کلام جدید
کلام جدید از جمله رشته‌های دین‌پژوهی که در آن گزارههای مربوط به عقاید اسلامی مطابق تحلیل‌ها و مسائل جدید تبیین و دفاع می‌شوند. همچنین کلام جدید عهده‌دار تبیین و استدلال در راستای تایید فروع اسلام مطابق مسائل جدید دانسته شده است. به گفته مجتهد شبستری، نواندیش دینی، پیدایش این مسائل جدید در جهان اسلام معلول تحولات فرهنگی، فلسفی و اقتصادی غرب و نگرشی نو به مسائل الهیات مسیحی است.
به باور احد فرامرز قراملکی سه رویکرد در مورد کلام جدید وجود دارد: ۱.کلام جدید گرچه در ادامه علم کلام است اما بطور کلی از آن منفصل است و با تفاوت در روش، مبادی، مسائل و هدف جدید، هویتی نو به خود گرفته است. ۲.کلام جدید همان کلام سنتی و قدیم است و صرفا مسائلی جدید پیش‌روی علم کلام قرار گرفته است که باید به آنها پاسخ گفت. ۳.کلام جدید از حیث هویت معرفتی همان کلام قدیم است که وحی را برای ذهن و زبان مخاطبانش تبیین می‌کند و از حیث هندسه معرفتی یعنی مسائل، مبانی، زبان، و سایر اضلاع معرفتی با کلام قدیم متفاوت است.
از برخی مسائل مورد بحث در کلام جدید میتوان تعریف و چیستی دین، علت رویکرد انسان به دین، اهداف و ابزار دین، رابطه دین و اخلاق ، رابطه عقل و دین، اثبات پذیری وجود خدا، تجربه دینی، معرفت شناسی دینی، کثرت‌گرایی دینی و هرمنوتیک دینی را نام برد.
در عالم اسلام نخستین اشاره‌ها به کلام جدید را سخنرانی سید احمدخان هندی و کتاب شبلی نُعمانی در این زمینه دانستهاند. همچنین از پیشگامان مسائل جدید کلامی در جهان اسلام، سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، محمدجواد بلاغی و سید هبة‌الدین شهرستانی را نام برده‌اند.
تاریخچه کلام جدید
کلام جدید از جمله رشته‌های دین‌پژوهی دانسته می‌شود[۱] که با استفاده از روش‌هایی چون عقلی، نقلی و تجربی به دفاع عقلانی از تمام گزارههای اعتقادی می‌پردازد.[۲] به اعتقاد محمد مجتهد شبستری نواندیش دینی، در کتاب هرمنوتیک، کتاب و سنت مطرح شدن علمی با نام کلام جدید معلول تحول در عرصه‌های فلسفی، فرهنگی و سیاسی و بهم ریختن چارچوب‌های فکری جوامع غرب است.[۳] او نقدی‌های فیلسوفانی چون جان لاک، هیوم و کانت، همچنین پیدایش مدرنیته و رشد سریع علم را سبب این تحول میداند.[۴] به گفته او در راستای همین تحولات متدینان جهان بخصوص مسیحیان و برخی متفکران مسلمان این مساله که «امروزه چگونه باید از دین سخن گفت؟» را پی گرفتند و با تغییر روش در سخن گفتن از موضوعات دینی، سبب پیدایش کلام جدید شدند و برخی دیگر با حفظ روش گذشتگان راه جدید را بدعت خواندند.[۵]
به گفته پژوهشگران نخستین اشاره به کلام جدید در جهان اسلام در یکی از سخنرانی‌های سید احمدخان هندی اندیشمند مسلمان و مفسر قرآن، حدود سال ۱۲۸۶ق بوده و بعد از او اولین اثر مکتوب را جلد دوم کتاب شبلی نُعمانی عالم هندی با نام «علم کلام جدید» می‌دانند. این کتاب به قلم سید محمدتقی فخر داعی گیلانی در سال ۱۳۲۹ش به فارسی ترجمه شده است.[۶] از پیشگامان مسائل جدید کلامی در جهان اسلام، سید جمال‌الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، محمدجواد بلاغی و سید هبة‌الدین شهرستانی را میتوان نام برد.[۷]
به گفته علی ربانی گلپایگانی کلام‌پژوه شیعی، اصطلاح کلام جدید در جامعه ایران به عنوان یک نیاز مبرم توسط مرتضی مطهری مطرح شده است.[۸] مطهری علم کلام را متکفل دو وظیفه میداند: ۱.دفاع و رد شبهات ۲.بیان یک سلسله تاییدات و روشنگری‌ها برای اصول و فروع اسلام. به گفته او بسیاری از دلایل اثبات عقاید و رد شبهات و همچنین تاییدات گذشته ارزش خود را از دست داده‌اند و بر این اساس تأسیس کلامی جدید امری ضروری است.[۹]
تفاوت کلام جدید با فلسفه دین
محققان حوزه دین‌پژوهی ویژگی‌های ذیل را در تمایز فلسفه دین و کلام جدید برمی‌شمارند:
- تمایز در هدف: متکلم دینی با پیش‌فرض دانستن حقانیت دین به اثبات و دفاع از مدعیات دینی می‌پردازد و به نتیجه‌ای مخالف با آنها نمی‌رسد.[۱۰] اما فیلسوف دین در پی شناخت درستی یا نادرستی آموزه‌های دینی بدون جانبداری است[۱۱] در حقیقت، فلسفه دین تفکر فلسفی درباره دین است نه دفاع فلسفی از آن.[۱۲]
- تمایز در مسائل: فیلسوف دین بیشتر به مسائلی توجه دارد که به دینی معین اختصاص ندارد.[۱۳]
- تمایز در روش: متکلم علاوه بر ادله عقلی به روش نقلی نیز تمسک می‌کند اما فیلسوف دین به دلیل برنگزیدن دینی خاص، روش نقلی را در دست ندارد.[۱۴] به عنوان نمونه جعفر سبحانی برای رد پلورالیزم به نبود آن در سخنان پیامبران اشاره و به تشکیک در این نحله می‌پردازد.[۱۵]
مسائل کلام جدید
محققان این حوزه برخی مسائل مورد بحث در کلام جدید را این چنین برشمرده‌اند:
- هرمنوتیک یا تفسیر متون: طبق برخی دیدگاه‌ها در مورد هرمنوتیک، فهم از متن صرفا مطالعه آن و دریافت اغراض مولف نیست.[۱۶] بر این اساس هیچ محدودیتی در فهم متن و هیچ گونه فهم ثابتی از متن وجود ندارد.[۱۷] هدف از تفسیرِ متن درکِ مراد مولف نیست و نویسنده متن یکی از خوانندگان آن است.[۱۸]
- مناسبت علم و دین: به باور دین‌پژوهان علم در مفهوم امروزیش پدیده‌ای جدید و مستقل از دین است و این استقلال بدین معناست که دانشمندان در بند نتیجه تحقیقات علمی خود نیستند. در این میان گاه تعارضی بین نتایج علمی و متون دینی بوجود می‌آید.[۱۹] این رویه خلاف رویه پیشین متدینان بود که علم بین آنها در راستای اثبات مدعیات دینی و یا حداقل مخالف با آن نبود.[۲۰]
- کثرت‌گرایی دینی: طبق این نظریه در حیطه ادیان، دین‌های گوناگون همگی می‌توانند مایه رستگاری، نجات، یا کمال نفس پیروان خود شوند.[۲۱] جعفر سبحانی در این‌باره معتقد است اِخوان الصّفا و غزالی از پیشگامان این مساله هستند.[۲۲] در مقابل این نظریه تئوری انحصارگرایی دینی و شمول‌گرایی قرار دارد.[۲۳] پاسخ به سوالات پیش‌رو در حل این مساله راه‌گشاست: آیا صدق، حقانیت و نجات در انحصار یک دین خاص است؟[۲۴] آیا معنای شمول‌گرایی و یا کثرت‌گرایی پرهیز از تعصبات مذهبی است؟[۲۵] قرائت‌های درون دینی مصداقی از پلورالیزم مورد ادعا است؟[۲۶] برای ارزیابی نظام‌های دینی از کدام معیارها میتوان بهره جست؟[۲۷]
- زبان دین: پژوهشگران دینی در این بحث به بررسی این مساله که «چگونه میتوان به نحو معنادار درباره خداوند سخن گفت» می‌پردازند. جواب پرسشهای پیش‌رو در حل این مسئله مهم است: خدا برای بیان مقصود خود به بندگان از چه شیوه‌ای بهره می‌گیرد؟[۲۸] آیا گزارههای وحیانی نیازمند تأویلند؟[۲۹] صفاتی که به طور مشترک وصف خالق و مخلوق هستند به یک معنا هستند یا خیر؟[۳۰] فرهنگ زمانه چه تاثیری بر فهم وحی به‌جا می‌گذارد؟[۳۱]
برخی مباحث دیگر در کلام جدید امور زیر است: تعریف و چیستی دین، علت رویکرد انسان به دین، اهداف و ابزار دین، تحقق‌پذیری گزارههای دینی، رابطه دین و اخلاق، رابطه عقل و دین، اثبات‌پذیری وجود خدا، تجربه دینی، معرفت‌شناسی دینی، روش‌شناسی دین‌پژوهی، هرمنوتیک، مناسبت علم و دین، کثرت‌گرایی دینی و زبان دین.[۳۲]
دیدگاه‌ها در مورد کلام جدید
جعفر سبحانی، متکلم و فقیه شیعی در مقدمه کتاب مسائل جدید کلامی با عنوان «تکامل تدریجی دانشها»: :
«در تحول اخیر غرب یک رشته مسائل کلامی به انگیزه‌های علمی یا سیاسی مطرح شده و غالبا متکلمان مسیحی طراحان یا عرضه کنندگان آن هستند و بر اثر ارتباطات پیشرفته کنونی به کشورهای اسلامی بالاخص ایران عزیز منتقل شده است، گروهی ناآگاه به عنوان تحقیر کلام اسلامی، آنها را کلام جدید می‌خوانند و برخی نیز از آنها پیروی کرده و پیوسته از کلام جدید دم می‌زنند در حالی که این مسائل به‌سان دیگر مسائل، جزء علم کلام بوده و چیزی که هست، جدیدا مطرح شده اند.»[۳۳]
به گفته برخی پژوهشگران کسانی که در حوزه کلام جدید سخن گفته‌اند غالبا یکی از سه موضع زیر را برگرفته‌اند:
- کلام جدید دانشی با هویت معرفتی کاملا نوین است؛ به گونه‌ای که بین کلام جدید با کلام قدیم یا سنتی هیچ سنخیتی نیست.[۳۴] بر این اساس، نو شدن فرهنگ‌ها و تمدن‌ها از یک سو و تحولات عمیق پیش‌آمده در شاخههاى مختلف معرفت بشرى از سوى دیگر، سبب مفید نبودن کلام سنتى و دستاورد متکلمان گذشته براى عصر حاضراست.[۳۵]
- کلام جدید همان کلام سنتی با مسائلی جدید است و اساسا تفاوت ساختاری و معرفتی با آن ندارد. مراد از کلام جدید کلام با مسائل جدید است.[۳۶] از موافقان این دیدگاه میتوان به جعفر سبحانی متکلم و فقیه شیعی اشاره کرد.[۳۷]
- کلام جدید در نظام و هندسه معرفتی (مسائل، مبانی، زبان، و سایر اضلاع معرفتی) متفاوت و ازحیث هویت معرفتی یعنی نقش واسطه‌ای بین وحی و مخاطبان همان کلام سنتی است.[۳۸]
احد فرامرز قراملکی دیدگاه اول را افراط‌گرایانه، دیدگاه دوم را در جانب تفریط و دیدگاه سوم را دیدگاه معتدل معرفی می‌کند.[۳۹] او مرتضی مطهری را موافق دیدگاه معتدل میداند و در توضیح این دیدگاه میگوید کلام جزو علوم واسطه‌ایی است یعنی واسطه بین وحی الهی، و زبان و ذهن مخاطب است. همچنین تصریح می‌کند با توجه به وظیفه کلام که تبیین و اثبات آموزه‌های وحی و زدودن شبهات مربوط به آن است؛ باید متناسب با تحول در فهم مخاطب تحولی ناگزیر در کلام اسلامی پدید آورد.[۴۰]
ابعاد تحول در علم کلام
برخی پژوهشگران نوگرایی در کلام را در بخش‌هایی چون مبادی کلام، روش، مسائل، هویت و زبان برشمردند.[۴۱] و برخی دیگر تمام این موارد را تنها یک بعد تجدد و نوگرایی کلام می‌دانند و وجوه دیگری چون امور ذیل را ذکر می‌کنند:
- تجدد به جهت تحول در علوم و فضای فرهنگی.[۴۲]
- استفاده از علوم و معارف جدید در فهم و القای دین.[۴۳]
- توجه بیش از پیش به جنبه‌های مادی و انسانی دین.[۴۴]
- تحول ناشی از تغییر تجربه دینی و تحول معارف بشری.[۴۵]
- پدیدآمدن مفاهیم جدید که منجر به گشایش زوایای دیگر در فهم جهان می‌شود.[۴۶]
- پرسشها و پاسخ‌های جدید که گاه به صورت گذاشتن سوالات و مسائل جدید پیش روی علوم دیگر و گاه ارائه پاسخ‌های نوین به پرسشهای قدیمی است.[۴۷]
کتابشناسی کلام جدید
از آثاری که به مسائل جدید در علم کلام پرداخته میتوان به کتب زیر اشاره کرد:
- کتاب مسائل جدید کلامی نوشته جعفر سبحانی چاپ شده توسط موسسه امام صادق(ع). نویسنده در این کتاب هشت مسئله از مسائل جدید کلامی که به گفته خودش در مقدمه کتاب، برای تضعیف باورهای جوانان مطرح شده را به چالش کشیده است. هشت مسئله پیش‌رو هرکدام بطور جداگانه نیز چاپ و نشر یافته‌اند: هرمنوتیک، پلورالیزم دینی، آزادی و دین سالاری، عرفی شدن دین، ارتداد، فلسفه تاریخ، دموکراسی و نظریه تکامل انواع.[۴۸]
- کتاب کلام جدید نوشته حسن یوسفیان؛ چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۸۹ش توسط انتشارات سمت انجام گرفته است. نویسنده در هر فصل به پژوهش درباره یکی از سرفصلهای کلام جدید نظیر اثبات وجود خدا، کثرت گرایی، عقل و وحی پرداخته است. در انتهای هر فصل خلاصه آن، پرسشهایی از آن فصل و قسمتی با عنوان «برای پژوهش» وجود دارد که جنبه آموزشی بودن کتاب را تقویت کرده است.[۴۹]
- کتاب کلام جدید با رویکرد اسلامی نوشته عبدالحسین خسروپناه چاپ شده در سال ۱۳۸۹ش توسط دفتر نشر معارف. نویسنده عمده مسائل مورد بحث در کلام جدید را در هفده بخش گفته است. او در گفتار هفتم این کتاب به نقد و بررسی کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت پرداخته است.[۵۰]
- در مورد کلام جدید کتابهای دیگری وجود دارد که محمد اسفندیاری اسلام‌شناس، تاریخ‌نگار و سرپرست دانشنامه امامت در مقاله خود با عنوان «کتابشناسی توصیفی کلام جدید» نزدیک به ۵۰ عنوان آن را ذکر کرده است.[۵۱] برخی از این کتابها به صورت تک‌مسئله‌پردازی، به بحث در مورد یکی از مسائل کلام جدید پرداخته‌اند. از جمله آنها میتوان به امور زیر اشاره کرد:
- کتاب قرآن مجید، تکامل و خلقت انسان نوشته یدالله سحابی، این اثر را نخستین اثری دانستهاند که در آن نظریه خلقت تکاملی انسان را مورد تایید اسلام دانسته است. بخش اول کتاب با عنوان شواهدی از علوم حیاتی برای بیان تغییر و تکامل موجودات زنده، خلاصه‌ای از تغییر تدریجی ساختمان بدن موجودات زنده است. وی در بخش دوم نزدیک به صد آیه از قرآن به عنوان شاهد بر این موضوع آورده است.[۵۲]
- کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت، نظریه تکامل دینی، نوشته عبدالکریم سروش.[۵۳] بر اساس این نظریه فهم شریعت محتاج معارف بشری، متلائم با آن است. او مدعی است همانگونه که معارف بشری دچار قبض و بسط می‌شوند فهم ما از شریعت نیز دچار این تحول می‌گردد.[۵۴] سروش کتابهای دیگری چون بسط تجربه نبوی، در تبیین عدم اختصاص وحی به پیامبر(ص) و صراط‌های مستقیم در تبیین نظریه کثرت‌گرایی در ادیان نگاشته است.[۵۵]
پانویس
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۴۱.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۳۷و۳۸.
- ↑ مجتهد شبستری، هرمنوتیک، کتاب و سنت، ۱۳۷۵ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ مجتهد شبستری، هرمنوتیک، کتاب و سنت، ۱۳۷۵ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ مجتهد شبستری، هرمنوتیک، کتاب و سنت، ۱۳۷۵ش، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۳۳؛ یوسفیان، «تبار شناسی کلام جدید»، ص۶۶.
- ↑ جبرئیلی، درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید، ۱۳۸۷ش، ص۲۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، «تحلیلی از کلام جدید و قدیم»، ص۱.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد مطهری (آینده انقلاب اسلامی ایران)، انتشارات صدرا، ج۲۴، ص۲۸۴.
- ↑ صادقی، درامدی بر کلام جدید، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
- ↑ یوسفیان، «تبار شناسی کلام جدید»، ص۶۷.
- ↑ قنبری، «درآمدی بر چیستی کلام جدید»، ص۱۰۲.
- ↑ یوسفیان، «تبار شناسی کلام جدید»، ص۶۷.
- ↑ یوسفیان، «تبار شناسی کلام جدید»، ص۶۷.
- ↑ نگاه کنید به: سبحانی، مسائل جدید کلامی، ص۹۳-۱۵۶.
- ↑ واعظی، درآمدی بر هرمنوتیک، ۱۳۸۵ش، ص۵۹و۶۰.
- ↑ واعظی، درآمدی بر هرمنوتیک، ۱۳۸۵ش، ص۵۹و۶۰.
- ↑ واعظی، درآمدی بر هرمنوتیک، ۱۳۸۵ش، ص۵۹و۶۰.
- ↑ مجتهد شبستری، هرمنوتیک کتاب و سنت، ۱۳۷۵ش، ص۲۱۳.
- ↑ مجتهد شبستری، هرمنوتیک کتاب و سنت، ۱۳۷۵ش، ص۲۱۳.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، انتشارات طرح نو، ص۴۰۶.
- ↑ سبحانی، مسائل جدید کلامی، ۱۳۹۰ش، ص۷۰-۷۴.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، انتشارات طرح نو، ص۴۱۴و۴۰۲.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۱.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۸.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۰ش، ص۳۰۳.
- ↑ پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، انتشارات طرح نو، ص۴۲۱.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۱ش، ص۱۹۳و۱۹۴.
- ↑ خسروپناه، کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۳۹-۴۱.
- ↑ سبحانی، مسائل جدید کلامی، ۱۳۹۰ش، ص۷-۸.
- ↑ فرامرز قراملکی، استاد مطهری و کلام جدید، ۱۳۸۳ش، ص۷۵و۷۶.
- ↑ واعظی، «ماهیت کلام جدید».قدردان قراملکی، کلام فلسفی، ۱۳۸۳ش، ص۲۸.
- ↑ فرامرز قراملکی، استاد مطهری و کلام جدید، ۱۳۸۳ش، ص۷۵و۷۶.
- ↑ سبحانی، مسائل جدید کلامی، ۱۳۹۰ش، ص۷-۸؛ قدردان قراملکی، کلام فلسفی، ۱۳۸۳ش، ص۲۸.
- ↑ فرامرز قراملکی، استاد مطهری و کلام جدید، ۱۳۸۳ش، ص۷۵و۷۶.
- ↑ فرامرز قراملکی، استاد مطهری و کلام جدید، ۱۳۸۳ش، ص۷۵و۷۶.
- ↑ فرامرز قراملکی، ۱۳۸۳ش، ص۷۸-۸۲.
- ↑ شفیعی، «کلام قدیم و کلام جدید»، ص۳۰-۳۲.
- ↑ حجت خواه، «بررسی و نقد نظریه‌های کلام جدید و نسبت آن با کلام قدیم»، ص۱۹-۲۷.
- ↑ صادقی، درامدی بر کلام جدید، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ صادقی، درامدی بر کلام جدید، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ حجت خواه، محمدرضایی، «بررسی و نقد نظریه‌های کلام جدید و نسبت آن با کلام قدیم»، ص۱۹-۲۷.
- ↑ صادقی، درامدی بر کلام جدید، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ صادقی، درامدی بر کلام جدید، ۱۳۸۲ش، ص۲۲.
- ↑ نگاه کنید به: جعفر سبحانی، مسائل جدید کلامی، ۱۳۹۰ش.
- ↑ نگاه کنید به: یوسفیان، کلام جدید، ۱۳۹۱ش.
- ↑ نگاه کنید به: خسروپناه: کلام جدید با رویکرد اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- ↑ نگاه کنید به: اسفندیاری، «کتابشناسی توصیفی کلام جدید».
- ↑ اسفندیاری، «کتابشناسی توصیفی کلام جدید»، ص۲۳۰.
- ↑ اسفندیاری، «کتابشناسی توصیفی کلام جدید»، ص۲۳۱.
- ↑ خسروپناه، موسوی کاشمری، «بازخوانی نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت و نقد آن»، ص۸.
- ↑ نگاه کنید به: سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۷۸ش؛ سروش، صراط‌های مستقیم، ۱۳۷۸ش.
منابع
- اسفندیاری، محمد، «کتابشناسی توصیفی کلام جدید معرفی و نقد»، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۲، ۱۳۷۴ش.
- پترسون، مایکل، هاسکر، ویلیام، رایشنباخ، بروس، بازینجر، دیوید، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، نشر طرح نو، چاپ هفتم، ۱۳۸۹ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید،تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید با رویکرد اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
- خسروپناه، موسوی کاشمری، «بازخوانی نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت و نقد آن»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره ۴۷، سال دوازدهم، زمستان ۱۳۹۵ش.
- حجت‌خواه، حسین، محمدرضایی، محمد، «بررسی و نقد نظریه‌های کلام جدید و نسبت آن با کلام قدیم»، فلسفه دین، پیاپی ۱۵، سال دهم، تابستان ۱۳۹۲ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، «تحلیلی از کلام قدیم و جدید»، دوماهنامه کیهان اندیشه، شماره ۷۴، ۱۳۷۶ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، مسائل جدید کلامی، قم، انتشارات موسسه امام صادق(ع)، چاپ سوم، ۱۳۹۰ش.
- سروش، عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، موسسه فرهنگی صراط، چاپ هشتم، ۱۳۷۴ش.
- شفیعی، احمد، «کلام قدیم و کلام جدید»، فصلنامه مربیان، شماره۱، زمستان ۱۳۷۹ش.
- صادقی، هادی، درآمدی بر کلام جدید، قم، نشر طه، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- عبداللهی، خسروپناه، «پژوهشی در ماهیت کلام جدید»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، سال ۴، شماره ۱۵، ۱۳۸۷ش.
- فرامرز قراملکی، احد، استاد مطهری و کلام جدید، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- قدردان قراملکی، محمدحسن، کلام فلسفی تحلیل عقلانی از آموزه های دینی، قم، انتشارات وثوق، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- قنبری، حسن، «درآمدی بر چیستی کلام جدید»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، شماره ۱۲، سال چهارم، بهار ۱۳۸۷ش.
- مزگی‌نژاد، مرتضی، «مصاحبه چیستی و بایستگی های کلام جدید با دکتر قراملکی»، فروغ اندیشه، شماره ۴ و ۵، ۱۳۸۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد مطهری، تهران، انتشارات صدرا.
- مجتهد شبستری، محمد، هرمنوتیک کتاب و سنت، تهران، نشر طرح نو، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- واعظی، احمد، «ماهیت کلام جدید»، ماهنامه نقد و نظر، شماره ۱، ۱۳۷۵ش.
- واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- یوسفیان، حسن، «تبارشناسی کلام جدید»، معارف عقلی، شماره ۱۱، ۱۳۸۷ش.
- یوسفیان، حسن، کلام جدید، قم، چاپ گلها، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.