ما منا الا مقتول شهید: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
== جایگاه و ویژگی‌ها == | == جایگاه و ویژگی‌ها == | ||
«ما منّا الا مقتولٌ شهیدٌ» (هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید است)، مضمون چند حدیث است که بر اساس آن به [[شهادت]] همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] یا [[اهل‌بیت(ع)]]<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.</ref>، حتی آنانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد، حکم شده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۳؛ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.</ref> [[شیخ صدوق]] با اتکا به این روایت، و روایات مشابه آن، شهادت همه [[چهارده معصوم|معصومان(ع)]] را نتیجه گرفته و آن را جزء [[امامیه|اعتقادات شیعه]] قلمداد کرده و کسی که معتقد به آن نباشد را [[کفر|کافر]] و خارج از اسلام دانسته است.<ref>صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.</ref> برخی [[مناقب‌نگاری|مناقب‌نگاران]] ائمه(ع)، مانند [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]<ref>طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷.</ref>، [[ابن‌شهرآشوب]]<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵.</ref> و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]]<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.</ref> تأکید کرده‌اند که بسیاری از عالمان شیعه بر اساس این روایت به شهادت همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] معتقد شده‌اند.<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۴.</ref> | «ما منّا الا مقتولٌ شهیدٌ» (هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید است)، مضمون چند حدیث است که بر اساس آن به [[شهادت]] همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] یا [[اهل‌بیت(ع)]]<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.</ref>، حتی آنانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد، حکم شده است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۳؛ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.</ref> [[شیخ صدوق]] با اتکا به این روایت، و روایات مشابه آن، شهادت همه [[چهارده معصوم|معصومان(ع)]] را نتیجه گرفته و آن را جزء [[امامیه|اعتقادات شیعه]] قلمداد کرده و کسی که معتقد به آن نباشد را [[کفر|کافر]] و خارج از اسلام دانسته است.<ref>صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.</ref> | ||
برخی [[مناقب‌نگاری|مناقب‌نگاران]] ائمه(ع)، مانند [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]<ref>طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷.</ref>، [[ابن‌شهرآشوب]]<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵.</ref> و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]]<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.</ref> تأکید کرده‌اند که بسیاری از عالمان شیعه بر اساس این روایت به شهادت همه [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] معتقد شده‌اند.<ref>عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۴.</ref> [[محمدباقر مجلسی|مجلسی]] یک باب از احادیث [[بحار الانوار (کتاب)|بحار الانوار]] را به این موضوع اختصاص داده که اهل‌بیت(ع) جز با شهادت از دنیا نمی‌روند<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۰۷.</ref> و در انتهای باب تصریح می‌کند که با وجود کثرت این روایات نمی‌توان آنها را رد کرد.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۱۶.</ref> نیز این روایات مستند نظریه شهادت [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام مهدی(ع)]] پس از دوران ظهور قرار گرفته‌اند.<ref>سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۲.</ref> [[سید محمدکاظم قزوینی|قزوینی]] پژوهشگر زندگانی اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند که هر چند هیچ دلیلی بر قتل یا مسموم شدن امام مهدی(ع) نداریم، بر اساس این روایات او به مرگ طبیعی از دنیا نخواهد رفت.<ref>قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸-۶۳۹.</ref> با این حال، استناد به این روایات از سوی برخی عالمان و نویسندگان مورد تشکیک قرار گرفته است.<ref>امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۴؛ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات».</ref> | |||
[[پرونده:نمودار اسناد روایت ما منا الا مقتول او مسموم.jpg|بندانگشتی|نمودار اسناد روایت «ما منا الا مقتول او مسموم» به‌نقل از مقاله «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»|250x250پیکسل]] | [[پرونده:نمودار اسناد روایت ما منا الا مقتول او مسموم.jpg|بندانگشتی|نمودار اسناد روایت «ما منا الا مقتول او مسموم» به‌نقل از مقاله «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»|250x250پیکسل]] | ||
===متن احادیث=== | ===متن احادیث=== | ||
نسخهٔ ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۰۱
| ما منا الا مقتول شهید | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| نام‌های دیگر | ما منا الا مسموم او مقتول، ما منا الا مقتول، ما منا الا مقتول او مسموم، ما من نبی و لا وصی الا شهید |
| موضوع | اثبات شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع) |
| صادره از | پیامبر(ص) و امام رضا(ع) |
| اعتبار سند | حدیث صحیح |
| منابع شیعه | عیون اخبار الرضا، من لا یحضره الفقیه، الامالی، کفایة الاثر و بصائر الدرجات |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ، به‌معنای هيچ يک از ما نيست مگر اين كه كشته و شهيد مى‌شود، روایتی است که دلیل برای شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع) قلمداد شده است. از این روایت برای اثبات شهادت امامانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد نیز استفاده شده است. محتوای این روایت به پنج صورت مختلف و پنج طریق متفاوت از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) نقل شده است.
محققان، قدیمی‌ترین منابع روایی که حدیث «ما منا الا مقتول شهید» در آن نقل شده را برخی از آثار شیخ صدوق دانسته‌اند. از میان پنج روایت مختلفی که با پنج سند متفاوت متن روایت را با الفاظ مختلف گزارش کرده‌اند، تنها روایت نقل‌شده از امام رضا(ع) در من لایحضره الفقیه و الامالی، صحیح دانسته شده است. روایت نقل‌شده در کتاب بصائر الدرجات صفار قمی، حسن قلمداد شده و باقی روایات ضعیف تلقی شده‌اند.
عالمانی چون شیخ مفید و طبرسی دلالت روایت «ما منا الا مقتول شهید» بر شهادت همه ائمه(ع) را تضعیف کرده‌اند. برخی تلاش برای اثبات نظریه شهادت همه معصومان(ع) با اتکا به این روایت را ناشی از خلط یک مبحث کلامی با یک مبحث تاریخی دانسته‌اند. از نظر آنان اگر شهادت ائمه(ع) مسئله‌ای تاریخی قلمداد شود، حتی با اثبات صحت این روایت نمی‌توان به شهادت همه آنان حکم کرد؛ زیرا مسئله تاریخی نیازمند مستندات تاریخی است و مستندات کلامی در این زمینه راهگشا نیست.
جایگاه و ویژگی‌ها
«ما منّا الا مقتولٌ شهیدٌ» (هیچ یک از ما نیست مگر این که کشته و شهید است)، مضمون چند حدیث است که بر اساس آن به شهادت همه ائمه(ع) یا اهل‌بیت(ع)[۱]، حتی آنانی که دلایل تاریخی قابل‌اتکایی برای شهادت آنان وجود ندارد، حکم شده است.[۲] شیخ صدوق با اتکا به این روایت، و روایات مشابه آن، شهادت همه معصومان(ع) را نتیجه گرفته و آن را جزء اعتقادات شیعه قلمداد کرده و کسی که معتقد به آن نباشد را کافر و خارج از اسلام دانسته است.[۳]
برخی مناقب‌نگاران ائمه(ع)، مانند طبرسی[۴]، ابن‌شهرآشوب[۵] و اربلی[۶] تأکید کرده‌اند که بسیاری از عالمان شیعه بر اساس این روایت به شهادت همه ائمه(ع) معتقد شده‌اند.[۷] مجلسی یک باب از احادیث بحار الانوار را به این موضوع اختصاص داده که اهل‌بیت(ع) جز با شهادت از دنیا نمی‌روند[۸] و در انتهای باب تصریح می‌کند که با وجود کثرت این روایات نمی‌توان آنها را رد کرد.[۹] نیز این روایات مستند نظریه شهادت امام مهدی(ع) پس از دوران ظهور قرار گرفته‌اند.[۱۰] قزوینی پژوهشگر زندگانی اهل‌بیت(ع) تصریح می‌کند که هر چند هیچ دلیلی بر قتل یا مسموم شدن امام مهدی(ع) نداریم، بر اساس این روایات او به مرگ طبیعی از دنیا نخواهد رفت.[۱۱] با این حال، استناد به این روایات از سوی برخی عالمان و نویسندگان مورد تشکیک قرار گرفته است.[۱۲]
متن احادیث
محتوای این روایت به پنج صورت مختلف و پنج طریق متفاوت از پیامبر(ص) و امام رضا(ع) نقل شده است.[۱۳] امام حسن(ع) و امام صادق(ع) در سه طریقْ این روایت را از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند.[۱۴]
پنج صورت این روایت به شکل زیر گزارش شده است:[۱۵]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ شَهِیدٌ»؛[۱۶]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ»؛[۱۷]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ او مَقْتولٌ»؛[۱۸]
- «مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتولٌ او مَسْمُومٌ»؛[۱۹]
- مَا مِنْ نَبِیٍّ و لا وَصیٍّ إِلَّا شهیدٌ».[۲۰]
از نظر محققان، روایتی که صفار قمی از امام صادق(ع) نقل کرده، هرچند از نظر متنی با سایر روایات تفاوت بیشتری دارد، اما از لحاظ معنایی تقریباً هم‌خانواده سایر روایت است.[۲۱]
منابع
محققان، قدیمی‌ترین منابع روایی که حدیث «ما منا الا مقتول شهید» در آن نقل شده را برخی از آثار شیخ صدوق دانسته‌اند.[۲۲] صدوق این روایت را در کتاب‌های عیون اخبار الرضا،[۲۳] من لا یحضره الفقیه[۲۴] و الامالی[۲۵] آورده است. پس از شیخ صدوق شاگرد او، علی بن محمد خزاز، دو روایت به همین مضمون را با اسنادی متفاوت[۲۶] در کتاب خود، کفایة الاثر،[۲۷] نقل کرده است.[۲۸] منبع سایر کتاب‌های روایی و تفسیری چون بحارالانوار،[۲۹] وسائل الشیعه،[۳۰] تفسیر صافی[۳۱] و تفسیر نور الثقلین،[۳۲] که این روایت با صورت‌های مختلف در آنها آمده، کتاب‌های صدوق و شاگردش خزاز قلمداد شده است.[۳۳]
اعتبارسنجی
برخی محققان، پس از تحلیل رجالی اسناد روایت «ما منا الا مقتول شهید» به این نتیجه رسیده‌اند که از میان پنج روایت مختلفی که با پنج سند متفاوت، متن روایت را با الفاظ مختلف گزارش کرده‌اند، تنها روایت نقل‌شده از امام رضا(ع) در کتاب من لایحضره الفقیه و الامالی شیخ صدوق از طریق ابراهیم بن هاشم و او از اباصلت هروی، صحیح است.[۳۴] آنان روایت نقل‌شده از امام صادق(ع) از طریق ابوبصیر در کتاب بصائر الدرجات صفار قمی را روایت حسن قلمداد کرده‌اند.[۳۵] سایر طرق نقل این روایت ضعیف قلمداد شده است.[۳۶]
محقق دیگری نیز فاصله زمانی نگارش این روایات با زمان صدور را دلیل کاهش اعتبار این روایات دانسته است.[۳۷] چنان‌که وجود برخی نکات مثل سهو النبی در نقل‌های این روایات که با مبانی شیعه سازگار نیستند نیز از عوامل تضعیف اعتبار این روایات دانسته شده است.[۳۸]
دلالت
از نظر بسیاری از عالمان شیعه، روایت «ما منا الا مقتول شهید»، و روایات مشابه آن، بر شهادت همه ائمه(ع)[۳۹] یا همه اهل‌بیت(ع)[۴۰] دلالت می‌کند.[۴۱] از نظر علی کورانی عاملی، محقق لبنانی، این روایت، در حکم یک قاعده، شهادت همه ائمه(ع) را اثبات می‌کند.[۴۲] قزوینی نویسنده کتاب‌های متعدد درباره زندگی امامان شیعه، ادعای شهادت یا مسموم‌شدن همه امامان از نظر حدیثی و تاریخی اثبات‌شده می‌داند و تشکیک در آن را مساوی با تشکیک در حقایق ثابت‌شده تلقی می‌کند.[۴۳]
بر دلالت این روایت بر اینکه همه ائمه(ع) یا همه اهل‌بیت(ع) به شهادت رسیده‌اند اشکالاتی وارد شده است؛[۴۴] از جمله، شیخ مفید، برخلاف نظر شیخ صدوق، عمومیت این روایات را باور ندارد و معتقد است که شهادت برخی ائمه(ع) ثابت نشده است و راهی هم برای اثبات آن وجود ندارد.[۴۵] همچنین، طبرسی این روایت و روایات مشابه آن را برای اثبات شهادت همه ائمه(ع) یقین‌آور نمی‌داند.[۴۶]
علامه مجلسی، بر خلاف شیخ مفید و طبرسی، معتقد است که این روایت و روایات مشابه آن در کنار روایات مربوط به شهادت هر یک از امامان(ع) اگر نتواند مفید یقین باشد، مفید ظنی قوی خواهد بود.[۴۷] او احتمال داده است که منظور شیخ مفید رد تواتر این احادیث باشد نه رد اصل وجود چنین روایاتی.[۴۸] همچنین، سید جعفر مرتضی عاملی احتمال داده که شیخ مفید این اخبار را از سر تقیه نفی کرده باشد.[۴۹] سلیمیان پژوهشگر مهدویت احتمال داده است که روایت امام رضا(ع) ناظر به امامان پیش از ایشان باشد و شامل امامان پس از ایشان نشود.[۵۰]
خلط میان کلام و تاریخ در فهم روایت
بعضی محققان تلاش برخی عالمان شیعه برای اثبات نظریه شهادت همه معصومان(ع) از طریق روایت «ما منا الا مقتول شهید»، و روایات مشابه آن، را ناشی از خلط یک مبحث کلامی با یک مبحث تاریخی دانسته‌اند.[۵۱] از نظر آنان اگر مسئله شهادت همه ائمه(ع) مسئله‌ای کلامی تلقی شود، در این صورت می‌توان به‌روایتی کلامی مانند روایت «ما منا الا مقتول شهید» استناد کرد، و مطابق نظر علامه مجلسی، بر پایه این روایت دست‌کم ظنی قوی درباره شهادت جمیع ائمه(ع) حاصل کرد.[۵۲] اما اگر این مسئله مسئله‌ای تاریخی قلمداد شود، در این صورت حتی با اثبات صحت این روایت نمی‌توان به شهادت همه معصومان(ع) حکم کرد؛ زیرا مسئله تاریخی نیازمند مستندات تاریخی است و مستندات کلامی در این زمینه نمی‌تواند راهگشا باشد.[۵۳]
پانویس
- ↑ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۳؛ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.
- ↑ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۳ق، ص۹۹.
- ↑ طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۰۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۲.
- ↑ قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸-۶۳۹.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۴؛ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات».
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۶-۲۰۷.
- ↑ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظين، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.
- ↑ خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۱۴ق، ص۵۰۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۶.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.
- ↑ صدوق، عيون أخبار الرضا عليه السلام، نشر جهان، ج۲، ص۲۰۳.
- ↑ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵.
- ↑ صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۳.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۴
- ↑ خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۲؛ خزاز رازى، كفاية الأثر، ۱۴۰۱ق، ص۲۲۷.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۳۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشيعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۶۸.
- ↑ فیض کاشانی، التفسير الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۱۳.
- ↑ عروسى حويزى، تفسير نور الثقلين، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۶۵.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۷-۲۰۹؛ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۱۱-۲۱۳.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۰۸-۲۱۱؛ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۵.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۶-۵۹.
