پرش به محتوا

مسئله شر

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از مسأله شر)
عدل الهی
تعریف عدل الهی
حسن و قبح
مسئله شر
جبر و اختیار
امر بین الامرین
قضا و قدر
نظام احسن
مستضعف فکری
تکلیف مالایطاق
استطاعت
قبح عقاب بلابیان
عذاب ابدی
خلقت اجباری
عدالت تشریعی

مسئله شر به ناسازگاری میان وقوع حوادث ناگوار مثل زلزله، سیل، مرگ، بیماری و مواردی مانند ظلم و تبعیض با عقاید اسلامی اشاره دارد. این مسئله، از یک سو وجود خدا را زیر سؤال می‌برد؛ زیرا نمی‌توان هم‌زمان به وجود خدا و وجود شرور اعتقاد داشت؛ از سوی دیگر، یگانگی خدا را به چالش می‌کشد؛ بدین صورت که برخی از باورمندان به دو خدا، بر این عقیده‌اند که خوبی‌ها باید به خدا و بدی‌ها باید به اهریمن نسبت داده شود. این شبهه زمینه‌ای برای تردید در صفاتی همچون قدرت، علم و خیرخواهی خداوند ایجاد می‌کند؛ زیرا اگر خدا قادر،‌ عالم و خیرخواهِ بندگانش است، چرا مانع شرور نمی‌شود؟ همچنین این شبهه، حوزه‌های حکمت و عدل الهی را مورد بررسی قرار داده است.

شر به انواع مختلفی تقسیم می‌شود، از جمله: شر طبیعی و اخلاقی، شر اجتماعی، شر ادراکی و عاطفی. فیلسوفان و متکلمان با رویکردهای متنوعی به این مسئله پرداخته‌اند. بسیاری از فیلسوفان بر این باورند که شرور عدم و از سنخ نیستی‌اند. ازاین‌رو، نیازی به آفریننده ندارد؛ زیرا آفرینش مخصوص وجود و هستی است؛‌ اما گروهی از متکلمان آن را امری وجودی می‌دانند که باید با عدالت الهی سازگار باشد. پاسخ‌های متعددی برای شبهه شرور ارائه شده است که مهم‌ترین آن‌ها شامل نظام احسن، عدمی بودن شر، تقسیم‌بندی انواع شر، تعالی روح انسانی، نادانی انسان، نظریه عوض و انتصاف است. بسیاری از فیلسوفان و متکلمان، شرور اخلاقی را نتیجه اختیار انسان می‌دانند. پاسخ‌های دیگری نیز وجود دارد که توسط اندیشمندان مسلمان پذیرفته نشده‌اند؛ از جمله مکافات عمل، وهم‌انگاری عالم ماده، نظریه ارگانیسم جهانی، دوگانه‌پرستی، الهیات پویشی، پراگماتیسم و تصویرگرایی. برای برخی از شرور نیز فوایدی برشمرده شده است.

شر دارای تعاریف مختلفی در لغت و اصطلاح است. در فلسفه غرب، معمولاً شر به معنای رنج تعریف شده است. در قرون بیستم و بیست و یکم، مسئله شر به یکی از جنجالی‌ترین مباحث فلسفه دین تبدیل شده است و توجه موافقان و مخالفان اندیشه‌های دینی را به خود جلب کرده است. اپیکور یونانی نخستین کسی بود که به تضاد میان مسئله شر و سه ویژگی قدرت، علم و خیرخواهی خدا اشاره نمود.

جایگاه و اهمیت مسئله شر

وجود دردها، مصیبت‌ها، و انواع ضرر و زیانهاى مادى و جسمى و روحى كه به مجموع آنها نام «شر» داده شده است،[۱] از مهم‌ترین چالش‌های بحث‌های اعتقادی در ادیان آسمانی همچون اسلام و مسیحیت است.[۲] و پیشینه آن به روزهای نخستین حیات بشری برمی‌گردد.[۳] وجود شرور در نگاه نخستین با توحید در خالقیت، حکمت خداوند، عدل الهی و نظام احسن ناسازگار می‌نماید.[۴]با این حال گفته شده که هیچ‌گاه به عنوان مسئله‌ای اصلی مطرح نبوده و همیشه در حاشیه مسائل دیگر از جمله بحث صفات الهی بدان پرداخته می‌شد.[۵]

مسئله شر پس از جنگ‌های جهانی و در قرن‌های ۲۰ و ۲۱میلادی به یکی از مباحث برجسته و بحث‌برانگیز در حوزه فلسفه دین بدل شد.[۶] در فلسفه دین و کلام جدید، مسئله شر به‌عنوان چالشی عقلانی و از جدی‌ترین نقدها علیه اصل وجود خدا مطرح شده است. به گونه‌ای که هانس کونگ، فیلسوف آلمانی، این موضوع را پناهگاهی برای خداناباوری می‌داند.[۷]

شر چیست؟ شر چگونه به‌وجود آمده است؟ چرا به‌وجود آمده و چه کسی آن را به‌وجود آورده است؟ آیا امکان نداشت که جهان تنها سرشار از زیبایی و خیر بود؟ ایا شرور را خدا آفریده و اگر چنین باشد، چرا خدا شر را آفریده است و چرا نباید شرور را از بین برد؟ به عبارت دیگر، پرسش از اینکه خدا خیرخواه، حکیم و قادر مطلق چگونه می‌تواند مستقیم یا غیرمستقیم به وجود بیماری‌هایی مثل سرطان، بلایای طبیعی، نقص‌های مادرزادی و ... اجاز دهد که رنج‌های بسیاری را برای انسان به‌دنبال آورد؟[۸]

پرسش‌های دیگری نیز از منظر الاهیاتی و فلسفی مطرح شده‌اند؛ مثل این که وجود شر با اعتقاد به اوصافی چون عدالت، حکمت و قدرت خداوند سازگارند؟ آیا نظام موجود و جهان بهترین جهان ممکنم است و نظام آن بهترین نظام هستی است؟[۹]

مسئله شر در ادبیات اسلامی و شیعی

به گزارش پژوهشگران، کلمه شر به معنای ناملایمت و رنج و ضرر و زیان‌ها بیش از سی بار در قرآن به کار رفته است.[۱۰] به گفته مطهری فیلسوفان مسلمان بحث شرور را معمولا در مباحث مرتبط با توحید، پاسخ به شبهه ثنویه و یا در بحث عنایت الهی و در پاسخ به شبهه دوگانگی مبدأ یا تعلق اراده خداوند به شرور مطرح می‌کنند.[۱۱] در کتاب‌های کلامی و اعتقادی مسلمانان و شیعیان نیز، معمولا در بحث افعال الهی، بحثی اختصاصی درباره عدل خداوند وجود دارد که در آن به مسئله شر توجه شده است.[۱۲] مرتضی مطهری الاهی‌دان شیعه کتاب عدل الهی را در همین راستا نوشته است.[۱۳] انجمن علمی فلسفه دین ایران فهرستی از کتاب ها و مقالات منتشر شده به فارسی درباره شر را گرد آورده است.[۱۴]

معنای شر و نسبت آن با رنج

راغب اصفهانی در کتاب لُغَوی «مفردات»، شر را به عنوان چیزی که همه از آن دوری می‌کنند تعریف کرده است.[۱۵] چنان‌که معنای شر در نصوص دینی (قرآن و روایات) را نیز همان مفهوم عمومی در جامعه دانسته‌اند.[۱۶] اما در اصطلاح ابن‌سینا فیلسوف مسلمان با نگاهی فلسفی شر را به معنای عدم دانسته[۱۷] اهل فلسفه و کلام همه بدی‌ها و مشکلات زندگی بشری اعم از جنگ‌ها، جنایت‌ها، خودکشی‌ها، بیماری‌ها، تخریب‌های حاصل از زمین‌لرزه‌ها و طوفان‌های شدید، و گریزناپذیری مرگ را تحت نام شر یاد می‌کنند.[۱۸]

شر در نگاه دانشمندان غربی به رنج،[۱۹] اراده بد[۲۰] و عجز و ناتوانی[۲۱] تعریف شده است. ارسطو، فیلسوف یونانی، اولین کسی بود که شر را به‌عنوان چیزی نامطلوب توصیف کرد.[۲۲] به گزارش برخی از محققان، بیشتر اندیشمندان غربی، شر را به رنج تعریف کرده‌اند.[۲۳] نویسنده مقاله «خیر و شر» در دانشنامه امام علی(ع)، بر اساس احادیثی از امام علی(ع)، خیر و شر را دو امر انفسی معرفی کرده است که ناشی از ادراک شادی یا رنج انسان هستند، و پدیده‌های خارجی وقتی خیر یا شر نامیده می‌شوند که زمینه‌ساز شادی یا رنج در انسان شده باشند. شرور طبیعی مثل زلزله،‌ سیل و آتشفشان یا شرور اخلاقی به این دلیل شر محسوب می‌شوند که موجب رنج و درد زحمت انسان می‌شوند.[۲۴] محمدتقی جعفری فیلسوف و الاهی‌دان شیعه کاربرد کلمه شر را اشتباه می‌داند و پیشنهاد می‌کند به جای آن از واژه‌هایی مثل ناملایمات استفاده شود که معنای رنج را می‌رساند.[۲۵]

شرور طبیعی و شرور اخلاقی

تقسیم شر به طبیعی و اخلاقی، معروف‌ترین تقسیم‌بندی است که ذکر شده است[۲۶] شرور طبیعی رخدادهایی هستند که بدون دخالت انسان در طبیعت اتفاق می‌افتند و موجب رنج و درد می‌شوند. مثل طوفان، زلزله، سیل، آتش‌فشان، بیماری‌ها و معلولیت‌هایی که توسط عوامل انسانی ایجاد نشده‌اند. در مقابل، شرور اخلاقی به رفتارها و ویژگی‌های ناپسند اخلاقی اشاره دارد که از انسان سر می‌زند، مانند دروغ‌گویی، تکبر، طمع و اعمالی همچون قتل و دزدی. این دسته از شرور نتیجه مستقیم افعال و انتخاب‌های انسانی هستند.[۲۷]

برخی از پژوهشگران رویدادهای ناگواری را که بر اثر دخالت عوامل طبیعی و انسانی در محیط طبیعی به وجود می‌آیند به‌عنوان شر اجتماعی شناخته‌اند.[۲۸] برخی رنج‌های انسان مثل غم دوری از دوستان یا سوگ عزیزان را نیز شرور عاطفی یا احساسی نامیده‌اند به این دلیل که از احوال نفسانی‌اند.[۲۹]

شر زائیده گناهان بشر است

برخی از متکلمان مسلمان، با توجه به برخی از آیات قرآن[۳۰] و روایات،[۳۱] اعمال و رفتارهای نادرست و ناروای انسان را در پدیدآمدن شرور طبیعی مؤثر دانسته‌اند.[۳۲] چنان که از نظر علامه طباطبایی، آیه ۳۰ سوره شوری، بیان‌گر همین مطلب است؛ زیرا مصیبت‌های عمومی و فراگیر همچون قحطی، زلزله و وبا را محصول گناهان و زشتی‌های رفتاری انسان‌ها می‌داند. آیه ۴۱ سوره روم، و ۱۱ سوره رعد را نیز، هم‌معنا با آیه مذکور شمرده‌اند که دلالت بر ارتباط اعمال انسان‌ها با نظام جهان دارند. طباطبائی ارتباط و تأثیر اعمال انسان در ایجاد شرور را یکی از سنت‌های خداوند شمرده است.[۳۳] گفته‌اند براساس روایات، کارهای نیک و خیر افراد صالح در دفع عذاب و شرور نیز مؤثر است.[۳۴] به باور محمدتقی مصباح یزدی، اگر بیان قرآن و روایات نبود، تأثیر اعمال انسان در بلاها و شرور هیچ‌گاه برای ما قابل شناخت نبود.[۳۵]

شر فلسفی یا متافیزیکی

برای شر اقسام دیگری نیز شمرده شده است. لایب نیتس فیلسوف غربی، در کتاب تئودیسه، از شری تحت عنوان «متافیزیکی» یا «فلسفی» نام برده است.[۳۶] ملاک این تقسیم‌بندی، تقسیم موجود به واجب‌الوجود و ممکن‌الوجود است. از آنجا که همه موجودات ممکن‌الوجود با نقص و کمبود همراه هستند، همیشه نوعی کاستی و فقدان در ذات تمام موجودات امکانی وجود دارد. بر اساس این تعریف، همه مخلوقات به نوعی مصداق شر متافیزیکی محسوب می‌شوند.[۳۷] جوادی آملی مفسر شیعی شر را به دو نوع بالذات و بالعرض تقسیم کرده است که ملاک آن وجود و عدم است و شر بالذات همان نیستی و عدم وجود است.[۳۸] این گونه از شرور در بحث از مسئله شر مورد توجه نیست، زیرا چنین شرّی هیچ تناقضی با آموزه‌های دینی ندارد.[۳۹]

ناسازگاری شرور با باورهای دینی

مسئله شر در حوزه‌های مختلف الهیات اسلامی مثل اصل وجود خدا، یگانگی خدا، علم، قدرت و خیرخواهی مطلق خدا، و عدل الهی با آموزه‌های ادیان ناسازگار انگاشته شده است.

ناسازگاری با وجود خدا

مسئله شرور و رنج‌های زندگی به عنوان یک چالش اساسی در برابر وجود خدا مطرح می‌شود. با این توضیح که وجود شر در جهان با وجود خدایی که دینداران به آن اعتقاد دارند، در تضاد و تناقض است زیرا یا باید خدایی وجود داشته باشد که جهانی عاری از شرور خلق کرده باشد، یا اینکه وجود شرور دلیلی بر عدم وجود خداست.[۴۰] این مسئله با نام برهان شرّ علیه خدا یا مسئله قرینه‌ای شر نیز مطرح شده است.

مسئله شر به هر نوع بی‌عدالتی، بدی، رنج و دردی اشاره دارد که در جهان وجود دارد و با وجود خدایی که دارای صفات مطلق همچون علم، قدرت، عدالت و خیرخواهی است، ناسازگار به نظر می‌رسد، به گونه‌ای که حضور یکی می‌تواند حضور دیگری را نفی کند.[۴۱]

ناسازگاری با یگانگی

گفته شده شبهه شرور می‌تواند مانعی برای وحدانیت خداوند تلقی شود.[۴۲] زیرا خداوندی که خیر است نمی‌تواند ایجادکننده شرور باشد و از طرفی چون در جهان شرور فراوانی وجود دارند پس باید نتیجه گرفت که این شرور از مبدأ دیگری به جز خدای خالق خیرات به وجود آمده‌اند. از این رو طرفداران ثنویت برای فرار از معضل شر، باور به دو خدای «یزدان» و «اهریمن» پیدا کردند.[۴۳]

ناسازگاری با برخی صفات

وجود شرور را با صفت «علم مطلق»، «قدرت مطلق» و «خیرخواهی مطلق» خداوند ناسازگار ارزیابی کرده‌اند.[۴۴] جان هاسپرس فیلسوف آمریکایی،[۴۵] جان مکی، فیلسوف استرالیایی، و برخی دیگر نیز بر این ناسازگاری تأکید کرده‌اند.[۴۶] اپیکور، فیلسوف یونانی (درگذشته ۲۷۰ق.م) استدلال کرده است که: اگر خدایی وجود داشته باشد که قادر مطلق، خیرخواه مطلق و دانای مطلق باشد، در این صورت شر وجود ندارد؛ اما در جهان شر وجود دارد؛ بنابراین، خدایی که قادر مطلق، خیرخواه مطلق و دانای مطلق باشد، وجود ندارد.[۴۷]

ناسازگاری با عدل الهی

وجود شرور و تلخی‌ها را به‌جز ناسازگاری با برخی صفات خداوند، با صفت عدل الهی نیز در تضاد دانسته‌اند.[۴۸] به گفته مطهری مشکل آن است که چرا نقص و کاستی و فنا و نیستی در نظام هستی راه یافته است؟ چرا یکی کور و دیگر کر و سومی ناقص‌الخلقه‌ است؟ و آیا این‌ها مصداق ظلم نیست؟[۴۹] در واقع چون عده‌ای بدبختی‌ها و تیره‌روزی‌ها را ظلم انگاشته‌اند این مشکلات در مقابل عدل قرار گرفته‌اند.[۵۰]

راه‌حل‌های مسئله شر

بر اساس یک گردآوری از پاسخ‌های مسئله شر گفته شده تا کنون ۱۳ پاسخ به مسئله شر داده شده است.[۵۱] این پاسخ‌ها را در چهار گروه نظریه خیرهای برتر، نظریه زیبایی‌شناختی، نظریه کمال، و نظریه نظام احسن و شر اقلّی دسته‌بندی کرده‌اند.[۵۲] برخی نیز در سه گروه دسته‌بندی کرده‌اند که عبارتند از (الف)خدا هست و شرور نیز هستند، (ب) شرور عدمی هستند و (ج) شرور لازمه خیرات برتر هستند.[۵۳] تکیه بر نظام احسن، عدمی‌بودن شرور، تکیه بر اعواض و انتصاف و پاسخ تقسیم‌گرایانه از مشهورترین پاسخ‌ها در متون اعتقادی، فلسفی و تفسیری مسلمانان به شمار می‌روند.

برخی از پژوهش‌گران و عالمان با بررسی پاسخ‌های گوناگون به مسئله شر، به این باور رسیده‌اند که هر یک از پاسخ‌ها ممکن است به تنهایی درست باشند ولی هیچ یک نمی‌توانند جواب همه پرسش‌های مربوط به شرور باشند. بنابراین به یک راه حل ترکیبی از مجموعه‌ پاسخ‌ها معتقد شده‌اند تا بتوانند پاسخی جامع و قانع‌کننده برای مسئله شر بیابند.[۵۴] محمدتقی مصباح یزدی از فیلسوفان و متکلمان شیعه نیز از اندیشمندانی است که پاسخی ترکیبی به مسئله شر داده است.[۵۵]

برای شبهه شرور پاسخ‌های دیگری نیز ذکر شده است. به طور مثال هندوها به کمک قانون «کارما» یا همان مکافات عمل، شبهه شرور را پاسخ داده‌اند.[۵۶] مایاها نیز به مسئله توهم‌انگاری عالم ماده پرداخته‌اند که نشان‌دهنده نبود واقعیت خارجی برای دنیا است. بر مبنای این دیدگاه، جهان چیزی به جز وهم و پندار محض نیست و در نتیجه، هیچ حقیقتی در جهان وجود ندارد که بتوان آن را به خوبی یا بدی نسبت داد. بنابراین، بر اساس این جهان‌بینی، شر نیز انکار می‌شود.[۵۷] هم‌چنین پاسخ ارگانیسم جهانی، دوگانه پرستی، الهیات پویشی، پراگماتیسم و تصویر باورانه به مسئله شر داده شده است که مورد قبول اندیشمندان مسلمان قرار نگرفته است.[۵۸]

شر وجود ندارد

گروهی از راه‌حل‌های مسئله شرور را پاسخ‌هایی تشکیل می‌دهند که وجود واقعی شر در جهان را انکار می‌کنند.

عدمی بودن شر

یکی از راه‌های پاسخ به مسئله شرور، پاسخ نیست‌انگارانه یا نظریه عدمی‌بودن شرور است. به گفته فیلسوفانی مثل فارابی، ابن‌سینا و خواجه نصیر اموری مثل مرگ یا نابینایی اموری عدمی هستند و اصلا وجود خارجی ندارند و حتی موجوداتی مثل حیوانات درنده یا سیل و زلزله که باعث رنج انسان‌ها می‌شوند هر چند خودشان وجود دارند ولی زمینه‌ساز اموری عدمی می‌شوند و از همین جهت به آن‌ها شر گفته می‌شود.[۵۹]بر اساس این دیدگاه، شرور واقعیت‌های وجودی محسوب نمی‌شوند که بتوان از فاعل آنها سخن گفت و بدین ترتیب تناقض میان خدا و وجود شرور نیز برطرف می‌شود.[۶۰]

فارابی، ابن‌سینا، سهروردی، ملاصدرا، طباطبائی، مطهری، جوادی آملی و مصباح یزدی از جمله فیلسوفانی هستند که با نظریه نیستی‌انگارانه شرور همراهی دارند.[۶۱] این راه‌حل که بیشتر در شر طبیعی استفاده شده است، می‌تواند برای ناسازگاری شرّ با اصل وجود خداوند و نیز ناسازگاری با یگانگی خداوند استفاده شود و ثنویت را باطل کند.[۶۲] اما گفته شده این پاسخ نمی‌تواند مسئله شرّ ادراکی را حل کند زیرا شر ادراکی از سنخ وجودات است و نمی‌توان وجودی‌بودن آن را انکار کرد.[۶۳]

مقایسه‌ای بودن شرور

یکی از پاسخ‌های رایج به مسئله شر، مقایسه‌ای و نسبی بودن آن است. به گفته مرتضی مطهری فیلسوف شیعه، هر چیزی در جای خود خیر است و شرّی در آفرینش وجود ندارد. رنج‌ها و دردها در واقع پیدا می‌شوند که این موجودات باعث رنج و درد در موجودات دیگر می‌شوند.[۶۴] حیوانات درنده وقتی شر محسوب می‌شوند که به انسان‌ها آسیب برسانند ولی در جای خودشان شر نیستند. به گفته جوادی آملی الاهی‌دان شیعه، شر بِالقیاس(بِالعَرَض)، وجودی است که ذاتاً خیر است، ولی وجود آن در مقایسه و به نسبت با موجود دیگر، شر تلقی می‌شود.[۶۵]

شر معلول جهل انسان (هر رنجی حکمتی دارد؟)

به گفته برخی متکلمان، هر چیزی که در ابتدا به نظر انسان شر به نظر می‌رسد، حکمی عجولانه است که یا ناشی از جهل و ناآگاهی نسبت به ابعاد و جزئیات پنهان امور است،[۶۶] یا ناشی از جزئی‌نگری و بی‌توجهی به ابعاد دیگر یک واقعه.[۶۷] همانند کودکی که به دلیل تلخی دارو از آن متنفر است اما در واقع آن دارو هیچ چیزی جز سلامتی و بهبودی برای کودک به همراه ندارد، رویکرد قرآن کریم در پاسخ به مسئله شر را مبتنی بر همین جهل انسانی ارزیابی کرده‌اند، و آیه ۲۱۶ سوره بقره را در همین راستا دانسته‌اند که می‌گوید چه بسیار شود که چیزی را مکروه شمارید، ولی به حقیقت خیر و صلاح شما در آن باشد.[۶۸] در واقع چون خداوند عالم و قادر است و هیچ گونه جهل و بخلی ندارد، زمینه ظلم‌کردن نیز در ذات او وجود ندارد، و در ورای هر رنجی که انسان آن را شرّ می‌داند خیر و صلاحی نهفته است که ممکن است انسان از آن آگاه نباشد.[۶۹]

ناگزیری شر

دسته‌ای از پاسخ‌ها به مسئله شرور، بر اساس تحلیل‌هایی از جهان هستی شکل گرفته‌اند که وجود شر را می‌پذیرند ولی آن را ناگزیر می‌دانند و معتقدند امکان آفرینش جهان مادی که عاری ازهر گونه شرّ باشد، وجود ندارد.[۷۰]

نظام احسن

تکیه بر نظریه نظام احسن یکی از پاسخ‌های اندیشمندان مسلمان به مسئله شرور است.[۷۱] نظام احسن یعنی جهان هستی به بهترین شکل ممکن آفریده شده است[۷۲] سید مرتضی، فقیه و متکلم شیعی، معتقد است که بر اساس نظام احسن، خلقت به گونه‌ای طراحی شده که همه چیز را خیر و نیکو می‌سازد و هیچ موجودی به‌عنوان شرّ مطلق وجود ندارد. که خداوند تمامی مخلوقات را با نظمی زیبا و متناسب خلق کرده است و وجود هرگونه شر در جهان به نحوی با این نظام هماهنگ است.[۷۳] پاسخ نظام احسن به دو شکل لِمّی و اِنّی مورد اهتمام علمای مسلمان قرار گرفته است.[۷۴] مرتضی مطهری فیلسوف شیعی، برهان إنّی نظام احسن را در کتاب عدل الهی و جوادی آملی مفسر و فیلسوف شیعی، برهان لِمّی آن را به طور مبسوط بیان کرده‌اند. این راه‌حل، بیشتر در شر طبیعی و اجتماعی استفاده شده است.

این پاسخ در کلام اسلامی به‌عنوان «قاعده اصلح» و در فلسفه اسلامی «نظام احسن» یا «عنایت» معرفی شده است.[۷۵] آغازگر این مسئله در فلاسفه اسلامی، فارابی در کتاب «التعلیقات» و تکمیل‌کننده آن ابن‌سینا است.[۷۶] در کتاب‌های کلامی شیعه، قدیمی‌ترین اثری که به مسئله نظام احسن (وجوب اصلح) پرداخته؛ کتاب «الیاقوت فی علم الکلام» اثر نوبختی و بعد از آن «الذخیره فی علم الکلام» نوشته «سید مرتضی» می‌باشد.

پاسخ تقسیم‌گرایانه

پاسخ‌ تقسیم‌گرایانه پاسخی است که از منظر فیلسوفانه به مسئله شر داده‌اند. در این پاسخ برای توجیه شرور طبیعی، استدلال می‌شود که در بین صورت‌های ممکن برای آفرینش جهان تنها صورتی قابل خلقت از سوی خداوند است که خیر آن بیش از شر آن باشد. زیرا جهانی که شرّ محض باشد یا شر آن بیش از خیر آن باشد از خداوند صادر نمی‌شود و جهانی که خیر و شر آن با هم مساوی باشند یک انتخاب بدون دلیل (ترجیح بدون مرجح) است. از سوی دیگر اگر خداوند عالم گیتی را برای پرهیز از شرور اندک خلق نمی‌کرد، خلاف مصالح و حکمت عمل کرده بود زیرا خیرات گسترده‌ای را کنار می‌گذاشت[۷۷] جهانی که خیر محض باشد نیز وجود دارد که همان عالم مجردات است که مادّی نیست و فاقد هرگونه شر است. بر اساس این تحلیل خداوند در خلق جهان ماده گزینه سوم را برگزیده که هر چند شرور اندکی دارد ولی خیرات فراوانی به همراه دارد.[۷۸]

شرور لازمه اختیار

یکی از پاسخ‌های رایج در مسئله شرور اخلاقی، با تکیه بر جایگاه اختیار انسان شکل یافته است. بر اساس این پاسخ، اختیار انسان‌ها در وقوع حوادث ناگوار نقش دارد و آزادی انسان زمینه‌ساز بُروز شر می‌شود. خداوند انسان را مختار آفریده تا بتواند به کمالات دست یابد. لازمه این اختیار، امکان انتخاب بین گزینه‌های خوب و بد است؛ بنابراین، انسان با آزادی‌ای که دارد، می‌تواند گزینه‌های ناپسند را نیز برگزیند.[۷۹] برخی از اندیشمندان بر این باورند که پاسخ مبتنی بر اختیار مهم‌ترین راه‌حل پیشنهادشده برای مسئله شر به شمار می‌آید.[۸۰] طبق گفته جان هاسپرس فیلسوف غربی این راه‌حل نمی‌تواند در شرور طبیعی که بدون اختیار انسان رخ می‌هد پاسخگو باشد.[۸۱]

جبران شرور در آخرت (عوض و انتصاف)

برخی پاسخ‌ها به مسئله شرور، بر اساس جبران رنج‌ها و دردهای بشری در آخرت شکل‌گرفته‌اند. در این پاسخ‌ها رنج‌های طبیعی و بیماری‌ها با پاداشی که در ادبیات کلامی اعواض (جمع عِوَض) خوانده می‌شود جبران می‌شود.[۸۲] ولی شرور اخلاقی که ناشی از ظلم انسان‌ها به یکدیگر است بر اساس دادخواهی و دادستانی خداوند از ظالمان جبران می‌شود که آن را انتصاف نامیده‌اند.[۸۳]

در بحث از جبران الهی گفته شده باور شیعیان بر این است که جبران و عوض خداوند باید بیش از رنج فرد باشد، به گونه‌ای که اگر به فرد رنج‌کشیده قدرت انتخاب بدهند خودش رنج‌ها را انتخاب خواهد کرد.[۸۴] به گفته فاضل مقداد متکلم قرن نهم شیعی، انتصاف بر خداوند واجب است زیرا قدرت ظلم را او به بندگان داده است.[۸۵] گفته شده اعواض شامل انسان‌های بی‌گناه از جمله کودکان، دیوانگان، مؤمنان، پیامبران و اولیای الهی می‌شود.[۸۶] پاسخ بر اساس اعواض را یکی از بهترین پاسخ‌ها به مسئله شر دانسته‌اند.[۸۷] متکلمان مسلمان به‌ویژه شیعه نظریه عوض را در ذیل آموزه عدل الهی بررسی کرده‌اند.[۸۸]

در قرآن کریم آیه ۱۵۵ سوره بقره را ناظر به مسئله عوض و پاسخ به مسئله شر دانسته‌اند.[۸۹] محققان بر این باورند که در احادیث اهل‌بیت(ع) بیشتر بر اصل «عوض» و «انتصاف» و جبران دنیوی و اخروی شرور تأکید دارند.[۹۰] به‌عنوان نمونه، در روایات مختلف ذکر شده است که مرگ‌ومیر ناشی از حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله، در آخرت جبران می‌گردد و جان‌باختگان، به‌عنوان شهید محسوب می‌شوند،[۹۱] و یا تصریح شده که رنج بیماری‌ها، در روز قیامت جبران می‌شود.[۹۲] شهید ثانی، فقیه شیعی، کتاب مُسَکِّنُ الفُؤاد عندَ فَقدِ الأحِبَّةِ و الأولادِ را در این زمینه نوشته و حدود ۲۰۰ حدیث مرتبط را گردآوری کرده است.[۹۳] او در باب اول کتاب ۴۵ حدیث با موضوع پاداش‌های خداوند در برابر مصیبت‌ها نقل کرده و در باب دوم چندین آیه و ده‌ها حدیث درباره صبر در رنج‌های زندگی گرد آورده است.[۹۴]

شرور زمینه‌ساز رشد و تعالی انسان

برخی از پاسخ‌هایی که به مسئله شر داده شده ناظر به فایده‌های شرور در زندگی است که معمولا پس از پاسخ‌های فلسفی مطرح شده‌اند.[۹۵] برخی این پاسخ‌ها را پاسخ‌هایی اگزیستانسی و وجودی نامیده‌اند،[۹۶] زیرا شرور در روح و روان انسان اثر گذاشته و باعث تجلّی رحمت خدا، نزدیکی و وابستگی انسان به خدا، تسلیم به خدا و درک و تفاهم با دیگران می‌شوند.[۹۷]

در برخی آیات مثل ۸۳ سوره اسراء، شرور زمینه‌ساز درخواست و جزع انسان از خدا است، در برخی دیگر مثل ۳۵ انبیاء، شر امتحان و آزمایش الهی و در آیه ۱۳۶ سوره اعراف و برخی دیگر از آیات، شرور کیفر اعمال انسان‌ها معرفی شده است.[۹۸]

مواجهه با شرور زمینه‌ساز بازشناسی بندگان مؤمن از غیرمؤمن می‌شود.[۹۹] شر و رنج می‌توانند فواید دیگری نیز داشته باشند، مانند تقویت ایمان، پیشرفت علمی و روشن‌ترشدن تفاوت‌های بین خوبی و بدی.[۱۰۰]بسیاری از نوآوری‌ها در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات به ثمر می‌رسند. چنان‌که بسیاری از اختراعات نتیجه تلاش‌ها و سختی‌های فراوان هستند.[۱۰۱] گاه شرور و رنج‌ها انسان‌ها را از خواب غفلت بیدار می‌کنند.[۱۰۲]برای دستیابی به کمال و سعادت حقیقی، انسان باید از مسیری عبور کند که همراه با شر، درد و رنج است. بنابراین، دنیا به‌عنوان نردبانی برای تکامل و رسیدن به سعادت ابدی برای انسان عمل می‌کند.[۱۰۳] چنان‌که بر اساس برهانی زیبایی‌شناختی، وجود زشتی‌ها در کنار زیبایی‌ها باعث می‌شود که زیبایی‌ها شناخته و قدر دانسته شوند.[۱۰۴]

برخی از اندیشمندان معتقدند پاسخ‌های فایده‌محور به جنبه‌های سعادت اخروی نگاه می‌کند و اگر رسیدن به سعادت و کمال از جنبه دنیوی تبیین شود می‌توان آن را تحت عنوان «شرور مبدأ خیرات» پاسخی مستقل تلقی کرد.[۱۰۵]

پانویس

  1. قدردان قراملکی، «مسئله شر از دیدگان متکلمان»، ص۲۳.
  2. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۹-۱۰.
  3. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۹.
  4. عامری، «بررسی تصادم شرور با صفات الهی بر اساس مبانی حکمت متعالیه»، ص۲۶.
  5. میرصدری، فراسوی شر، فراروی رنج، ۱۴۰۱ش، ص۲۹.
  6. میرصدری، فراسوی شر، فراروی رنج، ۱۴۰۱ش، ص۲۹.
  7. پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۷.
  8. رستمی، «خدا و مسئله شر (درد و رنج)»، ص۷۴۳.
  9. رستمی، «خدا و مسئله شر (درد و رنج)»، ص۷۴۳.
  10. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۰.
  11. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۱۲۴.
  12. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷.
  13. قدردان قراملکی، عدل الهی، ۱۳۹۱ش، ص۲۲.
  14. انجمن علمی فلسفه دین ایران، کتاب‌شناسی مسئله شر.
  15. راغب اصفهانی، مفردات، ذیل ماده شر.
  16. اله بداشتی، «مفهوم شر از منظر قرآن کریم»، ص۵-۱۰.
  17. ابن‌سینا، الهیات شفا، ۱۳۶۷ش، ص۴۱۶.
  18. احمدی‌زاده، «مسئله شر در الهیات پویشی و حکمت متعالیه»، ص۱۶۲.
  19. کاپلستون، تاریخ فلسفه، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۴۶۷.
  20. Kant, Groundwork of Metaphysic of Morals,1972. P. 59
  21. نیچه، دجال، ۱۳۷۶ش، ص ۱۳۵ و ۱۳۶.
  22. ارسطو، اخلاق نیکوماخس، ۱۳۸۱ش، ص۴۵
  23. حسن‌زاده مشکانی، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، ۱۴۰۲ش، ص۲۰۰-۲۰۷.
  24. صادقی،‌ «خیر و شر»، ص۳۵۴-۳۵۵.
  25. جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۹۳.
  26. رضایی، تئودیسه و عدل الهی، ۱۳۸۰ش، ص ۸۹.
  27. حسن‌زاده مشکانی، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، ۱۴۰۲ش، ص۲۹.
  28. کریم زاده قراملکی، مسئله شر در حکمت و شریعت، ۱۳۹۲ش، ص۳۹-۴۰.
  29. صادقی، «خیر و شر»، ص۳۴۶.
  30. برای نمونه نگاه کنید به: سوره شوری، آیه ۳۰؛ سوره روم، آیه ۴۱؛ سوره اعراف، آیه ۹۶.
  31. برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۷۳ و ۳۷۴؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق،‌ ج۲، ص۲۹.
  32. برای نمونه نگاه کنید به: مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۵؛ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی (۱)، ۱۳۸۸ش، ص۳۰۶ و ۳۰۷؛ ربانی گلپایگانی، «نقش انسان در شرور طبیعی از نگاه وحی و عقل»، ص۴۲.
  33. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۸، ص۵۹.
  34. نگاه کنید به: ربانی گلپایگانی، «نقش انسان در شرور طبیعی از نگاه وحی و عقل»، ص۵۲.
  35. مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۳۲6.
  36. رضایی، تئودیسه و عدل الهی، ۱۳۸۰ش، ص ۸۹.
  37. رضایی، تئودیسه و عدل الهی، ۱۳۸۰ش، ص ۸۹.
  38. جوادی آملی، اسلام و محیط‌زیست، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۷.
  39. تبارصفر، «مسئله شر»، ص۹۰.
  40. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۱۰.
  41. شاکری و دیگران، «نقد و بررسی راه‌حل نیستی انگاری شرور با تکیه بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی»، ص۶۳-۶۴.
  42. عامری، «بررسی تصادم شرور با صفات الهی بر اساس مبانی حکمت متعالیه»، ص۲۶.
  43. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۶۴-۶۵.
  44. جبرییلی، مسئله شر و راز تفاوت‌ها، ۱۳۸۵ش، ۸۵-۸۶.
  45. Hospers, An introduction to philosophical analysis.1990. p310.
  46. حسن‌زاده، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، ۱۴۰۲ش، ص۱۶ به نقل از درس خارج فقه استاد رضا برنجکار ۱۳۹۹/۰۱/۱۷.
  47. Hickson, A Brief History of Problems of Evil:2014. p6-7
  48. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶۰ و ۲۷۳.
  49. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۵.
  50. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۶۳؛ قدردان قراملکی، عدل الهی، ۱۳۹۱ش، ص۵۱ و ۶۸.
  51. سلگی و پورحسن، خدای مهربان و مسئله شر، ۱۳۹۷ش، ص۴۵.
  52. پورحسن، «پیشگفتار»، صفحه ح.
  53. اعوانی، «تئودیسه یا عدل الهی از نگاه لایب‌نیتس»، ص۵.
  54. محمدزاده و نیرومند، «رهیافت ترکیبی در حل مسئله شر»، ص۱۰۳.
  55. بهرامی و دیگران، «تحلیل مسئله شر در اندیشه استاد مصباح»، ص۴۷.
  56. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۹.
  57. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۳۷.
  58. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۹-۲۷۴.
  59. محمدرضایی، «مسئله شر و راه حل‌های آن»، ص۲۸.
  60. حسن‌زاده، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، ۱۴۰۲ش، ص۴۰.
  61. ارشدی‌بهادر، «بررسی رویکرد کلی به مسئله شر در نگاه فلاسفه مشهور مسلمان»، ص۴۵.
  62. عامری، «بررسی تصادم شرور با صفات الهی بر اساس مبانی حکمت متعالیه»، ص۲۹.
  63. حسن‌زاده، «بررسی و نقد راه‌حل عدمی انگاری شرور در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی»، ۱۴۰۳ش، ص۸۵-۹۴.
  64. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۱-۱۳۲.
  65. جوادی آملی، اسلام و محیط‌زیست، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۷.
  66. غزالی، احیا علوم الدین، ۱۴۰۲ق، ج۴، ص۵-۹.
  67. محمدزاده و نیرومند، «رهیافت ترکیبی در حل مسئله شر»، ص۱۰۹.
  68. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۱۹۴.
  69. قدردان قراملکی، «مسئله شر از دیدگاه متکلمان»، ص۳۵.
  70. قدردان قراملکی، «مسئله شر از دیدگاه متکلمان»، ص۴۱.
  71. احمدی، «تبیین مسئله شر در تفکر استاد جوادی آملی»، ص۱۵۳.
  72. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۶۳.
  73. سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۹۹. برای مطالعه بیشتر به مقاله ذیل مراجعه شود: محمدی، «تحلیل و بررسی روش‌های وحیانی، برهانی و عرفانی در اثبات مسئله نظام احسن از منظر آیت‌الله جوادی آملی»، ص۵-۱۵.
  74. شاکری، «نقد و بررسی ادله جان هاسپرس در مسئله نظام احسن»، ص۳۲۰.
  75. حسن‌زاده مشکانی، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۳. برای مطالعه بیشتر درباره قاعده اصلح به مقاله ذیل مراجعه شود: قاعده اصلح از دیدگاه متکلمان اسلام اثر مهدی نکویی.
  76. ابن‌سینا، النجاه، ۱۳۸۷ش، ص۶۶۸-۶۸۱. ابن‌سینا در کتاب شفاء قسمت الهیات، در المقاله التاسعه، الفصل السادس فی العنایة و بیان کیفیة دخول الشر فی القضاء الإلهی، موضوع عنایت را بسط داده است.
  77. ارسطو، متافیزیک، ۱۳۶۷ش، ص۲۷.
  78. ابن‌سینا، النجاة، ۱۳۸۷ش، ص۶۷۹؛ الاهیات شفاء، ۱۳۶۷ش، ص۴۲۱-۴۲۳.
  79. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۰.
  80. پلانتینگا، کلام فلسفی، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۱.
  81. هاسپرس، فلسفه دین، ص۱۱۹.
  82. قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۱۴۲۲ق، ص۴۹۴.
  83. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۱-۲۳۴
  84. علامه حلی، نهج الحق و کشف الصدق، ۱۹۸۲م، ص۱۳۷؛ مظفر، دلائل الصدق لنهج الحق، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۴۰۲.
  85. السیوری، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ۱۴۰۵ق، ص۲۸۵.
  86. قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۱۴۲۲ق، ص۴۹۴.
  87. اکبری مطلق، «نظریه عوض و راه حل متکلمان مسلمان برای مسئله شرور»، ص۷۱.
  88. اکبری مطلق، «نظریه عوض و راه حل متکلمان مسلمان برای مسئله شرور»، ص۷۲.
  89. فصیحی، «اعواض»، ص۳۴۳.
  90. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۲.
  91. محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ۱۳۸۹ش، ج۶، ص۱۵۴.
  92. صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۳۷۳-۳۷۴.
  93. جناتی، «پیشگفتار»، ص۱۵.
  94. جناتی، «پیشگفتار»، ص۱۳-۱۴.
  95. طیبی‌نسب، «بررسی مسئله شرور(۲)»، ص۳۵.
  96. رستمی، «خدا و مسئله شر (درد و رنج)»، ص۷۵۳.
  97. رستمی، «خدا و مسئله شر (درد و رنج)»، ص۷۵۳-۷۵۵.
  98. قدردان قراملکی، «مسئله شر از دیدگان متکلمان»، ص۲۸-۲۹.
  99. سبحانی، اندیشه اسلامی۱، ۱۳۸۵ش، ص۶۳.
  100. مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
  101. سبحانی، اندیشه اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۶۱.
  102. سبحانی، اندیشه اسلامی1، ۱۳۸۵ش، ص۶۲.
  103. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۱۷۶.
  104. مظاهری، «خیر و شر در فلسفه و آیات و روایات»، ص۱۶۹-۱۷۰.
  105. قدردان قراملکی، خدا و مسئله شر، ۱۳۸۸ش، ص۱۸۶.

منابع

  • قرآن کریم
  • ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، با تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهرا، ۱۳۷۰ش.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۷ش.
  • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الهیات شفا، با تحقیق و تعلیق آیه الله حسن‌زاده آملی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۷ش.
  • احمدی، فاطمه، «تبیین مسئله شر در تفکر استاد جوادی آملی»، در الهیات و مسأله شر، به کوشش قاسم پورحسن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
  • احمدی‌زاده، حسن، «مسئله شر در الهیات پویشی و حکمت متعالیه»، در الهیات و مسأله شر، به کوشش قاسم پورحسن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
  • ارسطو، اخلاق نیکوماخس، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینی، دو جلدی، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
  • ارسطو، متافیزیک، ترجمه شرف الدین خراسانی، تهران، نشر گفتار، ۱۳۶۷ش.
  • ارشدی‌بهادر، مجتبی، «بررسی رویکرد کلی به مسئله شر در نگاه فلاسفه مشهور مسلمان»، ماهنامه معرفت، شماره ۲۸۶، مهر ۱۴۰۰ش.
  • اعوانی، شهین، «تئودیسه یا عدل الهی از نگاه لایب‌نیتس»، فصلنامه پژوهش‌های فلسفی، شماره ۳۰، بهار ۱۳۹۹ش.
  • اکبری مطلق، کبری، «نظریه عوض، و راه حل متکلمان مسلمان برای مسئله شرور»، دوفصلنامه اسفار، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۶ش.
  • اله بداشتی، علی، «مفهوم شر از منظر قرآن کریم» نشریه مبین، شماره نشریه۶، تاریخ انتشار۱۳۸۸ش.
  • انجمن علمی فلسفه دین ایران، کتاب‌شناسی مسئله شر.تاریخ مراجعه ۱۰ آذر ۱۴۰۳ش.
  • باب حادی عشر، شرح: فاضل مقداد، ترجمه: محسن صدر رضوانی، ۱۳۸۰. ترجمه فارسی باب حادی عشر. ۱ جلدی، ناشر: محسن صدر رضوان، قم.
  • بهرامی، علیرضا و دیگران، «تحلیل مسئله شر در اندیشه استاد مصباح»، فصلنامه کلام اسلامی، شماره ۱۰۹، بهار ۱۳۹۸ش.
  • پترسون، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی درآمدی بر فلسفه دین، ترجمه احمد نراقی، چاپ سوم، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹ش.
  • پلانتینگا، الوین و دیگران، کلام فلسفی، ترجمه ابراهیم سلطانی، موسسه فرهنگی صراط، تهران، ۱۳۷۴ش.
  • پورحسن، قاسم، «پیشگفتار»، در الهیات و مسأله شر، به کوشش قاسم پورحسن، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
  • تبارصفر، صفدر، «مسئله شر»، ماهنامه معرفت، شماره ۸۸، فروردین ۱۳۸۴ش.
  • جبرئیلی، محمد صفر، مسئله شر و راز تفاوت‌ها، تهران، کانون اندیشه جوان، ۱۳۸۵ش
  • جعفری، محمدتقی، جبر و اختیار، چاپ ششم، تهران: موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۸ش.
  • جناتی،‌ حسین، «پیشگفتار»، در آرام‌بخش دل داغ‌دیدگان یا ترجمه مسکن الفؤاد، تألیف شهید ثانی، ترجمه حسین جناتی، قم، نشر روح، ۱۳۸۰ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، اسلام و محیط‌زیست، چاپ پنجم، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۸ش.
  • حسن‌زاده مشکانی، محمدجواد، «بررسی و نقد راه‌حل عدمی انگاری شرور در دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی»، در مجله حکمت اسراء، شماره اول سال شانزدهم، بهار۱۴۰۳ش.
  • حسن‌زاده مشکانی، محمدجواد، بررسی تطبیقی دیدگاه جان هاسپرس و آیت‌الله جوادی آملی در مسئله شر، پایان‌نامه دوره دکتری رشته مدرسی معارف اسلامی، قم، دانشکده فارابی دانشگاه تهران، ۱۴۰۲ش.
  • حلّی، حسن بن یوسف، باب حادی عشر، شرح: فاضل مقداد، ترجمه: محسن صدر رضوانی، ۱ جلدی، ناشر: محسن صدر رضوان، قم، ۱۳۸۰ش.
  • جعفری، محمدتقی، جبر و اختیار، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۷۹ش.
  • خرازی، محسن، بدایه المعارف فی شرح العقاید الامامیه، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، طبع چهارم، مهر، بی تا.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • رستمی، یدالله، «خدا و مسئله شر (درد و رنج)»، فصلنامه فلسفه دین، دروه ۱۱، شماره ۴، بهمن ۱۳۹۳ش.
  • رضایی، مهین، تئودیسه و عدل الهی (مقایسه‌ای میان اراء لایب نیتس و استاد مطهری) تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، ۱۳۸۰ش.
  • سبحانى‏، جعفر، الإلهیات على هدى الكتاب و السنة و العقل‏، قم، المركز العالمی للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
  • سبحانی، جعفر و محمد محمدرضایی، اندیشه اسلامی، قم، نشر معارف، ۱۳۸۵ش.
  • سلگی، مریم، و قاسم پورحسن، خدای مهربان و مسئله شر: مسئله شر؛ معضلات، رویکردها و راه‌‌حل‌ها، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۹۷ش.
  • سنجری، غلامعلی، مسئله منطقی شر از دیدگاه علامه طباطبایی و آلوین پلنتینگا، قم: موسسه بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی قم، ۱۳۹۰ش.
  • سهروردی، شیخ اشراق، شهاب‌الدین، منطق التلویحات، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۳۴.
  • سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: احمد حسینی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۱ق.
  • السیوری، فاضل مقداد، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، قم، مکتبة آیةالله المرعشی، ۱۴۰۵ق.
  • شاکری، روح‌الله و دیگران «نقد و بررسی ادله جان هاسپرس در مسئله نظام احسن»، در مجله فلسفه دین دانشگاه تهران، شماره۳، پاییز ۱۴۰۱ش.
  • شاکری، روح‌الله و دیگران، «نقد و بررسی راه‌حل نیستی انگاری شرور با تکیه بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی»، در مجله اندیشه نوین دینی، شماره ۶۷، زمستان۱۴۰۰ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن بابویه، التوحید، قم، موسسة النشرالاسلامی، بی‌تا.
  • صادقی، هادی، «خیر و شر»، در دانشنامه امام علی‌(ع)، جلد دوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۰ش.
  • صدرالمتألهین، محمد، الحکمة المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
  • صدرالمتألهین، محمد، شرح اصول الکافی، با تصحیح محمد خواجوی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
  • صدوق، ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه: محمدرضا انصاری محلاتی، قم، کوثر، ۱۳۸۲ش.
  • طباطبائی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۶ق.
  • طباطبائی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق.
  • طیبی‌نسب، حمیدرضا، «بررسی مسئله شرور(۲)»، فصلنامه کلام اسلامی، شماره ۶۷، پاییز ۱۳۸۷ش.
  • عامری، معصومه، «بررسی تصادم شرور با صفات الهی بر اساس حکمت متعالیه»، دوفصلنامه اسفار، شماره ۳، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف مطهر، نهج الحق و کشف الصدق، لبنان، دار الکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م،
  • غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۲ق.
  • فارابی، ابونصر، التعلیقات، با تحقیق و مقدمه سید حسین موسویان، بیروت، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، 1391 ش.
  • فصیحی، محمدحسین، «اعواض» در دانشنامه کلام اسلامی، قم، زمستان ۱۳۷۸ش.
  • قاضی عبدالجبار، ابوالحسن عبدالجبار، شرح اصول الخمسه، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ۱۴۲۲ق.
  • قدردان قراملکی، محمدحسن، خدا و مسئله شر، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
  • قدردان قراملکی، محمدحسن، عدل الهی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
  • قدردان قراملکی، محمدحسن، «مسئله شر از دیدگاه متکلمان»، نامه مفید، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۷۶ش.
  • کاپلستون، فردیک، تاریخ فلسفه، جلد اول، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، ۱۳۹۱ش.
  • کریم زاده قراملکی، قربانعلی، مسئله شر در حکمت و شریعت، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز، ۱۳۹۲ش.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • محمدرضایی، محمد و دیگران، کلام جدید با رویکرد تطبیقی، قم، نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
  • محمدرضایی، محمد، «مسئله شر و راه‌ حل‌های آن»، در فصلنامه پژوهش‌های فقهی، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۴ش.
  • محمدزاده، الهام و رضا نیرومند، «رهیافت ترکیبی در حل مسئله شر»، فصلنامه پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره ۴۳، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش.
  • محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث ۱۳۸۹ش.
  • محمدی، مسلم و دیگران، «تحلیل و بررسی روش‌های وحیانی، برهانی و عرفانی در اثبات مسئله نظام احسن از منظر آیت‌الله جوادی آملی»، در مجله اندیشه نوین دینی، شماره ۷۳، تابستان ۱۴۰۲.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۲ش.
  • مطهری، مرتضی، عدل الهی، چاپ نهم، تهران: صدرا، ۱۳۷۴ش.
  • مظاهری، محمدمهدی،‌«خیر و شر در فلسفه و آیات و روایات»، دوفصلنامه پژوهشنامه قرآن و حدیث، شماره ۲، تابستان ۱۳۸۶ش.
  • مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق، قم، مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۲۲ق.
  • میرداماد، محمد باقر، القبسات، با تعلیق و تصحیح مهدی محقق، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۶۷ش.
  • میرصدری، سعیده، فراسوی شر، فراروی رنج: بازسازی تئودیسه اسلامی در سایه واسازی سنت، قم، انتشارات طه، ۱۴۰۱ش.
  • ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات پرواز، ۱۳۶۳ش.
  • نهج البلاغة، شریف رضی، محمد بن حسین، محقق / مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، ۱۴۱۴ قمری، چاپ: اول.
  • نیچه، فریدریش ویلهلم، دجال، تهران، نشر پرسش، ۱۳۷۶ش.
  • هاسپرس، جان، فلسفه دین، ترجمه دفتر تبلیغات اسلامی قم، بی‌تا.
  • هیک، جان، «مسئله شر»، سایت نورمگز، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آبان ۱۴۰۳، تاریخ بازدید: ۱۵ آبان ۱۴۰۳ش.
  • Kant, Immanuel. (1972) "Groundwork of Metaphysic of Morals",tr, paton, h.pp.53-123, in: the maral law, Hutchinson university library.
  • Trakakis.N. (2007). "The God Beyond Belief: In Defence of William Rowe's Evidential Argument from Evil (Studies in Philosophy and Religion) " Springer.
  • Hickson, M.W. (2014)"A Brief History of Problems of Evil". In McBrayer, Justin P. Howard-Snyder, Daniel (eds). The Blackwell Companion to The Problem of Evil. Hoboken, New Jersey: Wiley-Blackwell.
  • Hospers, John. (1990). An Introduction to Philosophical Analysis. 3rd Ed. London, Routledge.