امامزاده صالح آرامگاه صالح بن موسی کاظم، در جنوب شرقی میدان تجریش واقع در شمال شهر تهران است. در مناسبت‌های مذهبی خصوصاً عزاداری محرم و عاشورا، افراد بسیاری در این امامزاده جمع میشوند.
 | |
| نام | امامزاده صالح تجریش |
|---|---|
| استان | تهران |
| شهرستان | تهران |
| بخش | شمیران • تجریش |
| اطلاعات اثر | |
| سال‌های مرمت | ایلخانان • دوره قاجار • جمهوری اسلامی ایران |
| کاربری | زیارتی |
| دیرینگی | قرن ۵ق |
| اطلاعات ثبتی | |
| شماره ثبت | ۹۰۹ |
| تاریخ ثبت ملی | ۲۸ فروردین ۱۳۵۱ش |
| اطلاعات بازدید | |
| امکان بازدید | دارد |
| وبگاه | https://saleh.ir |
گفته شده بنای اولیه بقعه متعلق به قرن ۵ق است که در جریان حمله مغول در سال ۶۱۷ق تخریب شد. بنا به شکل ظاهری اولیه حرم، بازسازی آن در قرن هفتم یا هشتم قمری توسط ایلخانان انجام گرفته است. حرم در دوره‌های بعدی خصوصاً قاجار توسعه پیدا کرد و پس از انقلاب اسلامی ایران، ایوان و شبستان‌های جدیدی بر آن ساخته شد. طاهره صفارزاده از چهره‌های مشهوری است که در صحن حرم مدفون است.
مستند «صالح شمیران» درباره زندگی و تاریخچه حرم امامزاده صالح ساخته شده است.
جایگاه و اهمیت
 | |
| قرن پنجم هجری قمری | بنای اولیه بقعه و بارگاه[۱] |
| ۶۱۷ق | تخریب حرم با حمله مغول[۲] |
| قرن ۷ق یا ۸ق | بازسازی حرم توسط ایلخانان[۳] |
| دوره صفویه | افزودن به بخش‌های اصلی بقعه[۴] |
| دوره افشاریه | اهدای صندوقچه چوبین داخل امامزاده توسط نادرشاه افشار[۵] |
| دوره قاجاریه | وقف زمین اطراف امامزاده توسط شجاع‌السلطنه از فرزندان فتحعلیشاه برای ساخت حسینیه، مسجد و..[۶] |
| ۱۲۱۰ق، دوره قاجار | نقاشی‌های دیواری حرم، گنبد، کاشی و بنای ایوان شمالی توسط هولاگوخان فرزند دیگر فتحعلیشاه[۷] |
| دوره قاجار | نصب ضریح نقره توسط میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه دوره ناصری[۸] |
| ۱۳۲۳ق | کاشی‌کاری گنبد، مرمت در و احداث تالار مراسم‌ها توسط حسن فداکار[۹] |
| دوره پهلوی | ساخت سالن اجتماعات، افزودن ایوان شمالی به صحن داخلی حرم و تجدید کاشی‌کاری[۱۰] |
| ۱۳۶۸ش، دوره جمهوری اسلامی ایران | بازسازی گنبد با کاشی‌های جدید، ساخت ایوان‌های غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌طراز کردن صحن‌های مختلف و گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه.[۱۱] |
امامزاده صالح که به‌عنوان یکی از فرزندان امام موسی کاظم(ع) شناخته می‌شود، از کانون‌های فرهنگی، زیارتی و گردشگری شمال تهران است[۱۲] که بنا به ادعای پایگاه جامع امامزادگان، روزانه حدود ۳۰ هزار نفر زائر دارد.[۱۳] به‌سبب قرار داشتن مرقد در محدوده مرکزی تجریش و آمدوشد فراوان مردم و زائران، به‌تدریج بازار تجریش نیز شکل گرفت.[۱۴]
در اعیاد فطر، قربان، غدیر و لحظه تحویل سال نو شمسی، زائران بسیاری در حرم این امامزاده گرد هم می‌آیند. در شب‌های قدر و روزهای سوگواری و شهادت به ویژه ماه محرم و روز عاشورا، مراسم سینه‌زنی و تعزیه در تکیه تجریش و در حرم امامزاده صالح برگزار می‌شود و دسته‌های سینه‌زنی در روز عاشورا از نقاط دور و نزدیک راهی امامزاده صالح میشوند.[۱۵]
در گذشته، صحن و حیاط بقعه امامزاده صالح محل دفن درگذشتگان بود و قبرهایی در صحن آن وجود داشت،[۱۶] اما به‌تدریج سنگ قبرها از میان رفته و تعداد کمی از سنگ قبرها باقی مانده است.[۱۷] طاهره صفارزاده و شهدای هسته‌ای ایران از جمله افراد معروف مدفون در حرم هستند.[۱۸]
فیلم مستند «صالح شمیران» روایت‌گر زندگی‌نامه‌ای از برادر امام رضا(ع) و تاریخچه حرم امامزاده صالح است. این فیلم به کارگردانی و تهیه‌کنندگی بابک مینایی و گویندگی پرویز بهرام در سال ۱۳۹۵ش تولید و سپس در سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش گردید.[۱۹]
۵ ذی‌القعده که مابین ولادت حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) است، به‌نام روز بزرگداشت صالح بن موسی الکاظم(ع) نام‌گذاری شده است.[۲۰]
موقعیت
مرقد امامزاده صالح در کنار میدان تجریش،[۲۱] واقع در ضلع جنوب شرقی،[۲۲] از امامزاده‌های منطقه شمیران و شمال تهران است. ورودی شمال، شمال غربی[۲۳] و شرقی امامزاده به بازار تجریش باز می‌شود و از آنجا به تکیه تجریش راه دارد و ورودی غربی رو به پایانه حمل‌ونقل شهری است.[۲۴] در شمال صحن نیز مسجدی به مساحت یکصد متر مربع وقف شده است.[۲۵]
نسب
کتاب مراقد المعارف[۲۶] و بحر الانساب، امامزاده صالح(ع) را فرزند امام موسی کاظم(ع) و برادر امام رضا(ع) دانسته است که پس از اعلام ولایتعهدی امام رضا(ع)، به همراه دیگر برادرانش از بغداد به‌سمت خراسان حرکت کردند، تا آنکه وارد شمیران شد و در تجریش به‌دست شخصی به شهادت رسید.[۲۷] پایگاه جامع امامزادگان نیز به استناد کتاب‌های ریاض الانساب، کنز الانساب، حیاة الامام موسی بن جعفر(ع)، ناسخ التواریخ، انوار المشعشعین، منتخب التواریخ، آثار تاریخی تهران و جغرافیای تاریخی شمیران، امامزاده صالح(ع) را فرزند بلافصل موسی بن جعفر(ع) به شمار می‌آورد.[۲۸]
عظیمی‌پور در مقاله امامزاده صالح در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، این نظریه را نیز مطرح می‌کند که احتمال دارد امامزاده صالح(ع) نه فرزند امام موسی کاظم(ع)، بلکه یکی از نوادگان وی باشد و نام پدران در نسب‌نامه افتاده باشد.[۲۹] محمد شریف‌رازی نویسنده کتاب اختران فروزان ری و طهران ذکر می‌کند که برای این امامزاده شجره‌نامه‌ای نیافته، ولی او را به صورت اجمال، از اولاد پاکان دانسته است.[۳۰]
در میدان عالی‌قاپوی اردبیل نیز فردی با نام امامزاده صالح دفن است که با نام صالح بن موسی‌الکاظم(ع) از او یاد می‌گردد. گفته می‌شود که او همان امامزاده صالح تجریش است که بدنش در اردبیل و سرش در تجریش دفن شده است.[۳۱]
تاریخچه بنا و معماری
بنابر آنچه در پایگاه جامع امامزادگان آمده، بنای اولیه بقعه و بارگاه در قرن پنجم هجری ساخته شده و در سال ۶۱۷ق در جریان حمله مغول تخریب شد.[۳۲] از بنای اصلی چهارگوش و شکل پوشش آن[۳۳] و همین‌طور طبق کتیبه مشاهده شده‌ای که دیگر موجود نیست، بازسازی حرم و بنای بعدی متعلق به دوره ایلخانان در قرن هفتم[۳۴] یا هشتم هجری[۳۵] است. در دوره صفویه و افشاریه نیز بخش‌هایی به اصل بقعه اضافه شد.[۳۶]
قبل از دوره قاجار، بنایی در کنار حرم وجود نداشت، ولی پس از وقف زمین از سوی شاهزادگان قاجاری، حرم توسعه پیدا کرد و گنبد، کاشی و نقاشی‌های دیواری حرم نیز در دوره قاجار اضافه شد.[۳۷] ساخت سالن اجتماعات، افزودن ایوان شمالی به فضای داخل حرم و تجدید کاشی‌کاری گنبد از جمله تغییرات دوره پهلوی بود.[۳۸]
پس از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران، گنبد با کاشی جدید بازسازی شد. ساخت ایوان‌های غربی و جنوبی، تسطیح و هم‌تراز کردن صحن‌های مختلف و گسترش شبستان جنوبی در دو طبقه از دیگر اقدامات پس از انقلاب است.[۳۹]
در صحن امامزاده نیز درخت چنار قطور کهنسالی بود که در کتاب سفرنامه‌نویسانی چون مارکوپولو در هفتصد سال پیش،[۴۰] دیالافوا در سال ۱۸۸۱م[۴۱] و اولیویه در سال ۱۸۰۷م[۴۲] ذکر شده، اما پس از مدتی خشکید و قطع شد. بنای امامزاده در تاریخ ۱۳۵۱/۱/۲۸ به شماره ۹۰۹ در لیست آثار ملی ایران قرار گرفته و به ثبت رسید.[۴۳]
آئین و نذورات مرتبط
پخش بسته‌های نمک از نذرهای خاص مردم در این امامزاده به‌شمار می‌رود.[۴۴] دلیل این امر هم اینطور نقل شده که در گذشته به‌دلیل عدم دسترسی به وسیله نقلیه و صعب‌العبور بودن تجریش در زمستان، زائران با خود نمک می‌آوردند و در مسیر می‌پاشیدند تا راه را برای خود و دیگر زائران باز کنند.[۴۵] ازجمله نذرهای رایج دیگر در این امامزاده، آش و همچنین نان و پنیر و سبزی است.[۴۶] روزهای چهارشنبه نیز به دلیل اعتقاد به تعلق این روز به موسی بن جعفر(ع)، زائران بسیاری در حرم فرزندش امامزاده صالح جمع میشوند.[۴۷]
مدفونان در امامزاده صالح
از مشاهیر مدفون در مجموعه حرم امامزاده صالح تجریش می‌توان این افراد را نام برد:
- سید محمد تدین بیرجندی (۱۳۳۰ش) چهارمین رئیس دانشگاه تهران و از جمله شخصیت‌های برجستهٔ سیاسی و علمی دوران قاجار و پهلوی
- طاهره صَفّارزاده (۱۳۸۷ش) از شاعران، نویسندگان و مترجمان شیعه
- مجید شهریاری (۱۳۸۹ش) مدرس دانشگاه و دانشمند هسته‌ای ایرانی
- محسن فخری‌زاده (۱۳۹۹ش) فیزیکدان هسته‌ای اهل ایران
- سید رضی موسوی (۱۴۰۲ش) نظامی ایرانی و از شهدای نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
- محسن دعاگو (۱۳۹۳ش) امام جمعه شمیرانات
تک‌نگاری
پانویس
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ حرز الدین، مراقد المعارف، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران؛ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ کلانتری و تسلیمی تهرانی، «بررسی میزان رازآلودگی مفهوم مرگ در شهر تهران»، ص۱۲۳.
- ↑ «امامزاده صالح (تجریش)»، سایت تهران‌نامه.
- ↑ زندگی برادر امام رضا در «صالح شمیران»/ چرا نذر امامزاده صالح «نمک» است؟»، سایت ایلنا.
- ↑ زندگی برادر امام رضا در «صالح شمیران»/ چرا نذر امامزاده صالح «نمک» است؟»، سایت ایلنا.
- ↑ قاسمی، «تجریش»، ص۵۸۰.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران.
- ↑ «امامزاده صالح (تجریش)»، سایت تهران‌نامه.