- ↑ محسنی، صراط الحق، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۳۰۷.
- ↑ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۲.
- ↑ طبرسی، إعلام الورى، دارالکتب الاسلامیة، ص۳۶۷؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۴۳۱ق، ج۵، ص۱۶۵؛ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۰.
- ↑ کورانی، جواهر التاریخ، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۲۱۸.
- ↑ قزوینی، الامام المهدی من المهد الی الظهور، ۱۴۲۷ق، ص۶۳۸.
- ↑ سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۱.
- ↑ مفید، تصحيح اعتقادات الإمامية، ۱۴۱۴ق، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ طبرسی، تاج الموالید، ۱۴۲۲ق، ص۱۰۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ عاملی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۷-۱۹۱.
- ↑ سلیمیان، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، ص۵۹.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
- ↑ امینی و اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، ص۲۲۴.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، تحقیق علی اشرف، قم، المکتبة الحيدرية، ۱۴۳۱ق.
- اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تبریز، بنی هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- امینی، نوروز و صمد اشکانی آقبلاغ، «روایت ما منا الا مقتول او مسموم در ترازوی نقد»، فصلنامه علمی علوم حدیث، شماره ۹۴، زمستان ۱۳۹۸ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، تحقیق مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ۱۴۰۹ق.
- خزاز رازى، على بن محمد، كفاية الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، تحقیق عبداللطيف حسينى كوهكمرى، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق.
- سلیمیان، خدامراد، «تحلیل نظریه شهادت امام مهدی(ع) از نگاه روایات»، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۴۳، زمستان ۱۳۹۲ش.
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، تهران، بنياد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، ۱۳۸۸ش.
- صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- صدوق، محمد بن علی، عيون أخبار الرضا عليه السلام، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی، کتاب من لا يحضره الفقيه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۱۳ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله عليهم، تحقیق محسن بن عباسعلى كوچه‌باغى، قم، مكتبة آية‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق
- طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، تحقیق حسن خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.
- طبرسی، امین الاسلام فضل بن حسن، تاج المواليد فی مواليد الائمة و وفياتهم، بیروت، دارالقارئ، ۱۴۲۲ق.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحيح من سيرة النبی الأعظم(ص)، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۴۲۶ق.
- عروسى حويزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، قم، منشورات رضی، ۱۳۷۵.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، التفسير الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، مکتبة الصدر، ۱۴۱۵ق.
- قزوینی، سید محمدکاظم، الامام المهدی من المهد الی الظهور، قم، ناجی الجزائری، ۱۴۲۷ق.
- کورانی، علی، جواهر التاریخ، بیروت، دار الهدى، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محسنی، محمدآصف، صراط الحق فی المعارف الإسلامية و الأصول الإعتقادية، قم، انتشارات ذوی القربی، ۱۴۲۸ق.
| بستگان | امام کاظم(ع) (پدر) • نجمه (مادر) • سبیکه (همسر) • امام جواد (فرزند) • فاطمه معصومه(س) (خواهر) • حمزة بن موسی (برادر) • شاهچراغ (برادر) • سید میر محمد عابد (برادر) • قاسم بن موسی (برادر) • زید النار (برادر) | .jpg) |
|---|---|---|
| القاب | ||
| کنیه‌ها | ||
| سخنان | ||
| مناظرات | ||
| اصحاب | ||
| خلفای معاصر | ||
| مسیر حرکت | ||
| شعر و هنر مرتبط | ||
| مکان‌ها و بناهای مرتبط و منسوب | حرم • قدمگاه نیشابور • صریا • سناباد • بقعه هارونیه • نوقان • مدرسه رضویه • مسجد فرط • قدمگاه فراشاه • مسجد بیرون • مسجد توران‌پشت • آرامگاه علی بن مهزیار | |
| کتاب‌شناسی | ||
| وابسته | ||