تکیه دولت
 نقاشی تکیه دولت اثر کمال الملک | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | ناصرالدین شاه |
| تأسیس | ۱۲۸۵-۱۲۹۰ق |
| کاربری | روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی |
| مکان | تهران |
| نام‌های دیگر | تکیه همایونی دولتی |
| وقایع مرتبط | تشکیل مجلس مؤسسان در ۱۳۰۴ش |
تکیه دولت یا تکیه همایونی دولتی، تکیه‌ای قدیمی مربوط به دوره قاجار در تهران بود که بعدها تخریب شد. این تکیه برای اجرای تعزیه و روضه‌خوانی ایام عاشورا، به فرمان ناصرالدین شاه، در مجاورت کاخ گلستان ساخته شد. ساختمان تکیه در سه طبقه و به شکل دایره‌ای شکل و با نمای آجری ساخته شده بود. ارتفاع این بنا را ۲۴ متر گزارش کرده‌اند. وقایع مهمی چون مجلس مؤسسانی در ۱۳۰۴ش، برکناری احمدشاه و گماردن رضاخان به سلطنت ایران، در این بنا رخ داده است. تکیه دولت پس از سال‌ها مخروبه ماندن، در ۱۳۲۵ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران، در نظر گرفته شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.
موقعیت و جایگاه
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت[۱] که قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود.[۲] این تکیه نه تنها از نظر معماری، بلکه از نظر رواج تعزیه‌خوانی و اجرای نمایشهای مذهبی و غیرمذهبی و شیوه‌ها و مراسم آنها حائز اهمیت بود. علاوه بر این رویدادهای تاریخی و سیاسی مهمی نیز در آن به وقوع پیوست.[۳]
تکیه دولت را می‌توان نماد تهران دوره ناصری دانست.[۴] بسیاری بر تأثیرپذیری معماری آن از سبک اروپایی و شباهت آن با تماشاخانه ورونا[یادداشت ۱][۵] و رویال آلبرت هال لندن Royalbal Albert Hall تأکید کرده‌اند.[۶] برخی، از جمله منصوری فرد، نیز با توجه به این نکته که تاریخ اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در ۱۲۹۶ق و پس از ساخت تکیه دولت بود، از تأثیرپذیری آن از معماری سنتی سخن گفته‌اند.[۷]
تاریخچه
ساخت، تعمیر و تخریب
تکیه دولت را دوستعلی خان معیرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه‌ای بالغ بر ۳۰۰/۰۰۰ تومان بنا کرد. ساخت این تکیه از ۱۲۸۵ تا حدود ۱۲۹۰ق به طول انجامید.[۸] از آنجا که پی بنا سست بود، مشکلاتی در زمان اجرای طرح برای مقاوم‌سازی ایجاد کرد.[۹] این تکیه به نام‌های تکیه همایونی دولتی، تکیه بزرگ شاهی و تکیه قصر نیز شناخته می‌شد. بنای تکیه تا روزگار مظفرالدین شاه پابرجا بود اما به خاطر خطر تخریب، مراسم در آن برگزار نمی‌شد تا آنکه در سال ۱۳۲۲ق، به دستور مظفرالدین شاه، ساختمان تعمیر گردید. در این تعمیر، یک طبقه فوقانی از ساختمان کم شد. پس از آن مراسم تعزیه تا اوایل حکومت پهلوی در این مکان برگزار می‌شد. با ممنوعیت سوگواری محرم توسط رضاشاه، این مکان بیش از پیش متروک شد.[۱۰] بر اساس گزارش‌هایی، در ۱۳۲۵ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.[۱۱]
وقایع مهم
تشیع جنازه ناصرالدین شاه در این محل برگزار شد[۱۲] و گفته شده که جسد مظفرالدین شاه به این تکیه منتقل شد و تا زمان آماده‌سازی انتقال جسد به عتبات در همانجا بود.[۱۳] بر اساس گزارش‌ها، در محرّم ۱۳۲۶ق، محمدعلی شاه، مطابق رسم معمول همه ساله، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد.[۱۴] مجلس مؤسسانی که در ۱۵ آذر ۱۳۰۴ش تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا گردید.[۱۵]
معماری و بنا
ساختار بنا
ساختمان تکیه دولت دایره‌ای شکل و آجری به قطر تقریبی ۶۰متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود.[۱۶] این ساختمان با احتساب سردابه، چهار طبقه داشت[۱۷] و مساحت آن حدود ۲۸۲۴ مترمربع بود.[۱۸] صحن مرکزی را داربستی از الوار و تیرهای چوبی می‌پوشاند که با بست‌ها و تسمه‌های آهنی درهم چفت شده و بر روی دیوارهای بنا تعبیه شده بود و سقفی گنبدی را بر روی صحن تشکیل می‌داد که در مواقع لزوم چادر کرباسی ضخیمی بر روی آن می‌کشیدند.[۱۹] تلاش‌ها برای مسقف کردن دائمی این بنا، موفقیت‌آمیز نبود و از همین رو مجبور به استفاده از سقف موقت شدند.[۲۰]
در اطراف صحن تکیه، ۲۰ طاق (هر یک به عرض هفت ونیم متر) با دیوارها و ستون‌های کاشی کاری قرار داشت و روی طاق‌ها اتاق‌هایی در دو طبقه ساخته شده بود. اتاق‌های طبقه اول ویژه وزرا و حکام ولایات بود.[۲۱] اتاق‌های طبقه دوم اُرُسی (پنجره مشبّک) داشت و مخصوص بانوان حرم بود.[۲۲] طبقه سوم، جایگاه نقاره‌چی‌ها بود که با نرده‌ای حفاظت می‌شد.[۲۳] اتاقِ شاه در طبقه دوم، ارتفاع بیشتر و سردر و سقف بلندتری داشت[۲۴] هنگام اجرای تعزیه پرده توری سیاهی در برابر غرفه شاه می‌کشیدند[۲۵] ورود به اتاق‌ها و خروج از آنها از طریق راهروهای پشت آنها صورت می‌گرفت.[۲۶]
در وسط صحن تکیه، سکوی گردی به شعاع تقریبی نه و نیم متر و ارتفاع تقریبی یک متر با ازاره سنگی منقوش با قاب و شمسه قرار داشت که سطح آن آجرفرش بود. در این ازاره دریچه‌هایی تعبیه شده بود که احتمالاً به زیرزمین گشوده می‌شد.[۲۷] در دو طرف سکو، دو پلکان سه پله‌ای قرار داشت[۲۸] دور سکو، محوطه‌ای به عرض تقریبی شش متر برای عبور اسب‌ها و دسته‌های موسیقی منظور شده بود. پلکانی در شش ردیف با یک پیش آمدگی دور تا دور صحن و متصل به ساختمان مدور تکیه قرار داشت که مشرف بر صحن مرکزی و سکوی آن بود. این بخش، مخصوص زنان بود.[۲۹]
تکیه دولت سه ورودی داشت. ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان و ورودی ضلع غربی برای زنان بود.[۳۰] ورودی سوم، راهرو پرپیچ و خم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می‌کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می‌گذشت.[۳۱]
تزئینات
بر اساس وصف‌هایی که از فضای داخلی تکیه دولت برجا مانده است، می‌توان گفت که تزئین در آن بیش از معماری کلی و نمای بیرونی اهمیت داشته است، به ویژه استفاده از شمعدان‌های چند شاخه و دیوارکوب‌ها و چلچراغ‌ها و شمع‌ها و مانند اینها که نورپردازی فضای تکیه را چشمگیر می‌کرد. بخشی از نور تکیه، به‌ویژه سکوی وسط، از چراغ‌های لاله فنری با کاسه بلور که فراش‌ها حمل می‌کردند، تأمین می‌شد.[۳۲] گذشته از منابع نور، داخل تکیه را با تاج‌های گل و پارچه‌ها و قالی‌های گرانبها و آیینه می‌آراستند.[۳۳] تزئین هریک از طاق‌ها بر عهده یکی از رجال بود و رقابت میان آنان به شکوه بیشتر آرایه‌ها منجر می‌شد. بخش‌هایی نیز به درویشان اختصاص داشت که با تخت پوست، کشکول، بوق و تسبیح تزئین می‌شد.[۳۴]
در فرهنگ عامیانه
شکوه مراسم و فضای تکیه دولت تا آنجا بود که با وجود احتیاط ایرانیان در پذیرش ورود غیرمسلمانان به مراسم تعزیه، به سبب نگرانی از واکنش نادرست آنان، شاه و درباریان با آسودگی خاطر سیاحان فرنگی را به تکیه دولت دعوت می‌کردند.[۳۵]
در چهار طرف تکیه، حوض‌های پر آبی قرار داشت که نوجوانانی با لباس عربی، غالباً بر اساس نذر والدینشان، سقایی حاضران در تکیه را بر عهده داشتند.[۳۶] در زمستان برای تأمین گرمای تکیه، از منقل‌های آتش استفاده می‌شد.[۳۷]
