بقعه خدیجه‌خاتون، نام مشترک دو بقعه در اطراف شهر قم است. بقعه مشهور، منسوب به خدیجه خاتون، از فرزندان امام جعفر صادق(ع) است. این بقعه در روستای خدیجه‌خاتون، در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد. بقعه دیگری منسوب به خدیجه فرزند امام کاظم(ع) است که در بخش قنوات قم، در ده کیلومتری شرق قم واقع شده است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | غیاث الدین امیرمحمد |
| تأسیس | ۷۷۰ق |
| کاربری | زیارتگاه |
| مکان | روستای خدیجه‌خاتون- قم |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| معمار | علی بن محمد ابوشجاع |
| سبک | نقشه عمومی هشت‌ضلعی دوره ایلخانیان |
شخص دفن‌شده در امامزاده
براساس کتیبه‌ای در بنا، این بقعه منسوب به خدیجه خاتون، یکی از فرزندان امام جعفر صادق(ع) است.[۱]
میرزا عباس فیض قمی به دلیل اینکه نام خدیجه در میان دختران آن امام (ع) و سادات مهاجر به قم تا قرن چهارم هجری قمری موجود نبود و نیز ذکر خاتون در دنباله نام خدیجه، که واژه‌های مغولی است، شخص مدفون در بقعه را فرزند بلافصل امام ندانسته و معتقد است وی در قرن ششم یا قرن هفتم می‌زیسته و از نوادگان علی بن حسن العلوی العریضی از خاندان علی بن جعفر بوده است.[۲]
موقعیت و تاریخچه ساخت
این بقعه در قبرستان روستای خدیجه خاتون در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد و تنها اثر باقی‌مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است.
بنابر کتیبه سراسری بنا در داخل ضلع شمالی و کتیبه دیگری در زیرگوشوارها، این بقعه در ۷۷۰ به دستور غیاث الدین امیرمحمد، از فرمانروایان مستقل قم، ساخته و سپس تجدید بنا شده است.[۳] بنابر کتیبه دیگری که از زیرگوشوار شمال غربی آغاز می‌شود، استادکاران این بنا درویش علی طاهر و درویش ابراهیم بن حسن حلاج و علی بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته قرن هشتم، بوده‌اند.[۴]
بر دو سوی بدنه جنوبی بنا، پنج بیت شعر بر روی ده قطعه کاشی با زمینه لاجوردی نوشته شده که در آن، نام سازنده ضریح چوبی، اسکندر، و تاریخ محرّم ۱۳۲۱ آمده است.[۵]
این بقعه در ۱۳۷۸ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[۶]
خصوصیات ظاهری
- بنا از داخل، مربع شکل با اضلاع ۵/۵ متر است و دو صُفّه در شرق و غرب آن، با دهانه ۳ متر و عمق ۱/۲۵ متر، قرار دارد.
- برای تغییر بنا از حالت چهارضلعی به هشت ضلعی، گوشوارهایی در زوایا ایجاد شده که آن را به هشت گوشه و سپس شانزده ضلع با چهار نورگیر در جهات اصلی تبدیل کرده است که آهیانه گنبد با بلندی حدود یازده متر از سطح زمین در بالای آن قرار دارد. گنبد دو پوسته رُک همانند منشوری شانزده تَرْک است.[۷]
- نمای داخلی بنا، مانند دیگر آثار علی بن محمد ابوشجاع، با ملاط‌سازی گچی، نقوش مهری، آرایه‌های گیاهی، اسلیمی، کتیبه‌هایی با خطوط کوفی، بنایی، ثلث، مشبکهای گچی، شمسه‌ها و ترنج‌ها تزیین شده است.[۸]
- این بنا از جمله برجهای آرامگاهی است که از نقشه عمومی هشت ضلعی از دوره ایلخانیان (حکومت: ۶۵۴۷۵۰) پیروی می‌کند.[۹]
بقعۀ هم‌نام در قنوات
بقعه دیگری نیز در بخش قنوات قم، در مسیر جاده قم سراجه در ده کیلومتری شرق قم، واقع شده است که امامزاده خدیجه خاتون نامیده می‌شود. به استناد لوح سنگی موجود در ایوان بنا که فاقد تاریخ است بنای فعلی احتمالا در دوران قاجار به همت حاجی بخش علی بن جعفر آقاقمی احداث شده است. کتیبه مذکور، مدفونان در بنا را شاهزاده عبداللّه و عبدالرحمان و زینب خاتون، فاطمه خاتون، خدیجه خاتون، مریم خاتون و رقیه خاتون، همگی فرزندان امام موسی بن جعفر (ع)، معرفی کرده است.[۱۰]
برخی ویژگی‌ها
- بقعه بنایی است هشت ضلعی از خارج و داخل، که دارای شش صُفّه در اضلاع و ایوانی در جانب شرقی است. تمام جدار داخلی بقعه سفیدکاری شده و شامل تزیینات گچبری و کاشی کاری است.
- از آثار قدیم باقی مانده در بنا لوحهای خشتی با روکش کاشی روی مزار متعلق به قرن هفتم و هشتم بود.[۱۱]
- در ۱۳۷۹ش، لوح مزار جدیدی از سنگ مرمر جایگزین لوح تاریخی یادشده گردید و قطعاتی اندک از لوح قدیم به اداره میراث فرهنگی قم منتقل شد.
- این بقعه در ۱۳۸۰ش در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.[۱۲]
پانویس
- ↑ رجوع کنید به: مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۲۰۴
- ↑ فیض قمی، ج۲، ص۴۲۷-۴۲۸
- ↑ رجوع کنید به: مدرسی طباطبائی، ج۲، ص ۲۰۲۲۰۴
- ↑ رجوع کنید به: مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۲۰۵؛ عرب، ص۱۶۱
- ↑ رجوع کنید به:مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۲۰۵؛ فیض قمی، ج۲، ص۴۳۲-۴۳۳
- ↑ رجوع کنید به: پازوکی طرودی و شادمهر، ص۳۰۳
- ↑ عرب، ص۱۶۱
- ↑ عرب، ص۱۶۱
- ↑ رجوع کنید به:عرب، ص۱۴۷؛ ویلبر، ص۱۲۵-۱۲۶
- ↑ رجوع کنید به: ناصرالشریعه، ص۲۱۹؛ مدرسی طباطبائی، ج۲، ص ۱۷۲-۱۷۳
- ↑ مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۷۲؛ فیض قمی، ص۵۰۶، ۵۱۱
- ↑ رجوع کنید به: پازوکی طرودی و شادمهر، ص۳۰۵
منابع
- ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ش.
- کاظم عرب، «گزارش و تحقیق و معرفی هفت بنای تاریخی و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجری»، اثر، ش ۳۳۳۴، بهار و تابستان ۱۳۸۱ش.
- عباس فیض قمی، کتاب گنجینه آثار قم، قم، ۱۳۴۹-۱۳۵۰ش.
- حسین مدرسی طباطبائی، تربت پاکان: آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، قم، ۱۳۵۵ش.
- محمدحسین ناصرالشریعه، تاریخ قم، چاپ علی دوانی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران، ۱۳۶۵ش.