کافور ماده‌ای سفید و بلوری‌شکل، با طبع سرد و خشک است. این ماده خوشبو در غسل، حنوط و کفن نمودن میت کاربرد دارد. لفظ کافور در قرآن آمده است که در مفهوم‌شناسی آن در بین مفسران اختلاف است.
کافور در روایات و طب اسلامی از اهمیت فراوانی برخوردار است به گونه‌ای که در کتب طبی منسوب به برخی از ائمه(ع) نیز به خواص فراوان آن اشاره شده و همچنین این ماده سفید رنگ در طب سنتی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و برای بسیاری از بیماری‌ها تجویز شده است.
مفهوم‌شناسی
کافور ماده‌ای سفید و خوشبو،[۱] شفاف و بلوری‌شکل،[۲] دارای بوی تند و طعم تیز و معطر است که از جوشاندن و تبخیر قطعات ریزشده ساقه، شاخه و ریشه درختی مخصوص [یادداشت ۱] به دست می‌آورند.[۳] کافور تنها در درخت کافور وجود ندارد بلکه روغن فرّاری است که در عده زیادی از گیاهان یافت می‌شود[۴] و برخی از لغت شناسان آن را شکوفه نخل خرما یا غلاف آن و یا گره‌های شاخه انگور معرفی کرده‌اند.[۵] طبیعت آن سرد و خشک است.[۶]
نام کافور در قرآن نیز آمده است. «إِنَّ الْأَبْرَارَ یشْرَبُونَ مِنْ کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا». [۷] مفسران شیعه در مورد مفهوم کافور اختلاف کرده‌اند. برخی کافور را به معنای لغوی دانسته و به معنای هر چیز خنک و خوشبو و یا چیزی که بوی خوشی دارد گرفته[۸] و عده‌ای دیگر از مفسران اشاره به سفیدی فوق‌العاده و خنکی آن کرده‌اند؛ زیرا کافور معمولی در سفیدی و خنکی ضرب‌المثل است.[۹] برخی دیگر از آن جهت که ریشه کافور از کفر به معنای پوشش می‌باشد، کافور را نیز به خاطر پوشیده بودن میوه درختی که این ماده از آن گرفته می‌شود و در میان غلاف پنهان است، معنای کافور دنیوی را لحاظ کرده‌اند.[۱۰]
کاربرد شرعی
از کافور، در تجهیز و آماده‌سازی میت برای خاکسپاری استفاده می‌شود.
غسل میت: بر اساس فتوای مشهور مراجع تقلید شیعه، میت را سه مرتبه غسل می‌دهند که در مرتبه دوم از آب مخلوط شده با کافور برای شستشوی میت استفاده می‌شود[۱۱] و در مقدار آن گفته شده است که نباید آنقدر زیاد باشد که باعث مضاف شدن آب گردد. آنقدر نیز نباید کم باشد که آمیختگی آب با آن معلوم نباشد.[۱۲]
حنوط: طبق فتوای علمای شیعه، مالیدن کافور بر اعضای هفتگانه سجود مرده یعنی پیشانی، کف دستها، سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاها، واجب است.[۱۳]
کفن: از امام صادق(ع) نقل شده است که موقع پوشانیدن کفن، روی هر قطعه آن، مقداری هل و کافور ریخته شود.[۱۴] در روایات خوشبو کردن کفن جنازه، فقط با کافور جایز شمرده شده است؛[۱۵] زیرا مرده به منزله کسی دانسته شده که احرام بسته است.[۱۶]
جایگاه در بهشت
برخی از مفسران در تفسیر آیه ۵، سوره انسان، کافور را اسم عین برای نام بهشت دانسته و معتقدند که یکی از نام‌های بهشت، کافور است.[۱۷] برخی نام چشمه‌ای در بهشت می‌دانند؛[۱۸] یا چشمه‌ای که ممزوج و آمیخته با بوی کافور است [۱۹] از آن جهت که بوی کافور در کنار رایحه‌های خوش‌بویی چون مشک و زنجبیل شهرت دارد[۲۰] و نیکوکاران و عباد الله از آن می‌نوشند؛[۲۱] اما با کافور دنیوی متفاوت است.[۲۲]
در تفسیر برخی از موضوعات مطرح شده در قرآن همچون «وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ»[۲۳] از امام صادق(ع) روایت شده است که منظور از درخت ذکر شده در آیه مذکور، همان درخت کافور است[۲۴] و یا در تفسیر آیه «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ عَیناً یشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ»[۲۵] منظور از «عینا» را کافور یا چشمه‌ای با طعم کافور می‌دانند که ابرار و اصحاب یمین از آن می‌آشامند.[۲۶] بنا بر برخی از روایات، این چشمه از زیر درختی در بهشت که تنه آن در منزل پیامبر(ص)و شاخه‌های آن در همه منازل بهشت گسترده شده است، بیرون می‌آید.[۲۷]
رسول اکرم(ص)، علاوه برآنکه خلقت دنیوی خود را در کنار عطر و عنبر، کافور دانسته،[۲۸] به‌عنوان یکی از درجات و یا پلکان بهشت نیز معرفی کرده است [۲۹] و یا در روایت دیگری از ایشان، به‌عنوان خاک برای درختی در بهشت به نام طوبی قلمداد شده[۳۰] و یا سایه آن درخت در خنکی چون کافور است[۳۱]و یا ملات برای خانه‌ای در بهشت توصیف شده است.[۳۲] در جای دیگر به عنوان رایحه‌ای خوشبو در خانه‌های بهشتی مطرح شده است[۳۳] و یا در روایتی دیگر در توصیف حوض کوثر که مومنان از آن بهره می‌برند، طبع آن را در سردی و خنکی، همچون کافور معرفی کرده‌اند.[۳۴]
امیرالمومنین(ع) بعد از ذکر جایگاه خود در بهشت اشاره به جامۀ خود در بهشت می‌کند که از کافور است.[۳۵]
خواص طبی
کافور در روایات اسلامی در کنار یکی از رایحه‌های خوش و بهشتی، به عنوان یکی از داروهای موثر برای بیماری‌های گوناگون تجویز شده است.[۳۶] این موضوع در کتب طب الائمه و بحارالانوار و دیگر کتب روایی ذکر شده است.[۳۷] به عنوان نمونه می‌توان به کتاب منسوب به امام رضا(ع) اشاره نمود[۳۸]و همچنین به کتابی که روایات امام صادق(ع) را در زمینه طب، جمع آوری نموده است.[۳۹]
شایع‌ترین تجویز کافور در روایات برای درمان چشم درد،[۴۰] ضعف قوه باه، گزیدگی عقرب و حشرات، تب، درد گوش، جنون و صرع، درد دهان و دندان، کرم شکم و ... است.[۴۱]
کافور به علت خواص بی‌نظیر خود در زمینه طب، مورد توجه اکثر حکما و دانشمندان قرار گرفته است و در کتب مختلف طبی از قدیم تا کنون از سودمندی آن سخن گفته و با شمردن فواید آن برای انواع بیماری‌ها سفارش شده است.[۴۲] این ماده به نوعی برای تمام بیماری‌های بدن[۴۳] از جمله بیماری‌های گرم مزاج‌ها[۴۴] مفید است که به اعتبار نوع بیماری به صورت خوراکی، تزریقی،[۴۵]موضعی،[۴۶] استنشاقی،[۴۷] ساخت عطر،[۴۸] قرص،[۴۹] مرهم،[۵۰] بخور[۵۱]شیاف،[۵۲] سرمه،[۵۳] محلول‌های روغنی،[۵۴] جوارش[۵۵] و ... کاربرد دارد.
کافور برای اشخاص سردمزاج زیان دارد و موجب تضعیف معده و نیروی جنسی، خشک شدن اسپرم، پیدایش سنگ کلیه و مثانه، قطع اشتها، بی‌خوابی و حتی بوئیدن زیاد آن، پیری زودرس و سپید شدن مو می‌گردد.[۵۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی معین، ۱۳۸۲ش. ذیل واژه کافور.
- ↑ عیسی، موسوعة النباتات المفیده، ۲۰۰۲م، ص۴۴۸؛ میرحیدر، میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۸۵ش، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۸۵.
- ↑ میرحیدر، میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۸۵ش، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۸۶؛ حنین بن اسحاق، المسائل فی الطب للمتعلمین، ۱۹۷۸م، ص۴۶۹.
- ↑ لبدی، القاموس الطبی العربی، ۱۴۲۵ق، ص۹۲۰.
- ↑ بستانی، فرهنگ ابجدی، ۱۳۷۵ش، ص۷۱۶.
- ↑ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۱۹؛ جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی فارسی، بی‌تا، ج۱، ص۳۹۴؛ مجوسی، کامل الصناعة الطبیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۹۳؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۸۹؛ هروی، الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی، ۱۳۴۶ش، ص۲۷۴؛ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۳۶۲ق، ج۲، ص۱۰۹؛ بهاء الدوله، خلاصة التجارب، ۱۳۸۲ش، ص۵۹۸؛ حکیم مومن، تحفة المؤمنین، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۶۸۷.
- ↑ به یقین ابرار و نیکان از جامی می‌نوشند که با عطر خوشی آمیخته است. سوره انسان، آیه ۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۱۲۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۹۸؛ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۴، ص۵۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۳۹.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۳، ص۱۴۳.
- ↑ کلینی، گزیده کافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ ابن شعبه، تحف العقول، ۱۳۸۲ش، ص۱۶۵.
- ↑ ابن شعبه، تحف العقول، ۱۳۸۲ش، ص۱۷۵.
- ↑ سبزواری، ارشاد الازهان الی تفسیر القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵۸۴.
- ↑ قمی مشهدی، تفسیر کنز الدقائق، ۱۳۶۸ش، ج۱۴، ص۵۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۶.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۱۲۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۶.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۴۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۶۱۶؛ سبزواری، ارشاد الازهان الی تفسیر القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۵۸۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۳۵
- ↑ العروسی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۶۰؛ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۷.
- ↑ سوره مطففین، آیات ۲۷-۲۸
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ جرجانی، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۷۸۸.
- ↑ علی بن موسی(ع)، صحیفة الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۴۷.
- ↑ حسن بن علی(ع)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۴.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۲۱۲.
- ↑ ابن بابویه، کمال الدین، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۵۹۴.
- ↑ کلینی، بهشت کافی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۳.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۰۲.
- ↑ کلینی، بهشت کافی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۳.
- ↑ مستغفری، روش تندرستی در اسلام، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۵.
- ↑ مستغفری، روش تندرستی در اسلام، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۵.
- ↑ علی بن موسی(ع)، طب الإمام الرضا(ع) المعروف بالرسالة الذهبیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۲.
- ↑ قزوینی، طب الإمام الصادق(ع)؛ ۱۴۲۶ق، ص۲۹۹.
- ↑ کلینی، الروضة من الکافی، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۲۴۰؛ مجلسی، آسمان و جهان ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوار، ۱۳۵۱ش، ج۶، ص۱۱۹.
- ↑ مستغفری، روش تندرستی در اسلام، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۷.
- ↑ بیرونی، الصیدنة فی الطب، ۱۳۸۳ش، ص۸۴۰؛ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۱۸؛ هروی، الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۹؛ عیسی، موسوعة النباتات المفیدة، ۲۰۰۲م، ص۴۴۸؛ لبدی، القاموس الطبی العربی، ۱۴۲۵ق، ص۹۲۰؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۸۵؛ رازی، الحاوی فی الطب، ۱۴۲۲ق، ج۲۱، ص۳۳۵؛ رازی، المنصوری فی الطب، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۱؛ ابن سینا، القانون فی الطب، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۷۷؛ ابن سینا، من مؤلفات ابن سینا الطبیة، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۷۴؛ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۳۶۲ق، ج۲، ص۱۰۹؛ ابن وردی، منافع النبات و الثمار و البقول و الفواکه و الخضراوات و الریاحین، دمشق، ص۱۰۶؛ عقیلی، خلاصة الحکمة، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ رازی، المنصوری فی الطب، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۱.
- ↑ علی بن موسی(ع)، طب الإمام الرضا(ع) المعروف بالرسالة الذهبیة، ۱۴۱۹ق، ص۴۱۳؛ جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی، بی‌تا، ج۱، ص۳۹۴؛ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۱۹؛ هروی، الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۹؛ قزوینی، طب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۶ق، ص۳۰۰؛ مجوسی، کامل الصناعة الطبیة، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۹۳؛ ابن سینا، القانون فی الطب، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۷۷؛ قلانسی، أقرباذین القلانسی، ۱۴۰۳ق، ص۲۳۹؛ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۳۶۲ق، ج۲، ص۱۰۹؛ حکیم مومن، تحفة المؤمنین، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۶۸۷؛ رازی، المنصوری فی الطب، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۱؛ طوسی، تنسوخ نامه ایلخانی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۰.
- ↑ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۱.
- ↑ بغدادی، المختارات فی الطب، ۱۳۶۲ق، ج۲، ص۲۹۴؛ عقیلی، قرابادین کبیر، تهران، ج۲، ص۱۱۴۵؛ جرجانی، یادگار در دانش پزشکی و داروسازی، ۱۳۸۱ش، ص۳۴۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی، بی‌تا، ج۱، ص۳۹۴.
- ↑ هروی، الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۹.
- ↑ قلانسی، أقرباذین القلانسی، ۱۴۰۳ق، ص۲۳۹.
- ↑ علی خان، مخازن التعلیم، ۱۳۲۳ق، ص۲۹۹.
- ↑ عقیلی، قرابادین کبیر، تهران، ج۲، ص۱۱۴۵.
- ↑ علی بن موسی(ع)، طب الرضا(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۵.
- ↑ قزوینی، طب الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۶ق، ص۲۹۹؛ سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۲۰؛ بهاء الدوله، خلاصة التجارب، ۱۳۸۲ش، ص۵۹۸؛ عقیلی، مخزن الأدویه: دائرة المعارف خوردنیها و داروهای پزشکی سنتی ایران طبع قدیم، ۱۳۶۰ق، ص۷۲۵؛ هروی، الأبنیة عن حقائق الأدویة روضة الأنس و منفعة النفس، ۱۳۴۶ش، ص۲۷۳؛ عقیلی، قرابادین کبیر، تهران، ج۲، ص۱۱۴۴.
یادداشت
- ↑ کافور از درختی بسیار بزرگ (ابن وردی، منافع النبات و الثمار و البقول و الفواکه و الخضراوات و الریاحین، دمشق، ص۱۰۶.) و همیشه سبز است.(سلطانی، سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۱۸؛ ابن عدیم، الوصلة إلی الحبیب فی وصف الطیبات و الطیب، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۸۶۷.)منشاء اصلی درخت چین، ژاپن (نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران، ج۴، ص۲۷۴۶؛ ابن عدیم، الوصلة إلی الحبیب فی وصف الطیبات و الطیب، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۸۶۷.) و تایوان می‌باشد و در هند نیز وجود دارد.(ابن وردی، منافع النبات و الثمار و البقول و الفواکه و الخضراوات و الریاحین، دمشق، ص۱۰۶.) درخت کافور توسط موسسه کشاورزی لاهیجان به ایران وارد شده است. (سلطانی، سلطانی، دائرة المعارف طب سنتی گیاهان دارویی، ۱۳۸۳ش، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۱۸.)
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام و النعمه، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، من مؤلفات ابن سینا الطبیه، تحقیق محمد زهیر البابا، دمشق، معهد التراث العلمی العربی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبد الله، القانون فی الطب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۶ش.
- ابن‌شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه احمد جنتی، تهران، مؤسسه امیر کبیر، ۱۳۸۲ش.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش.
- ابن‌عدیم، عمر بن احمد، الوصلة إلی الحبیب فی وصف الطیبات و الطیب، تحقیق سلیمی محجوب، حلب، معهد التراث العلمی العربی، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌وردی، عمر بن مظفر، منافع النبات و الثمار و البقول و الفواکه و الخضراوات و الریاحین، تحقیق محمد سید رفاعی، دمشق، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- بغدادی، علی بن احمد، المختارات فی الطب، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۶۲ق.
- بهاء الدوله، بهاء الدین بن میر قوام الدین، خلاصة التجارب، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، ۱۳۸۲ش.
- بیرونی، ابو ریحان محمد بن احمد، الصیدنة فی الطب، ترجمه باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۳ش.
- جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تحقیق جلالالدین محدث، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ق.
- جرجانی، اسماعیل بن حسن، یادگار در دانش پزشکی و داروسازی، تحقیق مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی فارسی، بی‌جا، بی‌تا.
- حسن بن علی(ع)، تفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری(ع)، تحقیق مدرسه امام مهدی(عج)، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
- حکیم مؤمن، سید محمد مؤمن بن محمد زمان، تحفة المؤمنین، تحقیق مؤسسه احیای طب طبیعی، قم، نور وحی، ۱۳۹۰ش.
- حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۱، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- حنین بن اسحاق، المسائل فی الطب للمتعلمین، قاهره، دار الجامعات المصریة، ۱۹۷۸م.
- رازی، محمد بن زکریا، الحاوی فی الطب، تحقیق هیثم خلیفة طعیمی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
- رازی، محمد بن زکریا، المنصوری فی الطب، مترجم محمد ابراهیم ذاکر، تحقیق حازم بکری صدیقی، تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران، ۱۳۸۷ش.
- سبزواری، محمد، ارشاد الازهان الی تفسیر القرآن، سبزواری، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
- سلطانی، ابو القاسم، دائرة المعارف طب سنتی (گیاهان دارویی)، تهران، ارجمند، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن محمد، تنسوخ نامه ایلخانی، تحقیق مدرس رضوی، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- العروسی الحویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشمرسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین قرابادین کبیر، تهران، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، بی‌تا.
- عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین، خلاصة الحکمة، تحقیق اسماعیل ناظم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۵ش.
- عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین، مخزن الأدویه: دائرة المعارف خوردنیها و داروهای پزشکی سنتی ایران طبع قدیم، تحقیق احمد کبیر و همکاران، کلکته هندوستان، چاپ سوم، ۱۲۶۰ق.
- علی بن موسی(ع)، طب الإمام الرضا(ع) المعروف بالرسالة الذهبیة، تحقیق محسن عقیل، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۱۹ق.
- علی بن موسی(ع)، صحیفة الإمام الرضا(ع)، مشهد، کنگره جهانی امام رضا(ع)، ۱۴۰۶ق.
- علی بن موسی(ع)، طب الرضا(ع) ترجمه امیر صادقی، تهران، معراجی، چاپ ششم، ۱۳۸۱ش.
- علی خان، محمد صادق، مخازن التعلیم، دهلی، مطبع فاروقی، ۱۳۲۳ق.
- عیسی، فرید بابا، موسوعة النباتات المفیده، دمشق، مطبعة‌دار عکرمه، ۲۰۰۲م.
- قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- قزوینی، سید محمد کاظم، طب الإمام الصادق(ع)، قم، قلم الشرق، ۱۴۲۶ش.
- قلانسی سمرقندی، محمد بن بهرام، أقرباذین القلانسی، تحقیق محمد زهیر بابا، حلب، معهد التراث العلمی العربی، ۱۴۰۳ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسیندرگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، گزیده کافی، ترجمه محمد باقر بهبودی، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ط الإسلامیة، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الروضة من الکافی، ترجمه هاشم رسولی محلاتی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، ۱۳۶۴ش
- کلینی، محمد بن یعقوب، بهشت کافی، ترجمه روضه کافی، ترجمه حمیدرضا آژیر، قم، انتشارات سرور، ۱۳۸۱ش.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق محمد کاظم، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- لبدی، عبد العزیز، القاموس الطبی العربی، عمان، دار البشیر، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمد باقر، آسمان و جهان «ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوارجلد ۵۴»، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش.
- مجلسی، محمد باقر، آسمان و جهان ترجمه کتاب السماء و العالم بحار الأنوار، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۱ش.
- مجوسی، علی بن عباس، کامل الصناعة الطبیه، تحقیق مؤسسه احیاء طب طبیعی، قم، جلال الدین، ۱۳۸۷ش.
- مستغفری، جعفر بن محمد، روش تندرستی در اسلام، ترجمه طب النبی و طب الصادق(ع)، تحقیق یعقوب مراغی، قم، مومنین، ۱۳۸۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه کافور، تهران، نشر سی‌گل، ۱۳۸۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- میر حیدر، حسین، میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۸۵ش، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، ۱۳۸۵ش.
- نفیسی، میرزا علی اکبر، فرهنگ نفیسی، تهران، خیام، بی‌تا.
- هروی، موفق بن علی، الأبنیة عن حقائق الأدویة روضة الأنس و منفعة النفس، تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.
- هروی، موفق بن علی، الأغذیة و الأدویة عند مؤلفی الغرب الإسلامی، تحقیق احمد بهمنیار، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ش.