در تکیه، منبری بیست یا چهارده پله‌ای[۳۸] قرار داشت که دو دیواره جانبی آن از مرمر یکپارچه بود. بلندی آن حدود یک طبقه تکیه بود و به سفارش معیرالممالک در یزد ساخته شده بود.[۳۹] این منبر را در زمان انقلاب مشروطه از تکیه خارج کرده و در میدان توپخانه گذاشته بودند و شیخ فضل الله نوری بر آن سخنرانی می‌کرد.[۴۰]
کتاب‌شناسی
کتاب «تکیه دولت از بودن و نبودن»، نوشته علیرضا قاسم‌خان در ۱۸۰ صفحه، به مباحثی همچون معماری، حیات فرهنگی و بنای تکیه دولت در دوره قاجار می‌پردازد.[۴۱]
پانویس
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۰ و ۵۷۷.
- ↑ منصوری فرد «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۷؛ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۷.
- ↑ آرین‌نیا، «تکیه دولت»، ۱۳۸۷ش، ج۱۶.
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۲۴۲.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ ناتانیل کرزن، ایران و قضیه ایران، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۴۳۴؛ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۱۶۰.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۵؛ منفرد، «تکیه دولت»، ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۶۸-۷۰
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۷ و ۲۹۳؛ معیرالممالک، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، ص۱۳؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۸.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۰.؛ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۳.
- ↑ منفرد، «تکیه دولت»، ۱۳۷۵ش، ج۸، ص۶۸-۷۰
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۳۱۰؛ شهیدی، «امیرکبیر و تکیه دولت»، ۱۳۸۰ش، ص۱۴.
- ↑ آرین‌نیا، «تکیه دولت»، ۱۳۸۷ش، ج۱۶.
- ↑ کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ۱۳۷۹ش، ص۴۱۷.
- ↑ وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش‌های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۳۶۹.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷.
- ↑ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷؛ ریاحی، «هنرهای زیبا در ایران امروز»، ۱۳۴۷ش، ص۱۷.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ آرین‌نیا، «تکیه دولت»، ۱۳۸۷ش، ج۱۶.
- ↑ اوبن، ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶): سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۹۰؛ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۳؛ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۸۷.
- ↑ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۱۶۰.
- ↑ اوبن، ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶): سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۹۳؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴.
- ↑ گرین و یلر، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۸۹.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۹۷.
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۹۴؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴ ـ ۵۷۵.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۵؛ ذکاء و سمسار، تهران در تصویر، ۱۳۶۹ش، ج۲، تصویر ۶ـ۳.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷؛ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۳۰۰؛ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۸۸.
- ↑ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۱-۵۷۲؛ اعتمادالسلطنه، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، ۱۳۶۳ش، ص۸۷؛ ذاکرزاده، سرگذشت طهران: گزیده‌ای از آداب و رسوم مردم طهران، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۹.
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۲؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۳؛ اورسول، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ۱۳۵۲ش، ص۲۹۹.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ الگار، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ۱۳۶۹ش، ص۲۴۴؛ ظهیرالدوله، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، ۱۳۷۱ش، ص۱۷۴.
- ↑ اوبن، ص۱۹۱
- ↑ سرنا، مردم و دیدنی‌های ایران، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۵.
- ↑ فروغ، «تکیه دولت»، ۱۳۴۳ش، ص۷.
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۹۷؛ منصوری فرد، «ارگ بم کرمان»، ۱۳۷۵ش، ص۵۷۴.
- ↑ هدایت، خاطرات و خطرات، ۱۳۶۳ش، ص۱۶۱.
- ↑ «رونمایی از کتاب «تکیه دولت» علیرضا قاسم خان»، خبرگزاری مهر.
یادداشت
- ↑ تماشاخانه ورونا ایتالیا ( Verona) آمفی تئاتر رومی که در قرن یکم میلادی در میدان بِرا در شهر ورونا ایتالیا بنا شده است.
منابع
- آرین‌نیا، احمد، «تکیه دولت»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، المآثر و الاثار (در چهل سال تاریخ ایران)، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
- الگار، حامد، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- اوبن، اوژن، ایران امروز (۱۹۰۷ـ۱۹۰۶): سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۶۲ش.
- اورسول، ارنست، سفرنامه اورسل: ۱۸۸۲ میلادی، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران، زوار، ۱۳۵۲ش.
- گرین، سمیوئل و بنجامین یلر، ایران و ایرانیان: عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، گلبانگ، ۱۳۶۳ش.
- ذاکرزاده، امیرحسین، سرگذشت طهران: گزیده‌ای از آداب و رسوم مردم طهران، تهران، انتشارات قلم، ۱۳۷۳ش.
- ذکاء، یحیی، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
- ذکاء، یحیی و محمدحسن سمسار، تهران در تصویر، تهران، سروش، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۶ش.
- ریاحی، محمدامین، «هنرهای زیبا در ایران امروز»، در مجله هنر و مردم، دوره جدید، شماره ۷۱، شهریور ۱۳۴۷ش.
- سرنا، کارلا، مردم و دیدنی‌های ایران، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، ۱۳۶۳ش.
- شهیدی، عنایت‌اللّه، «امیرکبیر و تکیه دولت»، در نشریه جهان کتاب، دوره ششم، شماره ۱۹ـ۲۰، بهمن ۱۳۸۰ش.
- ظهیرالدوله، علی بن محمدناصر، سفرنامه ظهیرالدوله همراه مظفرالدین شاه به فرنگستان، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، مستوفی، ۱۳۷۱ش.
- فروغ، مهدی، «تکیه دولت»، در مجله هنر و مردم، دوره جدید، شماره ۲۹، اسفند ۱۳۴۳ش.
- کاتوزیان تهرانی، محمدعلی، و ناصر کاتوزیان تهرانی، مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۹ش.
- ناتانیل کرزن، جرج، ایران و قضیه ایران، ترجمه غ. وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹ش.
- مستوفی، عبداللّه، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران، زوار، ۱۳۶۰ش.
- معیرالممالک، دوستعلی، وقایع الزمان (خاطرات شکاریه)، به کوشش خدیجه نظام مافی، تهران، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
- منصوری فرد، محسن، «ارگ بم کرمان» در مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۱۲ـ۷، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۵ش.
- منفرد، «تکیه دولت»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- وزارت امورخارجه روسیه، کتاب نارنجی: گزارش‌های سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، ترجمه حسین قاسمیان، تهران، نشر نو، ۱۳۶۷ش.
- هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، ۱۳۶۳ش.
- «رونمایی از کتاب «تکیه دولت» علیرضا قاسم خان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.