ری

ری

اطلاعات کلی
کشور	ایران
جمعیت کل	۳۰۰ هزار نفر (۱۳۹۰ش)
اطلاعات تاریخی
پیشینه تشیع	اواخر قرن دوم قمری
اماکن
زیارتگاه	حرم عبدالعظیم
حوزه علمیه	حوزه علمیه ری

ری، از شهرهای مذهبی و زیارتی ایران که از دوران باستان تا قرن ششم هجری، جایگاه مذهبی و سیاسی داشته است؛ این شهر پایتخت مذهبی زرتشتیان، پایتخت تابستانی اشکانیان و سرانجام در عصر اسلامی، پایتخت آل بویه و سلجوقیان بوده و پس از آن، به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شده است. ری امروزه به دلیل وجود حرم عبدالعظیم حسنی در آن، مورد توجه است. عالمان شیعه، سیاستمداران و چهره‌های ادبی و هنری بسیاری در شهر ری دفن شده‌اند؛ از جمله شیخ صدوق، محمدرضا مهدوی کنی، آیت الله کاشانی، جلال آل احمد و ناصرالدین شاه قاجار.

علاوه بر حمله مغولان به شهر ری و ویرانی آن، تنوع فراوان مذهبی و ایجاد درگیری میان مذاهب مختلف، از دلایل افول ری بیان شده است. این شهر در جریان نهضت مشروطه یک بار دیگر اهمیت یافت، اما هیچ گاه به جایگاه پیشین خود بازنگشت. شهرستان ری که یکی از شهرستان‌های استان تهران محسوب می‌شود، ۲۸ امامزاده، ۴۱۸ مسجد و ۷۲ تکیه و حسینیه دارد. مدارس علمیه مختلفی از گذشته در این شهر فعال بوده‌اند و امروزه نیز علاوه بر چند حوزه علمیه، برخی دانشگاه‌ها از جمله دانشکده علوم حدیث، در این شهر دیده می‌شود.

قدمت و اسامی تاریخی

ری، از کهن‌ترین شهرهای باستانی ایران است که قدمتش به قرن هفتم پیش از میلاد مسیح می‌رسد و در کتاب‌های مقدس زرتشتیان، از آن با نام «رَغه» یاد شده و در برخی منابع، محل تولد زرتشت و مادرش دانسته شده است. از دوران هخامنشی یکی از نقاط آباد و مهم ایران بوده و در قرون اولیه اسلام هم از مهمترین مراکز جمعیتی و سیاسی بوده و مدت‌ها پایتخت سلسله آل بویه و سلجوقیان.

نام ری در کتیبه بیستون که از داریوش به جا مانده، «رَگا» ذکر شده است. این شهر در زمان خلفای عباسی، محمدیه خوانده شد؛ چرا که محمد، یا همان مهدی عباسی که در زمان ولیعهدی خویش ساکن ری بود، دست به تجدید ساخت شهر زد و پس از آن این شهر محمدیه نام گرفت، اما پس از دوره عباسی دوباره ری خوانده شد.

جهانگردان و تاریخ‌نگاران فراوانی در قرن‌های مختلف، درباره ری مطالبی نگاشته‌اند: از جمله ابن فقیه در سده سوم هجری، ری را عروس زمین و چهارراه دنیا و حلقه اتصال خراسان و گرگان و عراق و طبرستان دانسته است؛ احمد بن جیهانی در قرن پنجم، نوشته است که از عراق تا نیشابور، شهری بزرگتر از ری نبوده است؛ حمدالله مستوفی در قرن هشتم هجری در کتاب نزهة القلوب، ری را اُمّ البلاد ایران خوانده و گفته است که این شهر را به دلیل قدمتش، شیخ البلاد می‌دانند.
در زمان قاجاریه و پهلوی اول، به ری، زاویه مقدسه گفته می‌شد و در ۲۵ فروردین ۱۳۱۷ش ابلاغ رسمی شد که به این شهر، نام تاریخی آن، ری، گفته شود.

