حوزه علمیه ری

حوزه علمیه ری

اطلاعات کلی
تأسیس	نیمه دوم قرن سوم هجری قمری
نوع فعالیت	آموزشی
گستره فعالیت	علوم دینی
اهداف	ترویج مذهب شیعه
رئیس	حجت الاسلام پناهی
سایر
وضعیت	فعال
وبگاه

حوزه علمیه ری حوزه‌ علوم دینی متعلق به شیعیان است که در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری در زمان مهاجرت علویان به ری شکل گرفت. در گذشته به دلیل حمایت‌های امیران و برخی از وزرای شیعی مذهب آل بویه، ری از مراکز اصلی تجمع شیعیان و فعالیت‌های علمی و آموزشی آنها شد و تعداد زیادی از علما، محدّثان و فقهای شیعه از شهرهای دیگر به ری هجرت کردند. کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی و ابوالفتوح رازی از علمای مشهور حوزه علمیه ری بودند. امروزه در شهر ری چند مدرسه علمیه برادران و خواهران وجود دارد که زیر نظر مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه فعالیت می‌کنند.

سیر تاریخی

شیعیان در دهه‌های پایانی حکومت امویان در ری حضور داشته‌اند. گزارش‌هایی از همراهی شیعیان ری با قیام زید بن علی در سال ۱۲۲ هجری قمری در دست است.

در میان اصحاب، یاران، وکلا و راویان احادیث ائمه(ع) از دوره امام باقر(ع) تا غیبت امام زمان(عج)، نام تعدادی از شیعیان ری دیده می‌شود. در میان این افراد، اعین رازی از اصحاب امام باقر(ع)، عبدالرحیم بن سلیمان رازی و عیسی بن ماهان و یحیی بن علاء و فرزندش جعفر از اصحاب امام صادق(ع)، بکر بن صالح رازی از اصحاب امام رضا(ع) حسن بن عباس حریش رازی و عبدالله بن محمد رازی از اصحاب امام جواد(ع)، یحیی بن ابی بکر رازی و سهل بن زیاد رازی از اصحاب امام هادی(ع) و صالح بن حماد و محمد بن یزداد رازی از اصحاب امام حسن عسکری(ع)، را می توان نام برد.

برخی از علویان در زمان ائمه به ری مهاجرت کردند. بین این افراد، چند عالم و محدث شیعی وجود داشت. عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و از اصحاب امام جواد(ع) مشهورترین این افراد بود.

حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم

در ۲۷۵ق احمد بن حسن ماردانی بر شهر ری مسلط شد. او پس از اظهار تشیع، شیعیان را اکرام کرد و مورد توجه قرار داد. شیعیان با حمایت وی به تألیف کتاب‌هایی پرداختند، از جمله عبدالرحمان بن ابی حاتم، کتابی در فضائل اهل بیت نوشت.

در دوره حکمرانی سلسله شیعی مذهب آل بویه، ری به مدت ۸۵ سال (۳۳۵-۴۲۰ق) یکی از مراکز حکومت آن بود. صاحب بن عبّاد، وزیر فخرالدوله دیلمی (حک : ۳۷۳۳۸۷)، در خانه خویش در ری مجلس درس تشکیل می‌داد. او به رسم دانشمندان طیلسان می‌پوشید و تحت الحنک می‌انداخت. قاضی عبدالجبار معتزلی در درس صاحب شرکت می‌کرد. منصور بن حسین آبی (متوفی ۴۲۲)، وزیر مجدالدوله بویهی (حک : ۳۸۷۴۲۰)، نزد شیخ طوسی درس خوانده بود و شیخ عبدالرحمان نیشابوری خزاعی از عالمان ری از او روایت کرده است.

در این زمان شماری از علمای شیعه به ری مهاجرت کردند. از مشهورترین این افراد شیخ صدوق محمدبن علی بن بابویه بود که از ۳۴۷ق به دعوت رکن الدوله (حک:۳۳۵-۳۶۶) از قم به ری هجرت کرد. او علاوه بر برپایی مجالس بحث و مناظره با پیروان ادیان و مذاهب مختلف که گاه در حضور رکن الدوله صورت می‌گرفت، به تشکیل مجالس درس و املای حدیث نیز همت گماشت.