- ↑ حرز الدین، مراقد المعارف، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ رازی، «بحر الانساب»، ص۸۲-۹۰.
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ شریف رازی، اختران فروزان ری و طهران، بی‌تا، ص۴۵۸.
- ↑ «سفر تا آسمان، امامزاده صالح(ع)»، روزنامه ایران، ۱۳ مهر ۱۳۹۰ش، ص۲۸.
- ↑ «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دایرة‌المعارف تشیع، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۴۴۹.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ ساسان‌پور، «تهران»، ص۷۰۹؛ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران؛ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵؛ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶؛ حرز الدین، مراقد المعارف، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۰۲.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران؛ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ «امامزاده صالح»، ص۷۳.
- ↑ قاسمی، «تجریش»، ص۵۸۱.
- ↑ اولیویه، سفرنامه اولیویه، ۱۳۷۱ش، ص۷۶.
- ↑ «امامزاده صالح»، سایت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران.
- ↑ حسینی، «صالح، امامزاده»، ص۱۰۹۵.
- ↑ زندگی برادر امام رضا در «صالح شمیران»/ چرا نذر امامزاده صالح «نمک» است؟»، سایت ایلنا.
- ↑ عظیمی‌پور، «امامزاده صالح»، ص۱۰۶.
- ↑ «کرامات حضرت صالح بن موسی(ع) برادر حضرت معصومه(س)»، سایت شفقنا.
- ↑ «آشنایی با سلاله پاکان: امامزاده صالح(علیه‌السلام) تجریش و امامزاده قاسم(علیه‌السلام) شمیران/ احمد موسوی»، سایت نوسابوک.
- ↑ «شرح‌حال و زیارت‌نامه حضرت صالح‌ابن‌موسی‌الکاظم(ع)»، سایت گیسوم.
منابع
- «آستان مقدس امامزاده صالح (علیه‌السلام) میدان تجریش»، پایگاه جامع امامزادگان، تاریخ بازدید: ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «آشنایی با سلاله پاکان: امامزاده صالح(علیه‌السلام) تجریش و امامزاده قاسم(علیه‌السلام) شمیران/ احمد موسوی»، سایت نوسابوک، تاریخ بازدید: ۲۷ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «امامزاده صالح (تجریش)»، سایت تهران‌نامه، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «امامزاده صالح»، در مجله فرهنگ مردم، شماره ۴۵-۴۶، بهار و تابستان ۱۳۹۲ش.
- «امامزاده صالح»، سایت دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تاریخ بازدید ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
- «سفر تا آسمان، امامزاده صالح(ع)»، روزنامه ایران، ۱۳ مهر ۱۳۹۰ش، ص۲۸.
- اولیویه، گیوم آنتوان، سفرنامه اولیویه، ترجمه و تحقیق محمدطاهر میرزا، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۱ش.
- «امامزاده صالح»، سایت فرمانداری شمیران، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۱ش.
- جمعی از نویسندگان، دایرة‌المعارف تشیع، تهران، سازمان دایرة‌المعارف تشیع، ۱۳۶۸ش.
- حرز الدین، محمد، مراقد المعارف، قم، سعید بن جبیر، ۱۳۷۱ش.
- حسینی، حمیدرضا، «صالح، امامزاده»، در دانشنامه تهران بزرگ، ج۱، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- رازی، سید مرتضی، «بحر الانساب»، تاریخ بازدید: ۱۹ مرداد ۱۴۰۱ش.
- ساسان‌پور، فرزانه، «تهران»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۸، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- «شرح‌حال و زیارت‌نامه حضرت صالح‌ابن‌موسی‌الکاظم(ع)»، سایت گیسوم، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
- شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، قم، مکتبة الزهرا، بی‌تا.
- عظیمی‌پور، نسیم، «امامزاده صالح»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، ج۲، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- قاسمی، علی، «تجریش»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۶، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- «کرامات حضرت صالح بن موسی(ع) برادر حضرت معصومه(س)»، سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
- کلانتری، عبدالحسین، و رضا تسلیمی تهرانی، «بررسی میزان رازآلودگی مفهوم مرگ در شهر تهران»، در فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره۴، پائیز ۱۳۹۱ش.