شهرستان ری، از شهرستان‌های استان تهران در ایران، بر اساس اطلاعات مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۹۰ش بیش از ۳۰۰ هزار نفر جمعیت داشته و جمعیت شهرنشین آن، کمی بیش از ۱۰۰ هزار نفر بوده است.

ورود اسلام و تشیع

منابع مختلف تاریخی، ورود اسلام به ری را در دوره خلافت عمر بن خطاب و منابع معدودی، در زمان خلیفه سوم دانسته‌اند؛ یعنی بین سال‌های ۱۸ تا ۲۴ هجری. در منابع مختلف، هفت تن از جمله قرظة بن کعب انصاری، فاتح ری خوانده شده‌اند. برخی از تحلیلگران، منشأ اختلاف درباره نام فاتحان ری را تسلیم‌نشدن یک‌باره مردم ری دانسته‌اند.

اهمیت تاریخی و سیاسی

شهر ری، در طول تاریخ، اهمیت فراوانی داشته و از قرن دوم پیش از میلاد، پایتخت تابستانی اشکانیان بوده است. در دوران هخامنشی، از نقاط آباد و مهم ایران بوده و در قرون اولیه اسلام هم از بزرگ‌ترین مراکز سکونت و همچنین از برجسته‌ترین اماکن سیاسی سرزمین ایران محسوب می‌شده است. پایتختی ری در سلسله آل بویه و پایتختی در برخی دوره‌های پادشاهی سلجوقیان، حاکی از اهمیت ری در تاریخ دوره اسلامی است.

مهدی عباسی که ولیعهد منصور، خلیفه عباسی بود، ساکن ری شد و تلاش‌های او برای آباد کردن شهر ری چنان بود که برخی او را بانی ری دانسته‌اند. برخی منابع حتی مدعی شده‌اند که در زمان مهدی عباسی، سه هزار مسجد در ری ساخته شد که از سوی محققان اغراق‌آمیز خوانده شده است. او دیواری اطراف شهر ساخت که ۱۲ هزار قدم بود و شهر را توسعه داد. مهدی عباسی همچنین مسجد جامعی در شهر ری ساخت. هادی و هارون دو فرزند مهدی که بعدها خلیفه شدند، نیز در ری متولد شدند. در حوالی قرن سوم هجری، خراج ری برای دستگاه خلافت، بالاترین رقم در بین مناطق دیگر، یعنی ده هزار درهم بوده است.

ری در قرن چهارم هجری از حیطه قدرت خلافت عباسی خارج و آل بویه بر آن حاکم شد. رکن الدوله و بهاءالدوله از شاهان آل بویه، به ساخت و تعمیر ساختمان‌ها پرداختند. صاحب بن عباد هم کتابخانه بزرگی در ری ساخت که بنابر نقل منابع تاریخی، کتاب‌های آن را چهار هزار شتر جابجا می‌کرده‌اند. شهر ری در دوران آل بویه، به پایتخت فرهنگ شیعی تبدیل شد و عالمان و فقیهان بسیاری در آن رشد کردند.

ری در سال ۲۳۴ق به تصرف سلجوقیان درآمد. طغرل بیک سلجوقی، شهر را آباد ساخت و مسجد جامعی در آن ساخت که به نام خود او مشهور شد. برج طغرل، از بقایای مقبره‌ای است که طغرل سلجوقی در آن دفن شده و پس از او نیز برخی از شاهان سلجوقی از جمله تتش بن الب ارسلان و طغرل بن الب ارسلان در آن دفن شدند و به دخمه طغرل و نقاره‌خانه ری مشهور شد.

ظهور و حضور شیعیان

از تاریخ دقیق ورود و اقامت شیعیان در ری، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما با توجه به آن دسته از یاران ائمه معصوم که لقب «رازی» دارند، می‌توان تا حدودی دریافت که از اواخر قرن دوم هجری، یعنی در دوره امامت امام موسی کاظم(ع)، اولین جمعیت‌های شیعه در ری به وجود آمده است. برخی از این اصحاب عبارتند از حسین بن محمد رازی، از اصحاب امام کاظم، ابوالحسین رازی و محمد بن اسماعیل رازی از اصحاب امام رضا(ع). بر اساس منابع تاریخی، ۵۴ تن از یاران ائمه معصوم، اهل شهر ری بوده‌اند؛ دو نفر از یاران امام باقر(ع)، ۱۱ نفر امام صادق(ع)، شش نفر امام کاظم(ع)، نه نفر امام رضا(ع)، هشت نفر امام جواد(ع)، ۱۱ نفر امام هادی(ع)، و چهار نفر از یاران امام حسن عسکری(ع)، اهل ری بوده‌اند.

ورود عبدالعظیم حسنی به ری پیش از سال ۲۵۰ قمری، نقطه عطفی در تاریخ تشیع ری دانسته شده است. در طول قرن سوم تا هفتم و پس از آن، شمار فراوانی از سادات در ری ساکن بوده‌اند. حسن بن زید بن محمد که به دعوت علویان به طبرستان دعوت شد و دولت علویان طبرستان را در سال ۲۵۰ قمری بنا نهاد، نیز اهل ری بود.

تنوع مذاهب و اقوام

ری در طول تاریخ، حاکمانی با مذاهب و رویکردهای مذهبی متفاوتی داشته است؛ از حاکمان ناصبی مانند کثیر بن شهاب که به سبّ امام علی(ع) روی منبر می‌پرداخت، تا حاکمان شیعه‌مذهب آل بویه مانند صاحب بن عباد. بر اساس اسناد مرتبط با دوره سلجوقیان، گروه‌های مختلف مذهبی در ری ساکن بوده‌اند؛ از جمله:

• شیعیان، گسترده‌ترین بخش جمعیتی ری در دوره سلجوقیان بوده‌اند. گروه‌هایی از زیدیه، اسماعیلیه، و همچنین شیعیان اصولیه، در بخش شیعیان ری ساکن بوده‌اند.
• حنفیان پس از شیعیان، بزرگترین بخش جمعیتی ری در دوره سلجوقی بوده‌اند؛ شامل معتزله و فرقه نجاریه.
• شافعیان، کمترین گروه جمعیتی ساکن در ری در عصر سلجوقی بوده‌اند که قدریه و اشاعره، در بخش‌هایی جداگانه ساکن بوده‌اند.

دوران افول

شهر ری که یکی از مهمترین شهرها در تاریخ ایران پیش و پس از اسلام بوده، پنج قرن پس از ورود اسلام، با نزاع‌های مذهبی ویرانگر مواجه شد. حمله مغول هم بیش از پیش به ویرانی آن دامن زد و شکوه پیشین را به تدریج از دست داد. پایتختی تهران در نزدیکی شهر ری، عامل دیگری شد که ری هیچ گاه به ویژگی‌های پیشین خود دست نیابد. گرچه یک بار دیگر ری در دوره مشروطه مورد توجه قرار گرفت و حرم عبدالعظیم حسنی میزبان تحصن مشروطه‌خواهان شد، اما امروزه تنها وجه مهم این شهر، وجود حرم عبدالعظیم حسنی است.

نزاع‌های مذهبی و ویرانی

چنانکه یاقوت حموی در معجم البلدان نوشته، شهر ری حتی پیش از حمله مغولان دچار جنگ و درگیری بوده. بر اساس گزارش‌های تاریخی، حدود ده فرقه اسلامی و دو فرقه غیراسلامی در شهر ری زندگی می‌کرده‌اند و مذاهب فقهی و کلامی متعددی را نمایندگی می‌کرده‌اند و همین مسئله درگیری‌های فرقه‌ای را دامن زده است. ابن اثیر در الکامل فی التاریخ گفته است سلطان طغرل بن ارسلان سلجوقی، در سال ۵۸۸ قمری، به ری حمله کرد و آن را ویران ساخت. پس از آن نیز در حوالی سال ۶۱۷ قمری، اهل سنت، ابتدا به جنگ با شیعیان برخاستند و سپس درگیری میان حنفیان و شافعیان به جنگ انجامید و شافعیان که گروه کوچکتری بودند، سرانجام پیروز شدند. این جنگ‌ها چنان بوده که در سال ۶۱۷ قمری، تنها خانه‌های آباد ری، در محله شافعیان بوده و خانه‌های شیعیان و حنفیان ویران بوده و این دو گروه، مذهب خویش را پنهان می‌کرده‌اند. به گزارش معجم البلدان، در این زمان مردم برای در امان ماندن از درگیری و جنگ، خانه‌های زیرزمینی ساخته بودند.

مذمت در روایات

ری در برخی از روایات شیعه، مذمت شده است. این روایات را برخی به دلیل کشته شدن امام حسین(ع) به طمع ملک ری دانسته‌اند. برخی نیز این شهر را شوم و خاک آن را لعنت‌شده دانسته‌اند. عمر بن سعد، آماده حرکت به سوی ری و به دست گرفتن حکومت آن بود که عبیدالله بن زیاد او را مامور مقابله با امام حسین کرد. ابن سعد ابتدا از این کار سرباز زد، اما وقتی عبیدالله بن زیاد او را تهدید کرد که یا باید به مقابله با حسین(ع) برود و یا فرمان حکومت ری را پس دهد، مأموریت جدید را پذیرفت و با سپاهیان تحت امر خود به سوی کربلا حرکت کرد.{{یاد| ابیاتی از اشعار منسوب به عمر بن سعد پس از دریافت مأموریت جنگ با امام حسین به بهای فرمانروایی ملک ری

والله ما أدري وإني لحائر

أفكّر في أمري على خطرين

أأترك ملك الرّي والرّي منيتي

أم أرجع مأثوماً بقتل حسين

و فى قتله النار التى لیس دونها

حجاب و مُلک الرّى قرةُ عین‏

حسين ابن عمي والحوادث جَمّة

لَعَمري ولي في الرّي قرةُ عين

سوگند به خدا میان دو چیز سرگردانم میان ملک ری با کشتن حسین و از دست دادنش با نجنگیدن با او. آیا ملک رى را رها کنم و حال آنکه آرزوى من همان است، یا آن که با بد نامى و قتل حسین برگردم.در قتل او (حسین) دوزخ است که هرگز پوشیده نیست ولى ملک رى موجب روشنایى چشم من است.

دوران ایلخانان و صفویان

حمله مغولان به ری، این شهر را چنان ویران ساخت که به گفته منابع مختلف، دیگر هیچ گاه نتوانست اعتبار پیشین خود را بازیابد. در عصر ایلخانان و جانشینان چنگیز به ویژه غازان خان، بخشی از ویرانی‌ها بازسازی شد، اما حمله تیمور گورکانی، باز هم به ویرانی انجامید. به گفته ارنست اورسل، سفرنامه‌نویس بلژیکی، «از آن همه شکوه و عظمت دیرینه این شهر بزرگ»، چیزی نمانده است. به نوشته او، کاخ‌ها، حمام‌ها، پرستشگاه‌ها، مساجد، و خانه‌ها، به تلّی از خاک و خرابه تبدیل شد و تا آغاز عصر صفوی، ویرانه‌ای بیش نبود و با توجه شاه طهماسب صفوی به تهران، ری از رونق افتاد و جزئی از تهران شد. پس از آن شهر ری، تنها به دلیل آنکه مزار عبدالعظیم حسنی در آن است، مورد توجه بوده است.

بست‌نشینی مشروطه‌خواهان

همچنین ببینید: بست‌نشینی

تحصن یک ماهه مشروطه‌خواهان در حرم عبدالعظیم حسنی از ۱۶ شوال ۱۳۲۳ق (۲۲ آذر ۱۲۸۴ش) تا ۱۶ ذیقعده (۲۲ دی) همان سال، یک بار دیگر شهر ری را در محل توجه عمومی قرار داد. علاوه بر این، موارد متعددی از تحصن در حرم عبدالعظیم می‌توان برشمرد؛ از تحصن تجار برای اعتراض به مسیو نوز بلژیکی، تحصن در پی مخالفت محمدعلی شاه قاجار با مشروطه، تحصن سید حسن مدرس و عده‌ای از علما برای وادار کردن احمدشاه به عزل صمصام السلطنه. از این دوره، توجه به شهر ری، بیشتر ناشی از تقدس حرم عبدالعظیم حسنی بوده است.

