بقعه بی‌بی شهربانو
بقعه بی‌بی شهربانو زیارتگاهی در شمال شرقی شهر ری، در دامنه جنوبی کوه ری (کوه بی‌بی شهربانو) و در شمال امین آباد است. مردم معتقدند آرامگاه شهربانو، همسر امام حسین (ع) و مادر امام زین العابدین(ع) در این مکان است. محققان، داستان حضور و پنهان شدن شهربانو در این کوه و دفن او در آنجا را از داستان‌های خیالی دانسته‌اند.
تاریخچه بقعه
درباره زمان دقیق بنای اولیه این مجموعه و انتساب آن به شهربانو با توجه به احادیث و روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد. [۱]
به دلیل قرارگرفتن این زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، بعضی بر این عقیده‌اند که این بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهیتا، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های زردشتیان پیش از اسلام بوده است. [۲]
از سبک و وضع بنا بر می‌آید هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده است و در قرن چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمتهایی به آن افزوده‌اند. [۳]
درِب منبت کاری شده زیبایی نیز از دوره شاه طهماسب به تاریخ ۹۶۲ق در جانب شرقی حرم وجود دارد. [۴]
در نیمه اول سال ۱۳۸۲ش تغییرات و مرمت‌هایی در مجموعه به انجام رسیده است، مانند تالاری که در جهت شرقی بنا ایجاد کرده‌اند. [۵]
این بنا در فهرست آثار تاریخی ایران با شماره ۲۵۶ به ثبت رسیده است. [۶]
بافت معماری
این مجموعه محوطه‌ای مستطیل شکل (شمالی ـ جنوبی) است، به طول ۳۳متر و عرض ۲۲متر که با دیواری سنگی متعلق به قرن چهارم (آل بویه و سلجوقی) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق‌ها، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های مختلف به دو قسمت (صحن) تقسیم شده است. [۷]
بنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است.
این بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی با ابعادی در حدود ۳۲۵سانتیمتر است. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد صفویه، اما گنبد کاشی‌کاری و برخی گچبری‌ها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار است.[۸]
جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می‌شده است.
در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد ۵۸۰سانتیمتر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد.
در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌اند متعلق به دوره ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌گردد و معلوم می‌شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است.
کتیبهٔ موجود در بقعه
قدیمی ترین کتیبه موجود در بقعه نوشته‌های روی صندوق مرقد است که تاریخ ۸۸۸ را نشان می‌دهد. [۹]
مسجد واقع در بنا
در شمال حرم، مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگ‌تر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد.
در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است. [۱۰]
بررسی انتساب به مادر امام سجاد (ع)
در انتساب این بقعه به شهربانو مادر امام سجاد(ع) آرای مختلفی وجود دارد. در بین مردم حکایت افسانه‌گونه‌ای برای حضور بی‌بی شهربانو در ری و مدفون شدن در این مکان ذکر کرده‌اند.
آقابزرگ تهرانی از کتابی به نام منشور مبارک یاد می‌کند که داستان حضور شهربانو در کربلا و فرار به سوی ایران و مخفی شدن وی در این کوه را یادآور می‌شود. آقابزرگ این داستان را در زمره داستان‌های خیالی می‌آورد. گویا این منشور از مکتوبات قرن هشتم باشد. [۱۱]
سید جعفر شهیدی داستان شهربانو را این‌گونه می‌آورد که شهربانو پس از شهادت امام حسین (ع) بر ذوالجناح اسب امام حسین (ع) سوار می‌شود، دشمن وی را تعقیب می‌کند، وی به کوهی در اطراف ری می‌رسد، از خدا کمک می‌طلبد ولی به جای اینکه بگوید یا هو مرا دریاب، می‌گوید یا کوه مرا دریاب، کوه شکافته می‌شود و او در دل کوه می‌رود. شهیدی این داستان را به عوام نسبت می‌دهد. [۱۲]
این حکایت در کتاب بحر الانساب منسوب به ابی مخنف نیز به همین گونه است.
سپهر به دشت این انتساب را رد می‌کند و گمانش این است که زنی از خانواده سلاطین به این لقب ملقب بوده است، و در اینجا مدفون شده است و عوام الناس چنین تصوری کرده‌اند که وی شهربانو همسر امام حسین(ع) است. [۱۳]
محمدباقر بهبودی مصحح ناسخ التواریخ در پاورقی این کتاب داستانی از یکی از علمای تهران به نام سید محمود زرندی نقل می‌کند که به کلی انتساب این بقعه به بی‌بی شهربانو را رد می‌نماید، و این مزار را متعلق به دختر کدخدایی می‌داند که در حدود ۳۰۰سال پیش می‌زیسته است، ولی آثار آن را از بین برده‌اند. [۱۴]
اعتقادات عوام
عقیده مردم عوام این است که اگر مردی وارد حرم شود، سنگ و میخ می‌شود، چون به صاحب بقعه نامحرم است. حتی زنی که باردار است به احتیاط اینکه مبادا جنینش پسر باشد به داخل حرم نمی‌رود.
سپهر می‌گوید: من خود در ایام کودکی به آنجا رفتم ولی مرا به درون مقبره راه ندادند، اما متولی چون سید است مشکلی ندارد می‌تواند داخل شود، چون سادات محرم هستند، سید محمود زرندی نیز این خرافه را تأیید می‌کند و چون خود سید است توانسته بود به داخل مقبره برود. [۱۵]
پانویس
- ↑ کریمان، تهران در گذشته و حال، ص ۲۵-۳۰؛ کریمان، ری باستان، ج ۱، ص ۴۰۳-۴۱۶
- ↑ بویس، ص ۱۲۹-۱۳۰، ۱۳۵، ۱۴۳؛ کریمان، تهران در گذشته و حال، ص ۳۲-۴۱
- ↑ مشکوتی، ص ۲۱۵؛ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۰-۱۳۱
- ↑ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۱.
- ↑ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۳، ص۲۷۱.
- ↑ مشکوتی، ص۲۱۴.
- ↑ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۱؛ کریمان، تهران در گذشته و حال، ص۳۱
- ↑ مشکوتی، ص ۲۱۵؛ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۰-۱۳۱
- ↑ کریمان، ری باستان، ج ۱، ص ۴۱۵-۴۱۶؛ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۳-۱۳۴؛ مشکوتی، ص ۲۱۵
- ↑ مصطفوی، ج ۱، ص ۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ الذریعة، آقابزرگ الطهرانی، ج۲۳، ص ۴۶.
- ↑ زندگانی علی بن الحسین(ع)، شهیدی، ص۱۱.
- ↑ ناسخ التواریخ ج۸، ص۳۸.
- ↑ ناسخ التواریخ ج۸، ص۳۸پاورقی.
- ↑ ناسخ التواریخ، ج ۸، ص۳۸-۳۹.
منابع
- تهرانی آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.
- سپهر عباسقلی خان، ناسخ التواریخ، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۶۴ش
- کریمان حسین، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ش.
- کریمان حسین، ری باستان، تهران ۱۳۵۴ش.
- مشکوتی نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ش.
- مصطفوی محمدتقی، آثار تاریخی طهران، ج ۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ش.
- مری بویس، «بی بی‌شهربانو و بانو پارس »، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسی‌های تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶).