حسینیه ارشاد، مرکزی خیریه با اهداف علمی، آموزشی، تبلیغی و پژوهشی در عرصه اندیشه دینی که در اوایل دهه ۱۳۴۰ش در خیابان شریعتی (شمیران قدیم) تهران تأسیس شد.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | محمد همایون • ناصر میناچی • عبدالحسین علی‌آبادی |
| تأسیس | ۱۳۴۵ش |
| کاربری | علمی، آموزشی، تبلیغی و پژوهشی |
| مکان | تهران |
| وقایع مرتبط | تعطیلی در حکومت پهلوی و بازگشایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی |
| مشخصات | |
| مساحت | چهار هزار متر مربع |
| وضعیت | فعال |
| امکانات | کتابخانه |
این مرکز در جذب جوانان و آگاهی‌بخشی به آنان درباره مباحث دینی و انقلابی نقش بسزایی داشت. مرتضی مطهری و علی شریعتی از فعالان این مرکز بوده‌اند. حسینیه ارشاد بعد از تعطیلی در اواخر دوران حکومت پهلوی، در اوایل انقلاب اسلامی بازگشایی شد و فعالیت‌های علمی، مذهبی و اجتماعی را از سر گرفت.
بنیانگذاران و بنای حسینیه
بنیانگذاران حسینیه ارشاد، محمد همایون، ناصر میناچی مقدم و عبدالحسین علی‌آبادی بودند و در اولین اقدام، زمینی به مساحت چهار هزار متر مربع در تهران و در خیابان معروف به جاده قدیم شمیران (نام کنونی: شریعتی) خریدند[۱].
از ۱۳۴۳ش، به کوشش مؤسسان و با همراهی مرتضی مطهری، فعالیت مؤسسه آغاز شد، اما بنای ساختمان حسینیه در زمستان ۱۳۴۵ش پایان یافت.
اعضای هیئت مدیره
در اواخر ۱۳۴۵ش، اعضای هیئت مدیره تعیین شدند: همایون رئیس، مطهری نایب رئیس، میناچی خزانه‌دار، و سید علی شاهچراغی و محمدتقی جعفری، هر دو از روحانیون فعال و محل مراجعه جوانان علاقه‌مند به مسائل اسلامی، اعضای جانشین هیئت مدیره شدند[۲]. شاهچراغی، امام جماعت حسینیه بود.[۳]
تاسیس و آغاز فعالیت
پس از صدور مجوز رسمی، ساختمان حسینیه ارشاد، در آذر ۱۳۴۶ش رسما گشایش یافت و سخنرانی‌های دینی در آن آغاز شد. بسیاری از روحانیان سرشناس و برخی افراد مشهور غیرروحانی، از سخنرانان آن بودند؛ از جمله:
علی شریعتی، عباس زریاب خویی و محمداسماعیل رضوانی هم در حسینیه ارشاد سخنرانی می‌کردند و افزون بر آن، مدرّس سیره نبوی و تاریخ اسلام بودند. رضا اصفهانی هم مدرّس فلسفه اسلامی بود[۴]
نشر مطبوعات دینی از اهداف مندرج در اساسنامه حسینیه بود که با چاپ و نشر آثار و سخنرانی‌های استادان فعال در حسینیه، از جمله مطهری، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی آغاز شد[۵]
فعالیت‌های حسینیه
فعالیت‌های علمی حسینیه
فعالیت‌های علمی حسینیه در ۳ بخش پژوهش، آموزش و تبلیغ انجام می‌شد:
- بخش پژوهش شامل گروه‌های اسلام‌شناسی، تاریخ اسلام، فرهنگ و علوم اسلامی، علوم اجتماعی، کشورهای اسلامی، ادبیات و هنر اسلامی.
- بخش تبلیغ در حیطه وعظ و خطابه دینی، برگزاری اجلاس‌های تخصصی و همایش و مصاحبه‌های علمی، دعوت از شخصیت‌های علمی اسلامی خارج و داخل، پاسخ به پرسش‌های فلسفی و مذهبی، انتشار کتاب‌های اعتقادی، مناظرات مذهبی.
- بخش آموزش دارای گروه‌های قرآن‌شناسی، اسلام‌شناسی، آموزش مبلّغ، ادبیات، هنر و نمایش مذهبی، زبان و ادبیات عرب و زبان‌های خارجی و تعلیمات عمومی مذهبی ویژه بانوان.
برنامه‌های هر یک از این بخش‌ها در روزنامه برای آگاهی همگان منتشر می‌شد[۶]
فعالیت‌های جانبی
تأسیس کاروان حج و تشکیل جلسات آموزش مناسک حج، و تشکیل گروه‌های هنری و اجرای نمایش، از دیگر برنامه‌های جنبی و نوآورانه حسینیه ارشاد بود. دو نمایش ابوذر و نهضت شیعی سربداریه را ساواک بسیار خطرناک تشخیص داد و مانع اجرای مجدد آنها شد[۷].
حضور جدی مطهری در برنامه‌ها
سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۹ش، دوره نخست فعالیت حسینیه ارشاد، و به تعبیری دوره حضور جدی مطهری در برنامه‌ریزی و پیشبرد و مدیریت امور آن بود. مطهری که از آغاز کار حسینیه، برای ایراد سخنرانی به جمع بانیان حسینیه پیوسته بود، با توجه به اشرافش بر علوم و معارف اسلامی، از سوی هیئت مدیره، متصدی امور پژوهش و آموزش علمی و دینی شد[۸]. بر این اساس حتی گفته شده که مطهری بانی حسینیه ارشاد بود[۹]. وی تا ۱۳۴۹ش بیشترین تعداد جلسات سخنرانی را داشت و تأثیرگذارترین فرد در جمع گردانندگان حسینیه ارشاد بود[۱۰]
آغاز فعالیت شریعتی در حسینیه
در ۱۳۴۶ش استقبال جوانان از سخنرانی‌های فخرالدین حجازی و نظر مطهری بر کنار گذاشتن او از حسینیه ارشاد، موجب بروز بحران در هیئت مدیره شد که با کناره‌گیری حجازی اندکی فروکش کرد[۱۱] علی شریعتی که از ۱۳۴۵ش با تدریس تاریخ اسلام در دانشگاه مشهد شهرت یافته بود، به دعوت مطهری، از آبان ۱۳۴۷ش به جمع سخنرانان حسینیه ارشاد پیوست. وی با قدرت بیان و سبک و رویکرد ویژه‌اش به مباحث، عملا سایر سخنرانی‌های مؤسسه را تحت تأثیر قرار داد. نخستین سخنرانی وی در سوم آبان ۱۳۴۷ش، مورد توجه مخاطبان و سخنرانان حسینیه، از جمله مطهری، قرار گرفت[۱۲]
حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی
جریان‌های فکری در حسینیه ارشاد، متأثر از جنبش اسلامی ۱۰۰ سال اخیر در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود. رویکرد این جریان، تمسک به اسلام به عنوان عامل آگاهی‌بخش و تحول‌آفرین بود که به ویژه بر ابعاد ایدئولوژیک دین تأکید داشت و رسالت خود را هویت‌بخشی به نسل جوان، خرافه‌زدایی، مبارزه با تحجر و جمود فکری، مبارزه فکری با مارکسیسم و جریانات غیراسلامی در جامعه می‌دانست[۱۳]
فعالیت گسترده شریعتی
از فروردین ۱۳۵۰ش، در پی خروج مطهری و به دنبال آن شماری از روحانیان همفکر وی[۱۴]، حسینیه ارشاد عملا پایگاه فعالیت شریعتی شد و او که با ممنوعیت تدریس در دانشگاه مشهد مواجه شده بود، همه فرصت و توان خود را مصروف تدریس و ایراد سخنرانی در این مرکز کرد[۱۵]
گردانندگان حسینیه ارشاد که آرمان خود را «بازگرداندن نسل جوان و روشنفکر از غربزدگی به اسلام و نجات توده مذهبی» می‌دانستند، در فراهم کردن محیط مطلوب برای فعالیت‌های شریعتی تلاش می‌کردند[۱۶]
اختلاف نظر درباره جلسات شریعتی وحسینیه ارشاد
جلسات درس شریعتی، با عنوان تاریخ ادیان و اسلام‌شناسی، و سخنرانی‌های او در مناسبت‌های مذهبی مورد توجه بسیاری از جوانان به ویژه دانشجویان قرار گرفت، اما محتوای مباحث و نیز کثرت مخاطبان آن، حساسیت‌ها و مخالفت‌های فراوانی برانگیخت. از نظر شماری از مخالفان و معارضان حکومت، حسینیه ارشاد نقش «سوپاپ اطمینان» برای حکومت داشت که در منطقه‌ای از شمال شهر تهران برای بورژواها [یادداشت ۱]ساخته شده بود[۱۷] مبارزان چپ‌گرا حتی سخنرانان حسینیه را به همکاری با ساواک متهم می‌کردند[۱۸] این در حالی بود که تفسیرهای انقلابی شریعتی از تشیع، در نظر برخی تحلیلگران، الهام‌بخش گروه‌های معارض بود[۱۹] در میان روحانیان افرادی مانند شیخ قاسم اسلامی و شیخ احمد کافی از مخالفان برنامه‌های شریعتی در حسینیه ارشاد بودند و آشکارا در مناسبت‌های مختلف مواضع خودشان را بیان می‌کردند. شیخ حسین لنکرانی از مخالفانی بود که از حسینیه ارشاد با عنوان یزیدیه اضلال تعبیر می‌کرد.[۲۰]
حسینیه ارشاد و واکنش حکومت
نظارت بر فعالیت‌های حسینیه
حسینیه ارشاد از چند جهت مورد توجه حکومت پهلوی قرار گرفت:
- حضور اشخاص معارض و سیاسی در این مرکز
- سخنرانی‌های ستیزه‌جویانه شریعتی که به تدریج رنگ و بوی انقلابی می‌یافت و نیز تأثیر بیان و قلم او در جذب جوانان به سوی فعالیت‌های سیاسی و مبارزه[۲۱]
- مخالفت علما و روحانیان با حسینیه ارشاد پس از گسترش فعالیت‌های شریعتی[۲۲] و واکنش‌های تند شریعتی در نقد مجموعه روحانیت[۲۳]
حکومت پهلوی از مقابله روحانیت با جریان فکری حسینیه ارشاد خرسند بود و از آن بهره‌برداری کرد[۲۴]. علاوه بر مجموعه روحانیت، مصدقی‌ها و روشنفکران غیرمذهبی هم از منتقدان حسینیه ارشاد و شخص شریعتی بودند[۲۵]
تعطیلی حسینیه
در ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ش، همزمان با اوج گرفتن مبارزات سیاسی در جامعه و نقش فعال حسینیه ارشاد در جذب جوانان دانشگاهی و گرایش فعالان سیاسی به حسینیه ارشاد و پایگاه شدن آن محل برای مبارزان با حکومت، دستگاه امنیتی حکومت ادامه کار حسینیه ارشاد را در قالب جلسات سخنرانی صلاح ندانست[۲۶]
دلایل تعطیلی
درباره تعطیلی حسینیه ارشاد در آبان ۱۳۵۱ که به دستور مستقیم محمدرضا پهلوی صورت گرفت، چند نظر ابراز شده:
- فشار محافل مذهبی و روحانیان بر شاه و حکومت برای تعطیل کردن حسینیه ارشاد[۲۷]
- ناکامی ساواک در بهره‌برداری از حسینیه ارشاد به عنوان مرکزی در برابر جنبش مسلحانه[۲۸]
- رفع نیاز حکومت به سخنرانی‌های حسینیه به عنوان جریان مخالف با روحانیت[۲۹]
پس از تعطیلی حسینیه ارشاد و بازتاب آن در مجامع و محافل سیاسی و مذهبی و دانشجویی، مقامات امنیتی کشور به بازگشایی و ازسرگیری فعالیت‌های آن نظر دادند و رئیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور به رئیس سازمان اوقاف نوشت که چون به تعویق افتادن برنامه‌های مذهبی در حسینیه ارشاد از نظر افکار عمومی به صلاح نیست، سازمان اوقاف رأسا متولی اداره این مؤسسه گردد. اما پیگیری‌ها به نتیجه نرسید و محمدرضا پهلوی با بازگشایی مجدد حسینیه مخالفت کرد[۳۰]
با وجود تعطیلی برنامه‌های رسمی حسینیه، توسعه و تکمیل بنای آن ادامه یافت و با استفاده از امکانات و فضای آن، اقدامات محدودی صورت گرفت، از جمله تهیه سرودهای انقلابی توسط حمید شاهنگیان [یادداشت ۲] و حسین صبحدل، [یادداشت ۳] و چاپ و تکثیر مخفیانه جزوات و کتاب‌های علی شریعتی[۳۱]
حسینیه پس از پیروزی انقلاب
حسینیه پس از پیروزی انقلاب بازگشایی شد و در آخرین انتخابات مجمع عمومی مؤسسان، ناصر میناچی مقدم به ریاست دائم هیئت مؤسس و امنا برگزیده شد[۳۲].
فعالیت‌های علمی و مذهبی
- تشکیل انجمن شعر و ادب
- برگزاری کلاس‌های آموزش قرآن، تفسیر نهج البلاغه، ادبیات عرب، حافظ‌شناسی و تفسیر مثنوی و جز آن
- برگزاری مراسم در اعیاد و سوگواری‌های مذهبی و نیز در سالروز درگذشت علی شریعتی، طالقانی، سحابی و بازرگان
- انتشار ده‌ها عنوان کتاب تاریخی، ادبی و دینی[۳۳]
- انتشار نشریه داخلی با عنوان ارشاد
- راه‌اندازی کتابخانه عمومی از تیر ۱۳۵۹ بنا به وصیت دکتر علی شریعتی (تا ۱۳۸۷ش، بیش از ۱۳۰ هزار جلد کتاب داشته است[۳۴])
فعالیت‌های اجتماعی
حسینیه چندین مرکز درمانی خیریه، مانند درمانگاه و بیمارستان و زایشگاه در مناطق محروم تأسیس کرده است[۳۵]
پانویس
- ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص۶، ۱۳، ۳۸ و ۳۹؛ حسینیه ارشاد، اساسنامه، ص۱؛ رهنما، ص۲۲۷.
- ↑ روزنامه رسمی کشور،ش ۶۶۸۶، ۱۱ بهمن ۱۳۴۶، ص۳
- ↑ شریعتی مزینانی، ص۱۱۰.
- ↑ شریف‌پور، ص۲۵۶؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، جاهای متعدد؛ میناچی مقدم، مصاحبه مورخ ۱۲ آبان ۱۳۸۷.
- ↑ برای آگاهی از عناوین برخی از این آثار رجوع کنید به شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، ص۵۹؛ یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، ص۵۳۷؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش۳۵۵، ص۸۵.
- ↑ رجوع کنید به اطلاعات، ش۱۳۷۹۱، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۱، ص۱۷.
- ↑ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص۲۵۶-۲۶۰؛ دکتر شریعتی در آیینۀ خاطرات، ص۱۰۵ ۱۰۶.
- ↑ میناچی مقدّم، ۱۳۷۹ش، ص۵
- ↑ سرگذشت‌های ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج۱، ص۹۵، به روایت سیدعلی خامنه‌ای؛ قس میناچی مقدّم، مصاحبه مورخ ۱۲ آبان ۱۳۸۷
- ↑ رجوع کنید به میناچی مقدّم، ۱۳۸۴ش، ص۵۳-۵۴؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله.
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»،ش ۳۵۳، ص۱۷۱، ۱۷۶؛ رهنما، ص۲۳۲-۲۳۳؛ نیز رجوع کنید به فلسفی، ص۳۰۷.
- ↑ دوانی، ص۴۴؛ رهنما، ص۲۳۴.
- ↑ رجوع کنید به یوسفی اشکوری، ص۱۲۵۱۲۶، ۱۳۱۱۳۲؛ جعفریان، ص۲۸۴.
- ↑ سرگذشت‌های ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج۱، ص۹۹، به روایت سیدعلی خامنه‌ای؛ جعفریان، ص۲۸۴۲۸۵
- ↑ ابوالحسنی، ص۴۱۰؛ در مورد چگونگی ممنوعیت اعمال شده رجوع کنید به متینی، ص۸۶۵؛ نیز رجوع کنید به شریعت رضوی، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ رجوع کنید به شریعتی، ۱۳۸۴ش، ص۱۴۷؛ نیز در مورد تحلیل خود شریعتی از اهمیت حسینیه ارشاد رجوع کنید به شریعتی، ۱۳۷۷ش، ص۱۲۶.
- ↑ رجوع کنید به نجات حسینی، ص۴۱۶؛ رهنما، ص۲۷۸؛ بهشتی، ص۱۰۸؛ جعفری، ص۳۱
- ↑ دکتر شریعتی در آیینه خاطرات، ص۲۲۸
- ↑ رجوع کنید به آبراهامیان، ص۴۹۰؛ نجاتی، ج۱، ص۴۰۰؛ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به جعفری، ص۳۱.
- ↑ https://www.iichs.ir/fa/news/3905/یاد-باد-روزگاران
- ↑ در مورد ابعاد سیاسی سخنرانی‌های حسینیه ارشاد و نقش سخنرانان آن در ایجاد انگیزه‌های مبارزاتی رجوع کنید به غفاری، ص۹۷؛ نراقی، ص۱۳۲۱۳۳؛ عمید زنجانی، ص۲۲۹؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»،ش ۳۵۵، ص۴۲۴۵،ش ۵۰۴، ص۳۳۸۳۳۹؛ فوکو، ص۴۰۴۱.
- ↑ محمدمهدی جعفری، فعال سیاسی و از همراهان علی شریعتی، مصاحبه مورخ ۲۵ مهر ۱۳۸۷؛ برای نمونه‌ای از نقدها رجوع کنید به نشریه درسهایی از مکتب اسلام، سال ۱۳، بهمن ۱۳۵۰،ش ۱، ص۷۶۷۸؛ برای آگاهی از برخی دلایل مخالفت با شریعتی و به تبع آن حسینیه ارشاد رجوع کنید به انصاری، ص۱۰۰؛ رهنما، ص۲۶۶-۲۷۶؛ شریعتی، ۱۳۴۷ش، ص۲۳۵؛ اسلامی، ص۶۱-۶۵، ۷۰-۷۴.
- ↑ رجوع کنید به اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۲، ج۵، ص۱۴۴-۱۴۵؛ حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، ص۲۹۹، ۳۱۵، ۳۲۰؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج۲، ص۱۲۰ و ۱۲۱
- ↑ رجوع کنید به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»،ش ۳۵۵، ص۸۳، ۱۲۱،ش ۵۰۵، ص۱۵۷
- ↑ رجوع کنید به شریعت رضوی، ج۲، ص۳۴۷-۳۵۲؛ سامی، ص۱۰؛ اکبری، ص۹۱۰.
- ↑ رجوع کنید به جعفری، ص۳۳؛ رزمجو، ص۲۱۱؛ شریعتی به روایت اسناد ساواک، ج۲، ص۱۱۱، ۱۱۸.
- ↑ رجوع کنید به جعفریان، ص۲۸۶؛ جعفری، ص۳۳-۳۴
- ↑ علیجانی، ص۲۶۳
- ↑ روحانی، ج۳، ص۳۵۹.
- ↑ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، «حسینیه ارشاد»، ش۳۵۳، ص۶۹؛ ش۵۰۵، ص۲۳۸-۲۴۰؛ حسینیان، ص۷۵۸-۷۵۹.
- ↑ میناچی مقدّم، مصاحبه مورخ ۱۲ آبان ۱۳۸۷.
- ↑ میناچی مقدّم، مصاحبه مورخ ۱۲ آبان ۱۳۸۷؛ روزنامه رسمی کشور،ش ۱۸۳۸۶، ۲۸ فروردین ۱۳۸۷، ص۱۴.
- ↑ افسانه عطائی، مدیر انتشارات حسینیه ارشاد، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷
- ↑ شهمیرنوری، ص۸؛ عطائی، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.
- ↑ شهمیرنوری، ص۸؛ عطائی، مصاحبه مورخ ۱۴ آبان ۱۳۸۷.
یادداشت
- ↑ طبقه سرمایه داری که با در دست داشتن وسایل تولید و سرمایه ، زندگی مرفه دارد. فرهنگ فارسی معین
- ↑ سید حمید شاهنگیان، (زادهٔ ۱۳۲۸) آهنگساز، نوازنده و تنظیم کننده موسیقی ودارای مدرک کارشناسی ارشد مدیریت از دانشگاه شیکاگو، رئیس شورای موسیقی و شعر صداوسیما از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۶۰ به نقل از پایگاه جامع موسیقی ایرانی
- ↑ حسین صبحدل ۱۳۱۰- ۱۳۸۸ ، مؤذن مشهور و مدیر و تهیه‌کننده برنامه‌های مذهبی رادیو در اوایل انقلاب اسلامی ایران و معروف به مؤذن انقلاب .
منابع
- پوران شریعت رضوی، طرحی از یک زندگی، تهران، ج۱، ۱۳۷۶ش، ج۲، ۱۳۸۳ش.
- حسینیه ارشاد، اساسنامه، موجود در آرشیو حسینیه ارشاد.
- محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.
- مهدی حائری یزدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران ۱۳۸۱ش.
- آزاده شهمیرنوری، «کتابخانه حسینیه ارشاد در سراشیب حرمان»، کتاب هفته،ش ۱۲۶ (خرداد ۱۳۸۰).
- احسان نراقی، در خشت خام: گفتگو با احسان نراقی، (گفتگوکننده): ابراهیم نبوی، تهران ۱۳۷۹ش.
- استاد شهید (مرتضی مطهری) به روایت اسناد، تدوین مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش.
- اسناد انقلاب اسلامی، ج۱، ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- پاسخی به نامه استاد، (بی‌جا، بی‌تا.).
- پیش طرح تدوین تاریخ تحلیلی انقلاب اسلامی ایران»، یاد: فصلنامه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران،ش ۳۱ و ۳۲ (تابستان و پاییز ۱۳۷۲).
- جلال متینی، «دکتر علی شریعتی در دانشگاه مشهد (فردوسی)»، مجله ایران شناسی، سال ۵،ش ۴ (زمستان ۱۳۷۲).
- حسن یوسفی اشکوری، شریعتی، ایدئولوژی، استراتژی، تهران ۱۳۷۷ش.
- حسین رزمجو، پوستین وارونه: نقدی بر بحث دکتر شریعتی و تز اسلام منهای روحانیت در کتاب «نهضت امام خمینی»، تهران ۱۳۷۳ش؛
- حسینیه ارشاد به روایت اسناد ساواک، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۳ش.
- حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج۳، تهران ۱۳۷۴ش.
- دکتر شریعتی در آیینۀ خاطرات: خاطرات و نظریات یکصد شخصیت، گردآوری و نگارش شعبانعلی لامعی، تهران: رامند، ۱۳۷۹ش.
- رسول جعفریان، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، سالهای ۱۳۲۰ ۱۳۵۷، تهران ۱۳۸۱ش.
- رضا شریف پور، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۸۰ش.
- رضا علیجانی، شریعتی و ساواک: مروری تحلیلی بر سه جلد اسناد ساواک درباره دکتر شریعتی، تهران ۱۳۸۲ش.
- روح‌الله حسینیان، چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران (۱۳۵۶ ۱۳۴۳)، تهران ۱۳۸۳ش.
- سرگذشت‌های ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری قدس سرّه، به روایت جمعی از فضلاء و یاران، ج۱، (تهران): مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۶۶ش.
- سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران: صدرا، ۱۳۷۰ش.
- شریعتی به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- شریعتی در نگاه مطبوعات، ج۱، گردآورندگان: حیدر شجاعی و قاسم میرآخوری، تهران: قلم، ۱۳۷۵ش.
- شریعتی، علی، با مخاطب‌های آشنا، تهران ۱۳۷۷ش.
- عباسعلی عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران: خاطرات حجت الاسلام والمسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین محمدعلی حاجی بیگی کندری، تهران ۱۳۷۹ش.
- علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- علی ابوالحسنی، شهید مطهری افشاگر توطئه تأویل «ظاهر» دیانت، به «باطن» الحاد و مادیت، (قم) ۱۳۶۲ش.
- علی اکبر اکبری، بررسی چند مسأله اجتماعی، تهران ۱۳۵۶ش.
- علی دوانی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، تهران ۱۳۷۲ش.
- علی شریعتی، «از هجرت تا وفات»، در محمد(ص) خاتم پیامبران، ج۱، تهران: حسینیه ارشاد، (۱۳۴۷ش).
- غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست وپنج ساله ایران: از کودتا تا انقلاب، تهران ۱۳۷۱ش.
- قاسم اسلامی، خرد داوری کند، (بی‌جا، بی‌تا.).
- کاظم سامی، «حسینیه بسته شد، اما شریعتی از حرکت بازنایستاد»، کیهان،ش ۱۱۱۴۲، ۲۴ آبان ۱۳۵۹.
- محسن نجات حسینی، بر فراز خلیج فارس: خاطرات محسن نجات حسینی عضو (سابق) سازمان مجاهدین خلق ایران (۱۳۴۵ ۱۳۵۵ه.ش)، تهران ۱۳۸۰ش.
- محمد بهشتی، دکتر شریعتی: جستجوگری در مسیر شدن، تهران ۱۳۷۸ش.
- محمدتقی شریعتی مزینانی، «استاد شریعتی: مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت»، مصاحبه با کیهان فرهنگی، در یادنامه استاد محمدتقی شریعتی مزینانی، به کوشش جعفر پژوم، قم: نشر خرّم، ۱۳۷۰ش.
- محمدعلی انصاری، دفاع از اباذر...، قم (۱۳۵۴ش).
- محمدمهدی جعفری، بار دیگر شریعتی: خاطرات ناگفتۀ دکتر محمدمهدی جعفری به همراه متن وصیت نامۀ دکتر علی شریعتی، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران ۱۳۸۱ش.
- مرتضی مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، تهران ۱۳۷۸۱۳۸۲ش.
- میزگرد پاسخ به سؤالات و انتقادات، با شرکت محمدتقی شریعتی و دیگران، تهران: حسینیه ارشاد، [? ۱۳۵۴ش[.
- میشل فوکو، ایرانیها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه حسین معصومی همدانی، تهران ۱۳۷۷ش.
- ناصر میناچی مقدّم، تاریخچه حسینیه ارشاد: مجموعه مصاحبه‌ها، دفاعیات و خاطرات ناصر میناچی، تهران ۱۳۸۴ش.
- هادی غفاری، خاطرات حجة الاسلام و المسلمین هادی غفاری، تهران ۱۳۷۴ش.
- همو، «متن سخنرانی آقای ناصر میناچی به مناسبت بیست ودومین سالگرد شهادت زنده یاد دکتر علی شریعتی در تالار بزرگ حسینیه ارشاد»، ارشاد، ش۱۰ (اردیبهشت ۱۳۷۹).
- همو، نامه‌ها، تهران ۱۳۸۴ش.
- یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، کتاب ۱، زیرنظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۰ش.
- یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب:۲۷ شهید حجةالاسلام فضل اللّه مهدیزاده محلاتی، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۲ش.
- Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N.J. 1983.
- Ali Rahnema, An Islamic utopian: a political biography of Ali Shariati, London 2000.
پیوند به بیرون