مشاهیر و مدفونان

علاوه بر امامزادگانی که در ری دفن شده‌اند، بسیاری از رجال سیاسی و همچنین عالمان مسلمان هم در این شهر و مخصوصا در حرم عبدالعظیم حسنی مدفون‌اند. برخی از این چهره‌ها عبارتند از:

• احمد بن اسحاق رازی، از اصحاب امام هادی(ع).
• ابوالفتوح رازی، حسین بن علی الخزائی، نویسنده تفسیر ابوالفتوح.
• بدرالدین قوامی رازی، شاعر عراق، در قرن ششم هجری قمری.
• محمد بن زکریای رازی، پزشک و فیلسوف مسلمان.
• امام فخر رازی، یا محمد بن عمر فخرالدین خطیب رازی.
• شیخ صدوق، محدث و فقیه و نویسنده من لایحضره الفقیه، از کتب اربعه.
• ابوالفضل تهرانی، نویسنده شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور.
• ابوالقاسم کلانتری، نویسنده مطارح الانظار.
• محمد آقازاده خراسانی(درگذشت:۱۳۱۶ش) فرزند آخوند خراسانی
• محمدعلی شاه‌آبادی، فیلسوف، عارف و فقیه شیعه، از استادان امام خمینی.
• محمد ثقفی تهرانی، نویسنده تفسیر روان جاوید، و پدر همسر امام خمینی.
• جلال‌الدین محدث ارموی، نویسنده.
• ابوالقاسم کاشانی، روحانی مبارز و از رهبران نهضت ملی نفت.
• ناصرالدین شاه قاجار که پیش از انقلاب اسلامی، محل دفن او در حرم عبدالعظیم حسنی، به رواق ناصری مشهور بود و پس از وقوع انقلاب، به رواق آیت الله کاشانی تغییر نام داد و سنگ قبر ناصرالدین شاه، به کاخ گلستان منتقل شد.
• ملا علی کنی، از فقهای قرن سیزدهم هجری قمری و نویسنده آثار متعدد در رجال و فقه شیعه.
• محمدتقی فلسفی، واعظ و خطیب مشهور.
• میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف شیعه و نویسنده آثار فراوان در فلسفه و حکمت اسلامی.
• ملا محمد آملی، از فقهای عصر مشروطه و از یاران شیخ فضل الله نوری و همچنین از طرفداران مشروطه مشروعه.
• ذبیح الله محلاتی، نویسنده کتاب اختران تابناک یا کشف الکواکب که شرح کاملی است از زندگی امامزادگان مدفون در ری.
• محمدباقر کمره‌ای، مولف و مترجم.
• ابوالحسن شعرانی، از فقهای شیعه و نویسنده آثار متعدد در تفسیر، اخلاق و عرفان.
• جلال آل احمد
• شیخ محمد خیابانی
• ستارخان
• سید محمد طباطبایی
• محمدرضا مهدوی کنی، رییس مجلس خبرگان رهبری.
• سید رضا فیروزآبادی
• عزیزالله خوشوقت
• مجتبی کلهری تهرانی
• عبدالکریم حق‌شناس
• محمد محمدی ری‌شهری

مکان‌های شاخص

شهرستان ری، بر اساس آمارهای سازمان اوقاف و امور خیریه ایران، ۳۸ امامزاده، و بر اساس سالنامه آماری استان تهران در سال ۱۳۹۱ش، ۲۸ امامزاده، ۴۱۸ مسجد و ۷۲ تکیه و حسینیه دارد. برخی از مهمترین اماکن مذهبی ری عبارتند از:

مدفن امامزادگان و عالمان

امامزادگان و عالمان فراوانی در شهر ری و برخی شهرها و روستاهای مرتبط با آن دفن شده‌اند؛ مزار عبدالعظیم حسنی، امامزاده حمزه فرزند امام کاظم(ع)، طاهر و مطهر، عبدالله ابیض، امامزاده هادی، امامزاده ابوالحسن، سه دختران و دو برادران، بی بی شهربانو، بی‌بی زبیده، ابن بابویه، ابوالفتوح رازی، جوانمرد قصاب، همگی مورد توجه مردم ری بوده و در طول تاریخ، زیارتگاه شیعیان محسوب می‌شده است.. منابع تاریخی، اعتبار برخی بقعه‌ها و انتساب آنها به نوادگان ائمه معصوم را زیر سوال برده‌اند؛ مانند بقعه بی‌بی زبیده که حسین کریمان، مولف کتاب ری باستان، دختر امام حسین(ع) بودن او را نامعتبر دانسته است.

• عبدالعظیم حسنی، معروف به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم، با چهار واسطه به امام حسن(ع) می‌رسد، از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) روایت نقل کرده و عالمان شیعه مانند شیخ صدوق، شیخ طوسی و دیگران، روایات او را معتبر دانسته‌اند. دفن عبدالعظیم حسنی در شهر ری و حضور مردم در این امامزاده، این شهر را در شمار یکی از شهرهای معروف مذهبی ایران درآورده است و سالانه پذیرای بسیاری از زائران است. این امامزاده همچنین مدفن بسیاری از امامزادگان، چهره‌های حکومتی در طول تاریخ ایران و رجال دینی و سیاسی است. مزار امامزاده حمزه فرزند امام موسی کاظم(ع)، و همچنین طاهر و مطهر، از نوادگان امام سجاد(ع) هم در نزدیکی مزار عبدالعظیم حسنی است که پس از بازسازی‌های دهه ۱۳۷۰ش، جزئی از حرم عبدالعظیم حسنی تبدیل شده‌اند. محمد محمدی ریشهری، وزیر اسبق اطلاعات، و نماینده فعلی مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری، تولیت حرم عبدالعظیم حسنی را از سال ۱۳۶۹ش بر عهده دارد. وی از اهالی شهر ری است.
• مقبره ابن بابویه، در نزدیکی برج طغرل در شهر ری، مدفن شیخ صدوق است که در سال ۳۸۱ق درگذشت.

حوزه علمیه شهرری

مدارس علمیه و دانشگاه‌ها

مقالهٔ اصلی: حوزه علمیه ری

شهر ری تا قرن ششم هجری، مدارس و مکتب‌های علمی فراوانی داشت که برخی از مدارس معتبر شیعی آن عبارتند از:

• مدرسه بزرگ سید تاج الدین محمد کیسکی که علاوه بر ختم قرآن و اقامه نماز، محل برگزاری مناظرات علمی مختلف بوده است.
• مدرسه شمس الاسلام حَسْکا بابویه که محل آموزش کودکان بوده است.
• خانقاه زنان (یا چنانکه در نسخه‌های متفاوت آمده، خانقاه رییان به معنای اهالی ری).
• مدرسه خواجه عبدالجبار مفید که به گفته عبدالجلیل قزوینی رازی، ۴۰۰ فقیه و متکلم در آن درس خوانده‌اند.
• خانقاه علی عثمان، که نماز جماعت و ختم قرآن در آن انجام می‌شده است.
• مدرسه خواجه امام رشید رازی که به روایت عبدالجلیل قزوینی رازی، بیش از ۲۰۰ عالم در آن درس دین و فقه خوانده‌اند و کتابخانه هم داشته است.

در قرن پانزدهم هجری هم ری چند مدرسه علمیه دارد؛ حوزه علمیه برهان، مدرسه علمیه الزهرا، حوزه علمیه امیرالمومنین، و حوزه علمیه حضرت عبدالعظیم حسنی.

دانشکده علوم حدیث، مرکز فرهنگی جوانان، و کتابخانه بزرگ ری، از مراکز دیگر علمی و فرهنگی در شهر ری است.

جستارهای وابسته

• کلین

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام