.
- ↑ حسینی جلالی، خاک پاکان، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۲۵۱.
- ↑ ابن حزم اندلسی،جمهرة انساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۶۲؛ ابن صوفی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۱۷.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ۱۴۰۹ق، ص۹۶؛ مروزی الازورقانی، الفخری، ۱۴۰۹ق، ص۲۰.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ۱۴۰۹ق، ص۹۶؛ مروزی الازورقانی، الفخری، ۱۴۰۹ق، ص۲۰.
- ↑ فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امامزادگان قم»، ص۵۰.
- ↑ قمی، تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، صفحه ۲۱۶؛ قمی، تاریخ قم، ۱۳۸۵ش، ص ۵۸۴.
- ↑ فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امامزادگان قم»، ص۵۰.
- ↑ فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امامزادگان قم»، ص۵۰.
- ↑ فاطمی، «لغزش‌ها در معرفی امامزادگان قم»، ص۴۷.
- ↑ حسینی جلالی، خاک پاکان، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۴.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۶۲، ۲۶۷.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۲۱۲.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۶۳۴.
- ↑ کمونه حسینی، آرامگاههای خاندان پاک پیامبر، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۹.
- ↑ محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و تهران، مکتبة الزهرا، ص۵۸، ۵۹
منابع
- ابن حزم اندلسی، جمهره انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق.
- ابن شهرآشوب، المناقب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، تحقیق سامی العزیزی، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۹ش.
- ابن صوفی، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، قم، مطبعه سیدالشهداء (ع)، ۱۴۰۹ق.
- الکُتُبی الحسنی، أنس، الاصول فی ذرّیة البضعة البتول، مدینه، دارالمجتبی، ۱۴۲۰ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق.
- حرزالدین، محمد بن علی، مراقد المعارف فی تعیین مراقد العلویین و الصحابة و التابعین و الرواة و العلماء و الأدباء و الشعراء، قم، سعید بن جبیر، ۱۴۱۳ق.
- حسینی جلالی، محمد حسین، خاک پاکان تاریخ آرامگاههای خاندان پیامبر(ع) و صحابه خاص آنان، ترجمه قربانعلی اسماعیلی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- رازی، محمد شریف، اختران فروزان ری و تهران، اصفهان، مکتبة الزهرا، بی‌تا.
- ضامن بن شدقم، تحفه الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمه، تحقیق کامل سلمان الجبوری، تهران، دفتر نشر مکتوب، ۱۳۷۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، بیروت، دار القار، ۱۴۲۲ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه، قم، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
- فاطمی، سید حسن، «لغزش‌ها در معرفی امامزادگان قم»، در آینه پژوهش، شماره ۱۴۳، آذر و اسفند ۱۳۹۲ش.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الامال، تحقیق ناصرباقری بیدهندی، قم، انتشارات دلیل، ۱۳۷۹ش.
- قمی، محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه: حسن بن علی بن حسن قمی، تحقیق سید جلال‌الدین تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
- قمی، محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجم: حسن بن علی بن حسن قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، چاپ اول،
۱۳۸۵ش.
- کمونه حسینی، سید عبدالرزاق، آرامگاههای خاندان پاک پیامبر و بزرگان، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، تحفة الزائر، قم، پيام امام هادی (ع)، ۱۳۸۶ش.
- محدث نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- مروزی الازورقانی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبین، قم، منشورات کتابخانه آیه الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
پیوند به بیرون
| نسب |  | |
|---|---|---|
| فرزندان | امام رضا(ع) • حضرت معصومه • شاهچراغ • حمزه • سید محمد عابد • اسحاق • عبدالله عوکلانی • حکیمه • ابراهیم • قاسم • حسین • زیدالنار • اسماعیل • هارون • فهرست فرزندان امام کاظم(ع) • حمزة بن موسی الکاظم(ع) | |
| القاب | ||
| کنیه‌ها | ||
| اصحاب | ||
| خلفای معاصر | ||
| کتاب‌شناسی | ||
| مرتبط | مناظرات امام کاظم(ع) • دعای جوشن صغیر • دعای یا علی یا عظیم • سندی بن شاهک • صریا • کاظمین • حرم کاظمین • سادات موسوی • سید ابراهیم مجاب • واقفیه • نجمه‌خاتون • قیام فخ • بریهه • یحیی برمکی • فضل بن ربیع • علی بن اسماعیل بن جعفر • عیسی بن جعفر • فطحیه • اسماعیلیه • ناووسیه • بشر حافی • کظم غیظ • کنیه‌ها و لقب‌ها • مدفونان در حرم کاظمین | |
| بستگان | امام کاظم(ع) (پدر) • نجمه (مادر) • سبیکه (همسر) • امام جواد (فرزند) • فاطمه معصومه(س) (خواهر) • حمزة بن موسی (برادر) • شاهچراغ (برادر) • سید میر محمد عابد (برادر) • قاسم بن موسی (برادر) • زید النار (برادر) | .jpg) |
|---|---|---|
| القاب | ||
| کنیه‌ها | ||
| سخنان | ||
| مناظرات | ||
| اصحاب | ||
| خلفای معاصر | ||
| مسیر حرکت | ||
| شعر و هنر مرتبط | ||
| مکان‌ها و بناهای مرتبط و منسوب | حرم • قدمگاه نیشابور • صریا • سناباد • بقعه هارونیه • نوقان • مدرسه رضویه • مسجد فرط • قدمگاه فراشاه • مسجد بیرون • مسجد توران‌پشت • آرامگاه علی بن مهزیار | |
| کتاب‌شناسی | ||
| وابسته | ||