جعفر بن احمد بن علی رازی (علی بن احمد) از دیگر عالمان معاصر شیخ صدوق نیز در ری ساکن شد و ضمن تألیف آثار متعدد به آموزش و ترویج علوم شیعی پرداخت. محمد بن محمد بن عصام کلینی و محمد بن احمد سنانی که در ری اقامت گزیدند، هر دو از راویان آثار کلینی برای صدوق بودند. ابوعلی قطان رازی از مشایخ شیخ صدوق نیز از جمله این افراد است.

مرکزیت حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه   دورهٔ مرجعیت
حوزه علمیه قم	قرن سوم و چهارم
حوزه علمیه بغداد	قرن چهارم و پنجم
حوزه علمیه نجف	قرن پنجم و ششم
حوزه علمیه حله	قرن هفتم تا نهم
حوزه علمیه نجف	قرن دهم
حوزه علمیه اصفهان	قرن یازدهم و دوازدهم
حوزه علمیه نجف	سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم
حوزه علمیه قم	چهاردهم و پانزدهم
حوزه‌های علمیه ایران • حوزه‌های علمیه عراق • حوزه‌های علمیه لبنان

در دوره سلجوقیان، ارتباط برخی علمای شیعه با برخی از سلاطین و وزرای سلجوقی، باعث شد رفتار آنان با شیعیان اندکی بهتر شود.

در جریان یورش مغولان در اوایل قرن هفتم قمری، ری چندین بار مورد حمله قرار گرفت و ویرانی‌های زیادی در این شهر پدید آمد. در نتیجه رونق علمی این شهر با وجود دانشمندانی چون احمد بن حسن ناوندی/ نهاوندی، قطب الدین رازی و تاج الدین محمود رازی هرگز رونق پیشین خود را بازنیافت.

خاندان‌های شیعی ری در دوره سلجوقی

خاندان بابویه

برخی از دانشمندان خاندان بابویه در دوره سلجوقیان نیز خوش درخشیدند. حسن بن حسین بن بابویه، معروف به حَسکا، از این جمله است. وی که فقیهی بی‌بدیل بود در ری به کار تعلیم و تربیت اشتغال داشت. حسکا در ری مدرسه‌ای داشت که در آن به کودکان قرآن می‌آموختند. فرزند حسکا به نام شیخ موفق الدین عبیداللّه، والد شیخ منتجب الدین مؤلف کتاب الفهرست، نیز از راویان و فقهای برجسته خاندان بابویه است که نزد پدرش درس خواند. بابویه بن سعید بن محمد از همین تیره، فقیهی پارسا و محدّثی برجسته بود که نزد شیخ حسکا درس خواند و کتاب الصراط المستقیم را در موضوع عقاید و فقه تألیف کرد. منتجب الدین نیز این کتاب را نزد همین بابویه بن سعید خوانده بود. به گفته ابن حجر عسقلانی خانه بابویه بن سعید در ری، سرای دانش و بزرگی بود. شیخ منتجب الدین رازی خود از مشهورترین علمای خاندان بابویه در ری بود. وی دانش پژوهی بود کاوشگر و از درس بیش از ۵۵ استاد از شهرهای گوناگون، استفاده کرد.

خاندان مطهربن علی

فرزندان و نوادگان مطهر بن علی زکی که نقابت شیعیان ری و گاه قم را برعهده داشتند از دیگر خاندان‌های فعال در زمینه علوم مختلف شیعی در این دوره هستند. از جمله این افراد شرف الدین محمد، نقیب النقبای ری و از ممدوحین قوامی رازی، بود. وی در ری مجلس درس داشت و شیخ منتجب الدین از جمله شاگردان او بود. ابوالقاسم یحیی از دیگر نقبای ری و صاحب فضل و کمال بود. منتجب الدین در درس وی حاضر می‌شد و کتاب الفهرست را در پی گفتگو با او تألیف کرد.

خاندان دوریستی

از خاندان دوریستی نیز دانشمندان در این دوره به ظهور رسیدند. ابوعبداللّه جعفربن محمد دوریستی کتابهایی مانند الکفایة و الاعتقاد تألیف کرد. عبدالجلیل قزوینی رازی به نام برخی از افراد این خاندان و سهمی که در گسترش دانش‌های شیعی داشته‌اند، اشاره کرده است. به گفته وی خواجه حسن دوریستی فرزند ابوعبداللّه جعفر، با خواجه نظام الملک طوسی «حق خدمت و صحبت» داشت.

خاندان رازی خزاعی

خاندان رازی خزاعی، در گرم نگهداشتن حوزه علمیه ری و تبلیغ دین و نشر دانش‌های شیعی، کوشش‌های زیادی کردند. شیخ ابوبکر احمدبن حسین نیشابوری خزاعی رازی از بزرگان علمای شیعه و صاحب تألیفات گوناگون چون الامالی در حدیث در چهار جلد، عیون الاحادیث و الروضه در فقه، از این خاندان بود که به تعلیم و پژوهش اشتغال داشت. وی شاگرد سیدرضی، سیدمرتضی و شیخ طوسی بوده است. پسر وی شیخِ حافظ عبدالرحمان نیشابوری (متوفی ۴۸۵) نیز از اساتید برجسته در این دوره است. وی که عموی پدر ابوالفتوح رازی بود در ری کرسی تدریس داشت و شمار زیادی طالب علم و محدّث در درس او حاضر می‌شدند. ابوالفتوح رازی دانشمند و مفسر شیعی نیز از این خاندان است. او در ری به فعالیتهای علمی و آموزشی اشتغال داشت و شاگردان بسیاری چون منتجب الدین، ابن شهر آشوب، ابوطالب طوسی و صفی الدین حیروی تربیت کرد.

دیگر دانشمندان

سدیدالدین حمّصی، عبدالکریم رافعی مؤلف التدوین فی اخبار قزوین، عمادالدین طبری مؤلف بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، محمد بن ابی مسلم ابی الفوارس رازی، رشید الید رازی، قطب الدین راوندی، عبدالجبار بن عبدالله رازی از شاگردان شیخ طوسی و استاد قاطبه علما و طالبان علوم در زمان خودش، و سید تاج الدین موسوی از دیگر دانشمندان معروف حوزه علمیه ری در این دوره هستند. ظهور این تعداد فقیه ، محدّث و عالم در ری در دوره سلجوقی به خوبی نشان‌دهنده رواج و گسترش حوزه علمیه شیعی در این دوره است.

ویژگی‌های حوزه علمیه ری

مدرسه علمیه برهان

1. از ویژگیهای برجسته حوزه علمیه ری به ویژه در آغاز شکل گیری، ارتباط پیوسته محدّثان و علمای آن دیار، تا پیش از وقوع غیبت، با امامان معصوم بوده است. علاوه بر آنکه در میان یاران و راویان احادیث ائمه نام گروهی از دانشمندان ری دیده می‌شود، برخی دیگر از علمای ری نیز از طریق مکاتبه یا حضوری با ائمه در ارتباط بوده‌اند.
2. ارتباط با مراکز علمی مختلف در جهان اسلام، ویژگی دیگر حوزه علمیه ری است. گزارشهای زیادی در دست است که نشان می‌دهد از آغاز شکل گیری حوزه علمیه ری، بسیاری از محدّثان، فقها و دانشمندانی که در این حوزه به تعلیم و تعلم اشتغال داشته‌اند، برای بهره‌مندی از درس اساتید دیگر حوزه‌های علمیه در شهرهایی چون قم، بغداد، کوفه و نجف به این شهرها مسافرت کرده‌اند. به علاوه دانشمندان زیادی از شهرها و حوزه‌های علمیه دیگر، برای استفاده از درس و دانش علمای ری، در این شهر ساکن می‌شده‌اند.
3. در شهر ری از حدود قرن سوم تا نهم هجری، پیروان فرق و مذاهب و حتی ادیان مختلف زندگی می‌کردند. این امر موجب شده بود که عالمان این فرق و مذاهب در حوزه‌های علمیه این شهر به مناظره و تبادل نظر با یکدیگر بپردازند و گاه در مجالس درس یکدیگر شرکت کنند.

کانون‌های آموزش

مساجد

مساجد یکی از کانون‌های اصلی درس و مناظره در ری بوده است. در قرن ششم مساجدی در ری وجود داشت که متعلق به پیروان مذاهب مختلف بود و در آن مجالس درس برپا می‌شد. برخی از این مساجد یادگار قرن‌های پیشین بود و مدتی طولانی فعالیتهای علمی و آموزشی در آنها ادامه داشت.

مدارس

مدارس از دیگر مراکز مهم علمی و آموزشی شیعیان در ری بوده‌اند. هر چند درباره مدارس شیعی در دوره آل بویه اطلاعی در دست نیست اما اشاره عبدالجلیل قزوینی رازی به کثرت «مدارس سادات» در شهرهای مختلف شیعه نشین، پیش از قرن ششم، گواه فعالیت گسترده این مدارس است. وی همچنین بیش از ده مدرسه را برشمرده که در دوره سلجوقیان به ارائه تعالیم شیعی در ری مشهور بوده‌اند.

• مدرسه سید تاج الدین محمد کیسکی در زمان تألیف کتاب النقض در حدود ۵۶۰، نزدیک به نود سال سابقه فعالیت داشته و موضع مناظره دانشمندان و محل تجمع علما و سادات و فقهای مشهور بوده است.
• در مدرسه شمس الاسلام حسکا بن بابویه نیز علاوه بر مجالس وعظ و قرائت قرآن، به کودکان آموزش‌های لازم ارائه می‌شد.
• همچنین مدرسه‌ای به نام علی جاسبی در کوی اصفهانیان ری واقع بود.
• تنها در یکی از مدارس دوره سلجوقی به نام خواجه عبدالجبار چهار صد فقیه و متکلم درس شریعت می‌آموختند.
• عبدالجلیل قزوینی رازی خود در ری مدرسه‌ای بزرگ داشت که هر جمعه در آن به ارائه درس می‌پرداخت.
• در مدرسه خواجه امام رشید رازی( در دروازه جاروب بندان) نیز بیش از دویست دانشمند، درس اصول دین و اصول فقه و علم شریعت می‌آموختند.

ردیف	نام مدرسه علمیه	توضیحات	ردیف	نام مدرسه علمیه	توضیحات
۱	مدرسه سید تاج الدین محمد کیکی		۹	مدرسه خواجه امام رشید رازی
۲	مدرسه شمس الاسلام حسکا بابویه		۱۰	مدرسه شیخ حیدر مکی
۳	مدرسه خانقاه ریان		۱۱	مدرسه ابی الوفا رازی
۴	مدرسه سید زاهد ابوالفتوح		۱۲	مدرسه مشاط رازی
۵	مدرسه فقیه علی جاستی		۱۳	مدرسه خواجه شرف مرادی
۶	مدرسه محله درزان مهران- زاد مهران		۱۴	مدرسه عبدالجلیل رازی
۷	مدرسه خواجه عبدالجبار		۱۵	مدرسه قطب الدین راوندی
۸	مدرسه کوی فیروزه

کتابخانه

مدرسه رشید رازی، کتابخانه‌ای بزرگ و مجهز داشت. کتابخانه‌های این مدارس و نیز سایر کتابخانه‌هایی که در ری ساخته شده بود، مملو از کتب اصولی و فروعی بود به گونه‌ای که عبدالجلیل قزوینی رازی «تعدید و تحصیر» این کتب را هم مشکل شمرده و ذکر اسامی مصنفان و روات این کتابها را مستلزم تألیف کتابی جداگانه دانسته است. کتابخانه‌ها در ری افزون بر مرکز مطالعه و پژوهش، کانون درس و گفتگوهای علمی بودند.

• ابوالفضل ابن عمید، وزیر رکن الدوله بویهی، کتابخانه‌ای بزرگ در ری داشت که رساله‌ها و کتب ارزشمندی در آن نگهداری می‌شد و مسکویه مدتی خازن و کتابدار آن بود.
• یکی از مشهورترین کتابخانه‌های ری در دوره آل بویه متعلق به صاحب بن عباد بود که بیش از چهارصد بار شتر کتاب در آن جمع آوری شده بود و مجموع کتابه‌ای آن به ۰۰۰، ۲۱۷ جلد می‌رسید.
• در دوره سلجوقیان نیز کتابخانه‌هایی چون کتابخانه شرف الدین محمد، نقیب النقبای ری، به عنوان مراکز علمی و آموزشی شهره بوده‌اند.

خانقاه

مقالهٔ اصلی: خانقاه

در دوره سلجوقیان خانقاه هایی نیز متعلق به شیعیان در ری وجود داشته که در آنها مجالس درس و بحث و آموزش علوم و احکام دینی رایج بوده است.

نظام مالی

هزینه مراکز علمی شیعی اعم از مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها از راههای گوناگون تأمین می‌شد.

1. اوقاف یکی از مهمترین منابع تأمین این هزینه‌ها بود.
2. بخشی از درآمدهای حاصل از دریافت وجوهات شرعی و صدقات نیز صرف مراکز علمی و زندگی دانشمندان می‌شد.
3. عده‌ای از بزرگان و وزرا نیز بخشی از اموال شخصی خویش را صرف مراکز علمی می‌کردند.
4. اغلب علما و دانشمندان و نیز طالبان علم از راه کسب و کار مخارج زندگی خویش را تأمین می‌کردند. برای نمونه مسکویه خود خازن و کتابدار ابوالفضل ابن عمید بود.

موضوعات درسی

ادبیات

• اِبن فارِس (متوفی ۳۹۵ق) مؤلف کتاب مجمل اللغة و مقاییس اللغة از جمله ادیبان مشهور حوزه ری بود. وی استاد مجدالدوله بویهی و صاحب بن عباد در علوم ادبی به شمار می‌رفت. ابن بابویه ضمن نقل روایتی از احمدبن فارس نقل کرده که از مشایخ اصحاب حدیث است و او را ادیب خوانده‌اند.
• ابن عمید و شاگردش صاحب بن عباد از وزرای آل بویه در ری، از مشاهیر ادب عربی در دوره خویش بودند.
• مسکویه نیز از ادیبان حوزه ری بود. او تألیفاتی در ادبیات فارسی و عربی دارد.
• کمال الدین بندار بن ابی نصر رازی (متوفی ۴۰۱ق) نیز از ادبا و شعرای شیعه در این دوره است. وی زبان‌های عربی و فارسی را نیک می‌دانست و صاحب بن عباد در تربیت او نقش مهمی داشت.
• ابوالحسین محمدبن عبداللّه نحوی رازی نیز ادیبی بود که در جامع ری تدریس می‌کرد.

ظهور شاعران و ادیبان چون ابوالفتوح رازی، شیخ عبدالجباربن عبداللّه بن علی رازی و ابوالحسن علی بن محمد رازی و بسیاری دیگر در دوره سلجوقیان، گواه رونق بازار شعر و ادب در شهر ری است.

علوم قرآنی

• محمدبن حسّان رازی از اصحاب امام هادی(ع)، کتابهایی به نام: كتاب العقاب ، كتاب ثواب إنا أنزلناه ، كتاب ثواب الاعمال ، كتاب الشيخ و الشيخة ، كتاب ثواب القرآن داشته است.
• شیخ صدوق به قرآن توجه ویژه داشت. او در رسالة الاعتقادات، موضوعات بنیادین اعتقادی را از منظر اهل بیت و بر محور قرآن بررسی کرده است.
• محمدبن احمدبن جنید اسکافی رازی از بزرگان فقها و علمای شیعه چندین رساله از جمله امثال القرآن تألیف کرد. او رساله‌ای به نام ایضاح خطأمن شنّع علی الشیعة فی امرالقرآن داشته که ظاهراً موضوع آن پاسخگویی به اتهامات مخالفان شیعه است که آنها را به بی‌توجهی به قرآن و باور به تحریف آن متهم می‌کرده‌اند.
• ابوسعد منصوربن حسین آبی در کتاب نثرالدر برای نخستین بار فهرست موضوعی برای آیات قرآن فراهم ساخت و آیاتی را با عناوینی چون تقوا، ذکراللّه، تحمیدات، صلوة، شهادت، جهاد و صبر در یکجا گردآورد.

منتجب الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی رازی نام برخی از مُقریان( قاریان قرآن یا قرآن آموزان)، و مفسران شیعه در ری را ذکر کرده‌اند. تفسیر ابوالفتوح رازی به خوبی بیانگر رواج این دانش در حوزه علمیه ری در قرن ششم هجری قمری است.

حدیث

مقالهٔ اصلی: حدیث

حوزه ری از آغاز شکل گیری از کانون‌های مهم حدیثی شیعه به شمار می‌رفته است. محمدبن یعقوب کلینی و شیخ صدوق که سهم بسزایی در گسترش دانش حدیث داشتند هر دو بخش عمده فعالیتهای علمی خویش را در ری به انجام رساندند. از آنجا که در میان اصحاب ائمه و راویان احادیث ایشان جمع زیادی از دانشمندان ری دیده می‌شوند، احادیث حوزه ری، به قلت واسطه با معصومین علیهم السلام شهرت دارند.

نوآوری‌های محدثان حوزه علمیه ری

تلاش محدّثانِ حوزه ری به نوآوری‌هایی در جنبه‌های مختلف دانش حدیث انجامید. تبویب احادیث و نظم و ترتیب دادن به آنها، یکی از این نوآوری‌هاست. کلینی و صدوق از پیشگامان این راه به شمار می‌روند و کتابهای حدیثی این دو از نظر تبویب و ترتیب و جمع آوری موضوعی احادیث، قابل توجه است. ابومحمد جعفربن احمدبن علی رازی، محدّث مشهور امامی در قرن چهارم، در گردآوری حدیث ابتکارهایی داشته است، مثلا: «الاعمال المانعة من دخول الجنة»، شامل روایاتی درباره اعمالی که بازدارنده فرد از ورود به بهشت است، جامع الاحادیث مشتمل بر هزار حدیث نبوی به ترتیب الفبایی؛ «الغایات» مشتمل بر احادیثی که با افعل تفضیل آغاز شده‌اند؛ «المسلسلات» یا «الاخبارالمسلسلة» که حاوی احادیث مسلسل است؛ و «نوادر الأثر فی علی(ع) خیرالبشر» در بردارنده هفتاد طریق برای حدیث نبوی «علی خیرُالبشر». منتجب الدین رازی به اسامی تعدادی از محدّثان و حافظان شیعی ری اشاره کرده که نمایانگر رونق دانش حدیث در این شهر است.

تاریخ

در میان دانشمندان حوزه علمیه ری، مورخان بزرگی نیز ظهور کرده‌اند که بعضاً تألیفات مهم و مفصّلی در تاریخ نگاشته‌اند. مسکویه رازی صاحب کتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم از جمله این افراد است. ابوسعد آبی نیز کتابی در تاریخ ری داشته است. شیخ منتجب الدین هم کتابی به نام تاریخ الری داشته که ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان، بارها از آن استفاده کرده است.

کلام

مقالهٔ اصلی: کلام

حضور پیروان ادیان و مذاهب گوناگون در ری، موجب رواج دانش کلام در حوزه این شهر شده بود. معتزله، حنابله، شافعیان، شیعیان اسماعیلی و نیز یهودیان و مسیحیان گروههای دینی و مذهبی در این شهر بودند. هر یک از صاحبان این مذاهب آزادانه به ترویج باورهای خود می‌پرداختند. متکلمان مذاهب گوناگون در مساجد و مدارس در جمع مردم می‌نشستند و با یکدیگر مناظره می‌کردند. یهودیان و مسیحیان نیز برای اثبات عقاید خویش به مناظره با عالمان مسلمان مشغول بودند. در یکی از این مناظره‌ها عالمی یهودی به نام رأس الجالوت درباره اعجاز قرآن و تقلیدناپذیر بودن آن با صاحب بن عباد مناظره کرد و مغلوب شد. مناظرات ابوحاتِم رازی، داعی اسماعیلی در منطقه ری، با محمدبن زکریای رازی در بحث نبوت، در همین شهر روی داد؛ کتاب اَعلام النبوة گزارش ابوحاتم از همین مناظرات است.

مهمترین موضوعات کلامی

باورها و شعائر مکتب امامیه به ویژه موضوع غیبت امام دوازدهم(عج)، مورد اعتراض و مناقشه مشترک متکلمان معتزلی و زیدی قرار داشت و علمای شیعه نیز به تشریح و تبیین باورهای خویش در این زمینه و پاسخ به شبهات می‌پرداختند. ابن قبه رازی (متوفی پیش از ۳۱۹ق) متکلمی که ابتدا معتزلی بود و سپس شیعه شد چند کتاب در همین مباحث نگاشت. کمال الدین و تمام النعمة اثر شیخ صدوق نیز از مهم‌ترین کتاب‌های همین دوره است. علی بن محمد رازی معروف به علّان کلینی کتابی به نام اخبارالقائم علیه‌السلام تألیف کرد و محمدبن یعقوب کلینی نیز در رد قرامطه کتابی نوشت. علی بن محمد خزاز قمی ساکن ری از فقیهان و متکلمان قرن چهارم، در دفاع از باورهای شیعه کتابهایی چون الایضاح فی الاعتقاد و الکفایة فی النصوص (کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنَی عَشَر) تألیف کرد.

متکلمان بزرگ شیعی در دوره سلجوقیان

در دوره سلجوقیان نیز متکلمان بزرگی در شهر ری ظهور کردند. سدیدالدین حمّصی از فقها و متکلمان مشهور قرن ششم است. وی کتابهایی چون بدایة الهدایة، التبیین و التنقیح فی التحسین و التقبیح، المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید تألیف کرد. کتاب بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (معروف به النقض) تألیف عبدالجلیل قزوینی رازی در نیمه دوم قرن ششم به روشنی حاکی از رواج مباحث کلامی در حوزه ری در این دوره است.

فقه

مقالهٔ اصلی: فقه

دانش فقه نیز از دروس و تعالیم رایج حوزه ری بوده است. در منابع به نام بسیاری از فقهای حوزه ری و آثار و تألیفات فقهی آنها اشاره شده است. ابن جنید اسکافی (متوفی ۳۸۱) از فقهای نامور اهل ری، که البته عمده فعالیت‌های علمی او در حوزه بغداد بروز کرده، بیش از پنجاه رساله در فقه و علوم قرآن تألیف کرد. تهذیب الشیعة لاحکام الشریعة و الاحمدی فی الفقه المحمدی از آثار اوست. وی مسائل فقهی را به صورت موضوعی با تقسیم‌بندی مناسب تدوین کرد. او پس از بیان آرای فقهای مذاهب، نظر علمای شیعه را نیز بیان کرده و سپس رأی مختار خود را توضیح داده است. ابن قبه رازی نیز علاوه بر کلام، در فقه نیز صاحب نظر بود. دیدگاه او دربارۀ خبر واحد که بیشتر در حوزه فقه کاربرد دارد، شهرت فراوان یافت و به شبهه ابن قبه معروف شد. ابوطیب رازی، شیخ موفق الدین معروف به خواجه آبی، حسن بن اسحاق بن عبید رازی، ابوالحسن علی بن عبداللّه رازی، سید کمال الدین عبدالعظیم، تاج الدین محمودبن حسن ورامینی و فخرالدین محمدبن علی استرآبادی، برخی دیگر از فقهای حوزه ری بوده‌اند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام